Ахметжанов о. Н. Жануарлардың КӨз аурулары оқу құралы семей, 2012 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

жүктеу 7,1 Mb.

бет	6/8
Дата	21.02.2018
өлшемі	7,1 Mb.
	#10346

1 2 3 4 5 6 7 8

Белгілері. Алғашқы сатысында анықтау қиын. Ауру асқына келе көздің көруі біртіндеп нашарлайды. Соңынан толық көрмей қалады. Қарашық кеңейген. Көзді офтальмоскоппен зерттегенде торлы қабық пен көздің көру жүйкесінің бүртігінің қан тамырлары азайған, олардың көлемі кішірейіп жіңішкерген, жартылай немесе толық бозарған. Көздің көру жүйкесінің бүртігі қабынған болса оның шекарасы айқын емес, ал басқа жағдайларда оның шекарасы айқын көрінеді. Көздің көру жүйкесінің бүртігінің толық жойылуы да мүмкін.

Емі. Аурудың алғашқы сатысында себебін жоюға бағытталған емдер жасалады. Сонымен бірге невриттегі емдер қолданылады. В-1, В-12, РР витаминдері егіледі. Ауру асқынып, көздің көру жүйкесінің бүртігі толық семсе ем тиімсіз.

Табиғаты нейрогендік көз аурулары және оларды анықтау. Көздің көруінің бұзылуы оның жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуымен байланысты болуы мүмкін. Табиғаты нейрогендік көз ауруларын анықтаудың алғашқы сатысы жүйкенің қай жері зақымдалғанын анықтаудан басталады. Нейроофтальмологиялық зерттеу жүргізер алдында жалпы клиникалық және арнайы офтальмологиялық зерттеулерді жүргізіледі. Бұл зерттеулер аурудың клиникалық белгілері туралы деректер береді. Сонымен қатар жүйке жүйесін терең зерттеу қажет. Бас - ми жүйкелері, жануардың ақыл – есі, әртүрлі әсерлерге жауап қайтаруы, рефлекстері тексеріледі. Сондай ақ көздің сыртқы (экстраокулярлық) механикалық зақымдалуларына да аса көңіл аудару қажет (А. Бартоло. 2009).
Кесте 1 – Ветеринариялық офтальмологияда клиника - неврологиялық зерттеу жүргізу кестесі

Клиникалық белгілерді бағалау тестілері	Клиникалық белгілер	Зерттелетін жүйке жолдары
Кедергілерден өтуі	Жануардың айналып өтуге тиіс кедергілер қойылған таныс емес кеңестіктегі мінез – құлық әрекетін зерттеп бағалау	Афференттік көру жолдары, қозғаушы орталықтары, қозғаушы эфференттік жолдары
Мақта түйірлерімен сынақ	Жануардың басы жоғары көтеріңкі, көзімен жоғарыдан тасталған мақта түйірі қозғалысын ілесе бақылайды	Афференттік көру жолдары, қозғаушы орталықтары, қозғаушы эфференттік жолдары
Көздің орналасу жағдайы	Жануар өзін еркін сезінбейді, айналасындағы заттарға жақын жүреді. Әр көзді сынау жеке жасалады	Афференттік көру жолдары, қозғаушы орталықтары, қозғаушы эфференттік жолдары
Пальпебральдік рефлекс	Қабақтың терісі мен жиегіне жеңіл сүйкей әсер етіп, қабақты қағу рефлексін сынау	Афференттік: жоғарғы жақ жүйкесінің 5 жұбы және көз тармағы. Эфференттік: қабақты жүйкемен қамтитын фациальдық ядродан шығатын аурикуло – пальпебралдық жүйке
Қауіпке жауап беруі	Сынақта жануардың бір көзін жауып, екінші көзін қолдың қозғалысымен жасқағанда (қол қозғалысынан көзге жел тимеуін қадағалау керек) ол қабағын қағады	Афференттік: жалпы және көру жолдары. Бас – ми жүйкесінің 2 жұбы, сыртқы қисық дене, шүйде аймағының көру қыртысы
Қасаң қабық рефлексі	Физиологиялық ерітіндіге шыланған жұмсақ қауырсын ұшын қасаң қабыққа жеңіл жанастырғанда жануар қабағын қағады және көз алмасының артқа тартылу (ретракция) рефлексі байқалады	Афференттік: Бас – ми жүйкесінің 5 жұбының көз тармағы. Эфференттік: қабақты жүйкемен қамтитын фациальдық ипсилатеральдық ядросынан шығатын аурикуло – пальпебралдық жүйке және бас – ми жүйкесінің 4 жұбы
Жарық әсеріне рефлексі	Бұл сынақ есінен танып қалған жануарларға жасалады. Көзге өте жарық көзімен жылдам әсер еткенде қабақ қағу байқалады	Субкортикальдық интеграция. Оптикалық жолдарды тарту. Афференттік: бас – ми жүйкесінің 2 жұбы. Эфференттік: бас – ми жүйкесінің 4 жұбы
Фотомоторлық рефлексі	Жануарды қаракөлеңке бөлмеге орналастырып, бір жақ көзіне қуатты люминесценттік шам жарығы түсірілгенде ол миоз жағдайында болады (тікелей рефлекс). Көру жүйкелерінің жартылай айқасуына байланысты екінші жақ көз де осы жағдайда болуы керек (тікелей емес немесе консенсуальдық рефлекс). Қарашықтың диаметрі қалыпқа келгеннен кейін жануардың келесі көзіне жарық түсіріп зерттеу жасалады. Рефлекс тез, толық және тұрақты болуы керек.	Жалпы және оптикалық жолдар. Афференттік: Бас – ми жүйкесінің 2 жұбы, претектальдық ядро, бас – ми жүйкесінің 3 жұбының парасимпатикалық ядросы. Эфференттік: Түсті қабық сфинктері бұлшық етіне дейінгі бас – ми жүйкесінің 3 жұбы
Көз – бас рефлексі	Жануар басын бір жағына бұрғанда көзі жайлап қарсы жаққа қозғалады, содан соң жылдам бас бұрылған жаққа оралады. Аяқ астынан байқалатын нистагм көз қозғалысының бұзылуы деп есептелмейді	Афференттік: Бас – ми жүйкесінің 8 жұбы. Эфференттік: Кең бағыттағы көзді қозғаушы жүйкелер, Орталық көлденең шоғыр арқылы вестибулярлық жүйемен қарым қатынастағы бас – ми жүйкесінің 3 - ші, 4 - ші, 5- ші жұптары.

Кесте – 2 - Көздің көруінде маңызды рол атқаратын бас - ми жүйкелерін зерттеу

Көз алмасын жүйке жүйесімен қамтамасыз ететін жүйке тамырлары	Көру анализаторының рольі, жүйке жүйесі	Көру анализаторының зақымдалу белгілері	Клиникалық зерттеу әдістері
2 -ші жұп көру жүйкесі	Көру, жарықты сезуді көру қиылысына дейін жеткізу.	Көрмеу, мидриаз.	Кедергілер арқылы өткізу. Мақта түйірлерімен сынақ. Көздің орналасу жағдайы. Қауіпке жауап беруі. Жарық әсеріне рефлексі. Фотомоторлық рефлексі.
3- ші жұп көзді қозғау жүйкесі	Жоғарғы қабақтың көлденең жолақты көтергіш бұлшық еті. Оң жақ бұлшық еттер. Ішкі қиғаш бұлшық ет. Түсті қабықтың сфинктерінің бұлшық еті. Кірпікті дене бұлшық еті.	Жоғарғы қабақ птозы., Латеровентральдік страбизм., Мидриаз., Аккомодацияның қиындығы.	Көздің орналасуы. Фотомоторлық рефлексі. Көз – энцефальдік рефлекс.
4- ші жұп айналма (блоковый) жүйке	Сыртқы қиғаш бұлшық ет.	Қиғаш дорсомедиальдық страбизм. Жоғарғы қабақ девиациясы.	Көздің орналасуы., Көз түбі. Көз – энцефальдік рефлекс.
5 - ші жұп үштік жүйке	Көз алмасы мен қосымшаларының сезгіштігі.	Қасаң қабық пен қабақтардың жансыздануы.	Палпебральдік рефлекс. Қасаң қабық рефлексі.
6 – шы жұп сыртқа бұру (абдуктор) жүйкесі	Көз алмасын арқа тартқыш (ретрактор) бұлшық ет., Сыртқы түзу бұлшық ет.	Үшінші қабақтың сыртқа айналуының (экстериоризация) болмауы., Медиальді страбизм.	Көздің орналасуы., Қасаң қабық рефлексі., Көз – бас рефлексі.
7 – ші жұп бет жүйкесі	Шайнау етінен басқа бастың бетінің беткейлі бұлшық етінің қозғалысы. Жас безінің жиырылуы (парасимпатикалық талшық).	Қабақ птозы. Жастың аз бөлінуі.	Бастың бет аймағын зерттеу. Пальпебральдық рефлекс. Қауіпке жауап беруі. Жарық әсеріне рефлексі. Қасаң қабық рефлексі. Ширмер сынағы (тесті).
8 – ші жұп құлақтың ұлушық жүйкесі	Көзді қозғаушы.	Патологиялық нистагм. Латеровентральдік страбизм.	Көздің қозғалысы. Көз – бас рефлексі.
Көз алмасының симпатика -лық жүйкесі	Көздің ішкі тегіс бұлшық еті. Үшінші қабақ (мысықта) және қабақтың тегіс бұлшық еті. Түсті қабықтың дилататор бұлшық еті. Тамырлы. қабықтың қан тамырларын жүйкемен қамтамасыз ету.	Эгзофтальмия. Жоғарғы қабақ птозы. Үшінші қабақтың түсуі. Анизокориальдік миоз. Конъюнктиваның қызаруы.	Симпатомиметикалық тестілеуге арналған тамшылар. Басқада клиникалық белгілерін зерттеу.

КӨЗДІҢ ЛИМФА АЙНАЛЫСЫ БҰЗЫЛУЫНАН БОЛАТЫН АУРУЛАРЫ

Көз алмасының лимфа айналысының бұзылуынан пайда болатын көз ауруларына глаукома және көз гипотониясы жатады.

Глаукома – (Glaucoma) – (гипертония) көз камерасына артық сұйық жиналуынан көздің ішкі қысымының шамадан тыс артуы. Бұл ауру көздің көруінің күрт нашарлауымен, тіпті толық көрмей қалуымен сипатталады. Қалыпты жағдайда көз алмасының ішкі қысымы біршама тұрақты және оны ми – жүйке жүйесі реттеп тұрады. Көздің ішкі қысымын арнайы көз тонометрімен өлшейді. Ол 2 – 5 мм сынап бағанасына тең. Көздің ішкі қысымы аяқ астынан немесе біртіндеп артуы мүмкін. Бұл ауру көптеген көз ауруларында байқалады және ол аурулар көздің ішкі қысымының артуының себебі де болып табылады. Глаукоманың жіктелуі: Глаукома пайда болу этиологиясына байланысыты бірінші реттік, екінші реттік сондай - ақ қабынудан пайда болған және қабынусыз (қарапайым) деп бөлінеді. Ал ағымына байланысты жіті және созылмалы болады.

Бірінші реттік глаукомада (қабынусыз өтетін глаукома) көздің ішкі қысымының шамадан тыс артуының негізгі себебі көз алмасының лимфа айналысының бұзылуы. Көз камерасына құйылған сұйық мөлшері одан шыққан сұйық мөлшерінен артық болса көздің ішкі қысымы көтеріледі. Өйткені көз камерасы көлемі тұрақты. Көздің ішкі қысымының әртүрлі аурулар салдарынан тұрақты, ұзақ және патологиялық көтерілуін, қысқа уақытқа және қалыпты физиологиялық жағдайда көтерілуінен ажырата білу қажет. Соңғы жағдай көзді алақанмен басқанда, немесе көзге атропин сульфат ерітіндісін тамызғанда байқалады. Көздің ішкі қысымының көтерілуін алдымен көздің торлы қабығы мен көру жүйкесі бүртігі сезеді. Көздің ішкі қысымы ұзақ уақыт жоғары болса соның салдарынан торлы қабықтың глиозды және дәнекер ұлпалары, көру жүйкесінің жүйке талшықтары өледі, солады (атрофия). Алғашында көздің көру жүйкесі бүртігінде бірнеше кішкене тесіктер (каверна) пайда болып, соңынан олар қосылып үлкен ойыққа - экскавацияға айналады. Тамырлы қабық өзгерістерге ұшырап, онда алдымен капиллярлар қысылып, соның салдарынан семуге ұшырайды. Торлы қабық жарықты қабылдау, ал көздің көру жүйкесі оны миға жеткізу қасиеттерінен айрылып, ақыры көз көрмей қалады. Глаукомада уақыт өте келе патологиялық өзгерістерге көздің барлық құрылымдары ұшырайды. Сондықтан ол көздің барлық құрылымдары мен ұлпалары зақымдалатын ауруға жатады.

Екінші реттік глаукома көз құрылымдарының қабынуы салдарынан жиі пайда болады. Сондықтан оны қабынудан пайда болған глаукома деп те атайды. Ол ағымы жіті серозды - фибринозды иритте жиі дамиды. Оның себебі түсті қабықтың қабынуынан (ирит) пайда болған фибринді эксудаттан артқы синехи (қарашықтың бұршақ денеге жабысуы) пайда болып, көз камераларының сұйықтары бір біріне ауысуы тоқталады. Қалыпта артқы камера сұйығы алдынғы камераға ағады. Көз камерасы сұйығына көз құрылымдарының жіті қабынуынан (ирит, циклит) пайда болған фибринді сұйықтар қосылып, оның қоюлануын туғызады. Осыған байланысты көздің алдынғы камерасының бұрышында орналасқан көз сұйығын сүзіп өткізу қызметін атқаратын көздің фонтан және шлемов каналдары бітеліп, көздің ішкі қысымы артады.

Белгілері. Бірінші реттік немесе екінші реттік жіті глаукома аяқ астынан көздің қатты ауруымен сипатталады. Аурушаңдық бір басылып бір үдейді. Көз алмасының көлемі біршама ұлғайып, көз шарасынан шығады (эгзофтальмо). Қасаң қабық көз шарасынан алға қарай шар сияқты томпайады (кератоглобус). Кейде қасаң қабық бұлдырланады. Ал көздің алдыңғы камерасының сұйығы мөлдір қалпында қалады. Қарашық кеңейген, жарыққа реакциясы төмендеген немесе мүлде жоқ. Офтальмоскоппен зерттегенде торлы қабықтың қан тамырлары жіңішкерген, кейде көрінбейді. Көздің көру жүйкесінің бүртігі солған, ақшыл қызыл немесе ақшыл сары түсті. Көздің ішкі қысымы жоғары болу себепті көзді басса көз алмасы тығыз, тастай қатты және аса аурушаң. Созылмалы глаукомада көзді басса ауырмайды. Көздің көруі нашарлап, көз алмасы солып, көз бірте – бірте толық көрмей қалады.

Емі. Жіті глаукомада емнің негізгі міндеті көздің ішкі қысымын азайту. Ол үшін алғашында көзге қарашықты кішірейтетін пилокарпин немесе 0,25 – 0,5% - ды эзерин дәрілерінің ерітінділері тамызылады. Егер одан көмек болмаса қасаң қабық жіңішке инемен тесіліп, көз камерасы сұйығын сорып азайтады. Сонымен бірге негізгі себебі иритті, циклитті емдеу керек. Созылмалы глаукомада тиімсіз (әсіресе көздің көру жүйкесінің бүртігінің жүйке талшықтары солса (атрофия).

Көздің гипотониясы. Бұл көздің ішкі қысымының қалыптан төмен болуы. Гипотония бір немесе екі көзде бірдей байқалады. Көздің гипотониясы негізінен екінші реттік ауру болып табылады. Алғашында көздің түсті қабығы, кірпікті денесі созылмалы қабынып, көз камерасына көз сұйығы қажетті мөлшерде бөлінбейді. Соның салдарынан көздің алдыңғы камерасындағы көз сұйығы азайып, шыны тәрізді дене кішірейіп, көздің ішкі қысымы кемиді. Жіті серозды, серозды – фибринозды иритте, циклитте алғашында көздің ішкі қысымы көтеріледі. Ал ол созылмалы түрге ауысса (көздің қайталамалы қабынуында), көздің ішкі қысымы біртіндеп төмендеп, гипотония дамиды. Сонымен бірге қасаң қабық, ақ қабық жарақаттарында көз сұйығының сыртқа шығып азаюынан да болады. Гипотония көп қан кеткенде, қатты шаршағанда, ұзақ іш өткенде, аса көп терлегенде, су жетіспегенде, өте арықтағанда, ашыққанда және қарашықты кішірейтетін дәрілерді ұзақ қолданғанда да пайда болады.

Белгілері. Көз алмасы көз шарасына енген. Көз алмасын басып тексергенде жұмсарған. Қарашық кеңейген. Түсті қабық жиегінің дірілі байқалады.

Емі. Себебін жоюға бағытталған емдер жасалады. Мысалы су беру мөлшерін қалпына келтіру, жеткілікті азықпен қамтамасыз ету, тынықтыру, іш өтуді тию, қарашықты кішірейтетін дәрілерді қолдануды тоқтату. Себептері жойылса көздің ішкі қысымы тез қалпына келеді. Ал созылмалы ирит, циклит немесе көздің қайталамалы қабынуы салдарынан болған гипотонияны емдеу үшін алдымен осы ауруларды емдеу қажет. Кейде көздің гипотониясын емдеп жазу мүмкін болмай, көз біртіндеп солып, көруі нашарлап, ақыры толық көрмей қалуы жиі кездеседі.
КӨЗДІҢ БАРЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ ЗАҚЫМДАЛАТЫН АУРУЛАРЫ

Панофтальмит – (panophtalmitis, pan - жаппай) көздің ішкі құрылымдарының жаппай іріңді қабынуы. Бір немесе екі көзде бірдей дамиды. Бұл көздің аса қауіпті ауруларының бірі. Панофтальмит көз құрылымдарының ауруларының асқынуынан пайда болады. Сондықтан көз аруларын асқындырмай дер кезінде емдеп, панофтальмитке айналуына жол бермеу керек. Себептері сан алуан. Көз құрылымдарының механикалық жарақаттары мен қабынуларынан бастап (ақ қабық пен қасаң қабықтың тесілген жарақаты, іріңді кератит, ирит, циклит), кейбір инфекциялық аурулар мен (сақау, туберкулез т.б) инфекция салдарынан (сепсис, пиемия, флегмона) пайда болады. Себебіне байланысты панофтальмитте патанатомиялық өзгерістер әртүрлі дамиды. Дер кезінде емдемесе қасаң қабықтың тесілген жарақаты салдарынан пайда болған іріңді кератитте қабыну үрдісі тез түсті қабыққа, одан соң кірпікті денеге, одан әрі негізгі тамырлы қабыққа, шыны тәрізді денеге тарайды. Іріңді қабынуға конъюнктива, қабақтар, көздің көру жүйкесі, қан тамырлары да ұшырайды. Сөйтіп іріңді қабыну бұршақ денеден басқа барлық көз құрылымдары мен ұлпаларына жайылады. Панофтальмит тез өршиді. Іріңді қабынуға ұшыраған шыны тәрізді дене бүлініп, цинново байламы үзіліп, бұршақ дене орнынан таяды. Торлы қабық тамырлы қабықтан ажырайды. Бұршақ дененің қоректенуі бұзылып, ол да өзгеріске ұшырайды, күнгіртенеді. Кейде бұршақ дене көз алмаксы солған кезде де өз қалпын сақтап қалуы мүмкін.

Белгілері. Көзі панофтальмитке ұшыраған жануарлардың жалпы жағдайы нашар, азыққа тәбеті жоқ, дене қызуы жоғары. Көз аумағы аса аурушаң, қабақтары, конъюнктивасы ісінген. Көз алмасы ісініп, ол көз шарасынан шығады. Осыдан көздің қабақтары толық жабылмай, көз қиығы жартылай ашық күйінде қалады. Қасаң қабық бұлдырланған. Түсті қабық іріңді қабынған (іріңді ирит). Көздің алдыңғы камерасы сұйығына ірің араласып, бұлдырланған. Түсі ақшыл сары, кейде сарғыш жасыл. Бұршақ дене күңгірттенген. Цинново байламы қабынып, тіпті үзіліп, бұршақ дене орнынан таяды. Аурудың соңына таман көздің қасаң қабығы, ақ қабығы ыдырап, көз алмасының ішінде пайда болған іріңді сұйық сыртқа ағады. Дегенмен іріңді сұйықтың бір бөлігі көзді қоршаған ұлпаларға, қанға сіңіп, мал сепсистен өлуі де мүмкін. Көбіне көзі семіп, мал соқыр болып қалады.

Емі. Панофтальмитте емнің тиімділігі төмен және уақыт өткен сайын төмендейді. Панофтальмиттің алғашқы кезеңінде жалпы ем ретінде малға антибиотиктер (Нитокс – 200; 10 кг тірі салмаққа 1мл – ден есептеп, бұлшық етке бір рет) егіледі. Ішке сульфаниламид дәрілері беріледі. Бициллин – 3 антибиотигін қосып ретробульбарлық новокаин блокадасын жасаудың тиімділігі жақсы. Асқынған панофтальмитте концервативтік емдер тиімсіз. Организмді сепсистен сақтау үшін көзді офтальмоектомия жасап, толық сылып алып тастайды (көз алмасын экстирпациялау).

Офтальмоектомия техникасы: Ірі малдар арнайы дайындалған орынға, ұсақ жануарлар операция столына офтальмоектомия жасалатын көзі үстінгі жағына қаратып бекітіледі. Наркоз беріледі немесе жалпы ауырсындырмау жасалады. Сонымен қоса көздің ретробульбарлық кеңестігіне ірі сиыр мен жылқыға 20 мл, ұсақ жануарларға 3 – 8 мл 2 % новокаи егу арқылы көз жүйкесіне ауырсындырмаушылық жасалады. Осыдан соң скальпелмен қабақтың жиегінен 0,5 см қашықтықтан көз алмасын айналдыра теріні тіледі. Көз алмасын тілінген қабақ жиегімен, конъюнктивасымен қоса Мюзе қысқышымен қысып ұстап, көтере тарта отырып, скальпелді периорбитаға терең бойлата оны қоршаған борпылдақ ұлпасымен, көз майымен, бұлшық еттерімен қоса сылады. Қан қатты аққан қан тамырларына қан тоқтатқыш қысқыш қойылады немесе байлам салынады. Көздің көру жүйкесін кесіп, көз алмасын барлық қоршаған ұлпаларымен көз шарасынан алып шығады. Жас безін, үшінші қабақты, бар болса зілді ісіктерді сылып тастайды. Көз шарасының іші тазаланып, капиллярлық дренаж қойылып, антибиотик ұнтағы себіліп, фурацилин ерітіндісі сіңірілген стерильді мақта – мәрлі тығынмен тығыздап толтырылады. Қабақ терісі бір – біріне бірнеше жерден түйін тігіспен тігіледі. Тігістердің байламы шешілетіндей және ұштары ұзындау қалтырылады. Екінші күні қабақтардың жиегін фурацилин ерітіндісімен шылап, жұмсартып барып тігістердің байламын шешіп, босатып, мақта – мәрлі тығынды алып тастайды. Көз шарасының ішіне антибиотик ұнтағы себіліп, қайтадан стерильді мақта – мәрлі тығынмен бос толтырылып, тігістер қайта тартып байланады. 8 – ші күні тігістерді шешеді, мақта – мәрлі тығынды алып тастайды. Ары қарай көз шарасының ішіне антибиотик ұнтағы себіліп, таңғыш салынып отырылады. 2 – 3 апта көлемінде көз шарасының іші дәнекер ұлпамен толып, қабақ терісі бітеді.

Көздің сулы домбығуы – (hudrophtalmus) гидрофтальм. Бұл ауруды кейбір ғалымдар глаукоманың бір түрі деп қарастырады. Көздің сулы домбығуының глаукомадан айырмашылығы, көздің алдынғы камерасы ғана емес, тұтас көз алмасына көп су жиналады. Оның көлемі шектен тыс ұлғаяды. Ол туа бітеді немесе жүре пайда болады. Бір немесе екі жақ көзде бірдей болуы мүмкін. Барлық ауылшаруашылық малдарында, оның ішінде жылқыда жиі кездеседі. Туа біткен көздің сулы домбығуының негізгі себебі көздің алдынғы камерасы бұрышында орналасқан фонтан өзегі мен шлемов каналының туа біткен болмауы. Ал жүре пайда болуының негізгі себебі түсті қабықтың, кірпікті дененің және негізгі тамырла қабықтың сулы қабынуға ұшырауы.

Белгілері. Негізгі клиникалық белгісі көз алмасының көлемінің қалыптан тыс ұлғайып, көз шарасынан шығуы. Көз қиығының бұрышы керіліп ашылған, «бақа көзділік» («лягофтальм») байқалады. Қасаң қабық шар тәрізді керіліп (кератоглобус), бұлдырланған. Көздің алдыңғы камерасы терең. Қарашық кеңейген. Кейде көздің аса жоғары ішкі қысымына шыдамай бұршақ денені ұстап тұрған синново байламы үзіліп, бұршақ дене орнынан таяды. Жартылай немесе толық түседі. Сондай ақ басқада көз құрылымдары қабынады, конъюнктивит, блефарит дамиды. Алдымен көздің көруі нашарласа, соңынан ол мүлде көрмей қалады.

28 – ші сурет. Жылқының көзінің сулы домбығуы (К.А Фомин бойынша).
Емі. Туа біткен көздің сулы домбығуының емі ұсынылмаған. Тұқым қуалайтын болғандықтан (біржақты болса да) көзінде мұндай кемістігі бар малдарды өсімге қалдырмайды, етке жібереді. Ал жүре пайда болған көздің сулы домбығуының емі глаукомадағыдай.

Көздің қайталамалы қабынуы – (iridocyclochorioiditis). Бұл ауру көздің тамырлы қабығының барлық бөліктерінің қайталамалы қабынуға ұшырауымен сипатталады Сондықтан бұл ауруды кейде қайталамалы иридо – цикло – хориоидит деп атайды. Жылқы және жылқы тұқымдастар (есек, қашар) ауырады. Көбіне 3 – 4 жастағы жануарларда кездеседі. Таралуы әртүрлі, барлық жерде бірдей емес. Европа елдерінде, Германияда, Прибалтика елдері мен Ресейдің Қиыр шығысында жиі байқалады. Қазақстанда өте сирек тіркеледі. Тамырлы қабықтың қабынуы серозды, серозды – фибринозды, фибринозды және геморрагиялық болатыны белгілі. Көздің қайталамалы қабынуының ерекшелігі бұл қабынулар іріңді қабынуға айналмайды. Сондықтан оны кейде «іріңсіз панофтальмит» деп атайды. Көздің басқа құрылымдары; қасаң қабық, торлы қабық, шыны тәрізді дене, көздің көру жүйкесі де әртүрлі денгейдегі қабынуға шалдығады. Көздің бұл ауруының негізгі ерекшелігі ауық – ауық клиникалық сауығу мен араға уақыт салып қайта қайталануы (рецедив). Аурудың қайта қайталану уақыты мен жиілігі әр түрлі, орташа 6 - 7 аптаға тең. Алғашқа рецедивтен соң – ақ көз алмасы сола бастағаны байқалады. Оның көлемі кішірейіп, көз шарасына түсіп, жоғарғы қабақтың терісінде қатпар пайда болады. Осындай бірнеше рецедивтен кейін малдың көзі көрмей қалады. Кейбір ғалымдар (П. Минчев., М.А. Мальцев) жылқыдан осындай 12 рецедив байқаған. Көздің қайталамалы қабынуының себебі әлі толық дәлелденбеген. Ол туралы бірнеше жорамал – теориялар ғана бар.

Біріншісі инфекциялық теория. Оған дәлел ретінде қабыну кезінде көз камерасы сұйығынан әртүрлі микроорганизмдердің табылғаны келтіріледі. Ол микроорганизмдер көзге қанмен енеді деп болжайды. Вебер деген ғалым ол микробтар көзге эгзогендік жолмен, дәлірек айтқанда қасаң қабықтың, конъюнктиваның микрожарақаттары арқылы енеді дейді. Бірақ ауру малдардың көзінен алынған материалдармен залалданған малдың көзі нақ қайталамалы қабынуға ұшырамаған. Бұл теорияға қарсы дәлел ретінде ғалымдар инфекциялық аурулардың қайта қайталануы сирек екенін және ол тек көздің қабынуымен шектелмейтінін келтіреді.

Екіншісі интоксикациялық теория. Бұл көзқарас бойынша сапасыз азық жеген малдардың асқазаны дұрыс жұмыс істемейді, әсіресе белок толық қорытылмайды, соның салдарынан улы заттар түзіледі. Осы улы заттар қанға сіңіп, көзді қабынуға ұшыратады (П. Минчев). Ал бұған қарсы дәлел ретінде кейбір ғалымдар (К.А. Фомин) кейде сапалы және толық қанды рационмен азықтандырған малдардың да бұл ауруға шалдығатынын айтады.

Үшінші паразитарлық теория. Бұл теория бойынша аурудың себебі паразит құрттар. Оның ішінде көзде паразиттік тіршілік ететін микрофиллярилер (Байер., Папов, 1938). Шынында да Бет және Суперер 1952 – 1954 жылдары осыған байланысты жүргізген зерттеулерінде ауру малдың көзінің түсті қабығынан, кірпікті денесінен және өзіндік тамырлы қабығынан көп мөлшерде микрофиллярилер (onchocerca cervicalis) анықтаған.

Төртінші аллергиялық теория. Оны 1952 жылы Кеменс және Томас деген ғалымдар ұсынды.

Қазір көптеген ғалымдар бұл аурудың себебі сан – алуан, яғни полиэтиологиялы деген көзқарас ұстанады.

Белгілері. Әдетте ауру аяқ астынан пайда болады. Дамуы әрқилы. Бірде тез дамыса, бірде созылмалы дамиды. Алғашында малдың жалпы жағдайы нашарлайды. Азыққа қарамайды. Әлсіз. Жалпы көз ауруларына тән клиникалық белгілер байқалады. Мал жарыққа қарай алмай, көзінен жас ағады. Қабақтары ісініп, баяу қимылдайды (спазм). Көзді сипағанда аса аурушаң. Көз аумағының қызуы көтерілген. Көздің ішкі қысымы да біршама жоғарлайды. Конъюнктивасы ісінген (конъюнктивит), қанталаған. Екінші, үшінші күндері қасаң қабықтың шет жағы бозарып бұлдырланады. Ауыр түрінде қасаң қабық тұтастай бұлдырланады. Қасаң қабықта терең тамырлану (васкуляризация) байқалады. Көздің алдынғы камерасына фибринозды – геморрагиялық эксудат шығады. Уақыт өте көз камерасы түбіне әртүрлі дәрежеде тұнба («шварт») түседі. Ол түсті қабықты, тіпті қарашықты жартылай жауып тұруы мүмкін. Түсті қабықтың түсі қою қоңыр түске дейін өзгереді. Қарашық біршама кішірейген. Жарыққа реакциясы баяу немесе жоқ. Тіпті атропин сульфат тамызғанда әрең қозғалып кеңейеді. Көздің шыны тәрізді денесі де бұлдырланған. Офтальмоскоппен зерттегенде көз түбі анық көрінбейді. Қабыну үрдісі 8 – 12 күндері ең жоғарғы шегіне жетеді. Содан соң ол қайта бастайды да 20 - шы күндері көзде қабынудың сыртқы клиникалық белгілері байқалмайды. Қабыну кезінде бұзылған көздің көруі қайта қалпына келеді. Көзде кейбір өзгерістер қалады. Мысалы қасаң қабықтың, шыны тәрізді дененің бұлдырлануы мен бұршақ дененің күңгірттенуі сол күйінде қалып қояды. Шыны тәрізді дене сұйылып, көздің ішкі қысымы төмендейді (гипотония). Осының салдарынан торлы қабық ажырайды. Түсті қабық семеді. Қарашық бұршақ денеге жабысып («синехи»), пішінін өзгертеді. Кейде бұршақ денеге жабысқан тұсынан түсті қабық ыдырап, жыртылады. Түсті қабықтың ол жері кедір – бұдыр болып көрінеді. Көздегі осы өзгерістерге байланысты малдың көруі бұзылады, төмендейді немесе көзі толық көрмей қалады. Көздің қабынуы араға әртүрлі уақыт салып қайта қайталанады және жоғарыдағы клиникалық белгілер бәсең байқалады, баяу дамиды. Бірақ келесі қабынулар барысында көз біртіндеп сола бастайды. Көлемі кішірейеді, көз алмасы көз шарасының ішіне түседі. Көз көрмей қалады.

Емі. Ем тек алғашқы кезеңінде тиімді болады. Ал қабыну үрдісі екі – үш рет және одан да көп қайталанса тиімділігі күрт төмендейді. Нақты аурудың себебін жоюға бағытталған (этиопатогенетикалық) ем жасау мүмкін емес. Өйткені аурудың себебін дөп басу қиын. Дегенмен жоғарыда қарастырылған теорияларды есепке алып, малдың азығының сапасын жақсартып, іш айдайтын дәрілер (глаубер тұзы) беріп малдың асқазанын тазалайды. Жалпы ас қорыту жүйесінің ауруларын емдейді. Кең ауқымды әсері бар антибиотиктер (бициллин -3, нитокс – 200 т.б), В және А тобындағы витаминдер егіледі. Көзге күніне төрт рет үш – төрт тамшыдан 1% атропин сульфат тамызады. Ретробульбарлық антибиотик – новокаин блокадасын жасауға болады.

Көздің семуі – (atrophia oculi) атрофиясы. Көптеген көз аурулары салдарынан көз алмасының көлемінің біртіндеп кішіреюі. Бұл жағдайда көз құрылымдары сақталғанмен, олар әртүрлі өзгерістерге ұшырап, өз қызметтерін атқаруы бұзылады және бір - бірімен байланыстары үзіледі. Көздің семуінің себебтері әртүрлі. Негізгі себептері көздің түсті қабығының, кірпікті денесінің, негізгі тамырла қабығының асептикалық созылмалы қабынулары, көздің қайталамалы қабынуы және панофтальмит болып есептеледі. Көздің семуі жарақаттар салдарынан көз камераларының сұйығы мен шыны тәрізді дененің көп мөлшерде сыртқа ағып кетуінен де болады. Сонымен бірге көздің қанмен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі, жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуы, көзде және көзді қоршаған ұлпаларда пайда болған зілді ісіктердің көзді қысуы да көз алмасының семуіне әкеледі.

Белгілері. Көздің семуі әдетте жоғарыда аталған аурулар салдарынан біртіндеп дамиды. Қабыну үрдісі онша байқалмайды. Көздің семуі біртіндеп үдейді. Көз алмасының көлемі кішірейіп, тығыздалады. Көз шарасының ішіне түседі. Конъюнктива кеңейіп, көз алмасы оның ішінде бос қалғандай көрінеді. Конъюнктиваға жас, эксудат жиналады. Кейде бұл эксудат іріңді де болады. Көзді, көз алмасын басқанда ауырсыну болмайды немесе мал әлсіз ғана ауырсынады. Көздің ішкі құрылымдарына дәнекер ұлпа өскендіктен офтальмоскоппен зерттегенде көз түбі көрінбейді. Көздің көруі біртіндеп нашарлап, соңынан көрмей қалады.

Емі. Көздің семуі басталғаннан кейін жасалған емнің тиімділігі өте төмен. Ем аурудың алғашқы сатысында және негізгі ауруларды емдеуге бағытталуы керек. Сонымен қатар көз құрылымдарының асептикалық қабынулары іріңді қабынуға ұласып, панофтальмитке айналуына жол бермеуге бағытталған емдер жасалады.
КӨЗ ҚЫЗМЕТІНІҢ БҰЗЫЛУЫМЕН СИПАТТАЛАТЫН АУРУЛАР

Көздің негізгі қызметі қоршаған ортаны көру, дәлірек айтқанда дұрыс және анық көру. Осы қызметін толық атқаруы үшін екі көз де көз ауруларынан толық сау болуы және үйлесімді жұмыс істеуі керек.

Қисық көздік – (strabismus) стрависм. Көз алмасының қалыпты орналасуының бұзылуы. Мұндай қалыптан ауытқу бір көзде немесе екі көзде бірдей болады. Көз алмасы дұрыс орналаспаса екі көздің көру осі қарау нүктесінде қиылыспайды. Оған жетпей, немесе одан асып барып қиылысады. Мүлде қиылыспауы да мүмкін. Сөйтіп көздің қоршаған ортаны анық көру қызметі бұзылады. Өйткені бұл ақауда екі көз екі затты көреді, бірақ екеуі де анық емес, бұлдыр. Көздің бұл патологиясы жылқыда, сиырда, итте, мысықта, қоянда кездеседі. Оның себебі сан алуан. Бірінші себебі көз алмасының жұп бұлшық еттерінің үйлесімді қызметінің бұзылуы. Механикалық әсерлерден, қабыну салдарынан оның бірінің созылуы, қысқаруы тіпті үзілуі мүмкін. Көз бұлшық еттерінің бірінің ұзын, екіншісінің қысқа болуының туа бітуі де жиі кездеседі және ол тұқым қуалайтыны белгілі. Сондықтан көзінде мұндай ақауы бар малдарды өсімге қалдыруға болмайды.

Екінші себебі көз алмасы бұлшық еттерінің бірінің жүйке талшықтарының салдануы. Бұл себепте көз алмасы салданған бұлшық еті жағына қарай қозғалмайды.

Үшінші себебі көз шарасының ішінде зілді ісіктер пайда болуы.

Белгілері. Малдың көзін зерттегенде бір немесе екі көз алмасының да қалыпты орналаспағаны анықталады. Екі көзі екі жаққа, бірі тура алға, ал екіншісі бір жақ бүйірге, төмен немесе жоғары қараған. Көз алмасы бұлшық еттерінің бірінің жүйке талшықтары салданса, көз алмасы салданған бұлшық еті жаққа қарай қозғалмайды. Көзінде мұндай ақауы бар мал еркін жүре алмайды. Сиыр, жылқы үркек, ал ит, мысық қорқақ келеді. Себебі олардың көзіне екі нәрсе қатар көрінеді және олар анық емес, бұлдыр. Жылқы шапқан кезде айналасын дұрыс бағдарлай алмай сүрінеді, құлайды. Қисық көзді жылқыны мініске, жегінге пайдалануға, бәйгеге қосуға болмайды. Бәйгеге қосқан күнде де қисық көзін шапқан кезде жауып, байлап тастайды. Қисық көзді жануарлар басын денесіне қатысты дұрыс ұстамайды. Мойнын бір жағына қисайтып, бір көзімен қарайды. Осыдан олардың көз шарасы мен құлақтары денесіне қатысты асимметриялы орналасады. Олар жүргенде басын көзі қисық жағына бұрып жүреді.

Емі. Емі себебіне қарай жасалады. Егер қисаю себебі көз алмасының бір бұлшық етінің салдануы болса операция жасап, оның антогонисін кесу (миотомия) жақсы нәтиже береді. Медицинада ұзарған бұлшық етті қысқартып тігу операциясы жасалады. Ал көз шарасы ішіне зілді ісіктер өсуінен қисайса, операция арқылы оларды сылып алып тастайды.

Көз алмасының дірілдеуі – (nistagmus) нистагм. Көз бұлшық етінің үнемі бір жиырылып, бір босаңсуы жағдайында болуынан көздің дірілдеп тұруы, көз алмасының «тартуы». Көздің «тартуы», дірілдеуі көлденең, тік бағытта немесе шыр айнала болуы мүмкін. Кейде ол маятник сияқты екі жаққа бірдей тербеліп дірілдейді. Секіртпелі болуы да мүмкін. Мұндай ақау сиырдың, жылқының және иттің көзінде байқалады. Нистагм туа бітеді (аномалия) немесе жүре пайда болады. Бір немесе екі көзде байқалады. Нистагмның негізгі себебі көздің бұлшық еттерін қамтитын жүйке тамырларының дұрыс жұмыс істемеуі, шектен тыс тітіркенуі. Ал өз кезегінде оның да себептері бар. Ол уланудан (жылқыға хлороформмен наркоз жасағанда), ішек құртарының (аскаридалар) бөлетін улы заттарынан, ми – жұлын ауруларынан (менингит, эпилепсия, ит обасының жүйкелік түрі), мидың механикалық жарақаттарынан (соғылу) болады.

Белгілері. Нистагмға көз алмасының біркелкі қайталамалы (ритмді) қозғалысы тән. Көз алмасының бұл қалыптан тыс қозғалысы сиырда минутына 40 – 50 рет, ал ұсақ жануарларда, мысалы итте 70 – 95 рет қайталануы мүмкін. Мұндай кемістіктен көздің көруі бұзылып, жануар қоршаған ортаны анық көре алмайды.

Емі. Туа біткен нистагмның емі ұсынылмаған. Жүре пайда болған нистагмды емдеу аурудың себебін жоюға бағытталған. Малды тыныш, қаракөлеңке қораға қойып, уланудан, ми – жүйке жүйесі ауруларынан емдеу керек.
КӨЗДІҢ ЕКІНШІ РЕТТІК АУРУЛАРЫ

Көздің екінші реттік ауруларына инфекциялық, инвазиялық және жұқпалы емес ауруларда байқалатын жануарлардың көздерінің зақымдалулары жатады. Кейбір ауруларда көздің зақымдалуы міндетті түрде және белгілі бір көз құрылымының сол ауруға тән өзгерістерге ұшыраумен қоса жүреді. Мүйізді ірі қараның катаральді қызбасында, обасында, ит обасында, айналмада, құстың Марек ауруында көздің зақымдалуы осы ауруларға тән. Кейбір ауруларда көздегі мұндай өзгерістер тұрақты емес. Бірде бір көз құрылымы, келесіде мүлде басқа көз құрылымы зақымдалуы және оның сипаты да өзгеше болуы мүмкін (жылқы сақауы, инфекциялық анемиясы). Ветеринариялық және медициналық офтальмология зерттеулерінде көз ауруларының көптеген аурулармен байланысы бар екенін және бұл байланыс екі жақты болатынын дәлелденген. Бірде көз ауруларының себебі инфекциялық, инвазиялық және жұқпалы емес аурулар болса, екінші бір жағдайда көз ауруы бүкіл организмнің ауруына айналады. Соңғысына көз құрылымдарының іріңді қабынуларын, панофтальмитті атауға болады. Бұл аурулардың салдарынан сепсис дамып, малдың өлуі мүмкін. Осыған байланысты көз ауруларын зерттегенде, диагноз қойғанда, емдегенде оның бірінші реттік көз аурулары немесе екінші реттік көз аурулары екенін ажырату үлкен тәжірибелік маңызға ие.

Жұқпалы емес аурулардан болатын көздің екінші реттік аурулары. Көз ауруларының кейбіреуі жұқпалы емес аурулардың салдарынын пайда болатынын айттық. Мысалы қант диабетінде көздің торлы қабығының қан тамырлары жарылып, торлы қабыққа және шыны тәрізді денеге қан құйылады. Торлы қабық ажырайды. Ретро- интрабульбарлық неврит дамып, көз көрмей қалады. Ал иод жетімсіздігінен (базедов ауруы, гипертиреоз) экзофтальм (көздің шарасынан шығуы) дамып, осыдан көз қиығы керіліп, қабақтар сирек қағылады. Қабақ ісініп, қарашық кеңейеді.

Гипо және авитаминоз салдарынан да көз аурулары дамиды.

А – витамині жетіспесе көзде алғашында гипералопия дамиды, яғни көз кешқұрым нашар көреді. Ол халық арасында «тауық соқыр» деген атпен белгілі. Оның себебі А витамині жетіспеуінен торлы қабықтың таяқша тәрізді жүйке торшаларының жарықты қабылдағанда ыдырайтын родопсин пигментінің қалыптан аз болуы. Өйткені ыдыраған родопсиннің қалыпқа келуі үшін А витамині қажет. А витаминінің жетімсіздігі салдарынан көздің қасаң қабығы құрғап, жұмсарып, алғашында асептикалық қабыну (құста серозды - фибринозды кератит), одан іріңді қабыну (шошқада) дамиды.

В – витамині жетіспесе көздің көру жүйкесі невритке ұшырайды, семеді.

С – витамині жетіспесе конъюнктиваға және көздің ішкі орталарына қан құйылады, эгзофтальм дамиды.

Ішкі ағзалардың жұқпалы емес ауруларында да көз зақымдалады. Мысалы нефритте қабақтар ісінеді, конъюнктива сарғаяды. Ретинит, ретро – интробульбарлық неврит дамиды. Жүрек, өкпе ауруларында конъюнктива бозарады, көгереді. Қан қысымы көтерілгенде ақ қабықтың қан тамырлары жарылып, көздің ішкі орталарына қан құйылады. Ортаңғы құлақ қабынуы салдарынан да көзде жиі нистагм байқалады. Ал ішкі құлақтың іріңді қабынуында, гайморитте ретро – интробульбарлық неврит дамиды. Көздің көру жүйкесі семіп, көз көрмей қалуы мүмкін. Ми – жүйке жүйесінің аурулары да көзге және оның көруіне тікелей әсер етеді. Мидың механикалық жарақаттарында ондағы көру орталығының қызметі бұзылады. Соның салдарынан көздің көруі нашарлайды, тіпті толық көрмей қалады. Көзде осындай өзгерістер миға қан құйылғанда, мидың зілді ісіктерінде де байқалады. Қансыраудан және тағы басқа себептерден болған анемияда конъюнктива бозарып, торлы қабықтың қан тамырлары әрең байқалады. Көздің көру жүйкесінің бүртігі бозарған. Тіпті мес қарынның атониясы мен тимпаниясында да көзде өзгерістер байқалады. Бұл ауруларда көз қарашығы ұлғайып, жарыққа реакциясы тежеледі. Ал ол ауруларды емдеген соң бұл өзгерістер жылдам қалпына келеді.

Жануарлардың минералдық, химиялық улы заттармен және улы өсімдіктермен, зең саңырауқұлақтарымен улануы да көзге әсер етеді. Наркозға қолданылатын дәрілер (хлороформ, эфир) әсерінен және ас тұзымен уланғанда (әсіресе шошқа) көздің қарашығы кеңейеді. Салицил қышқылы, метил спиртінен улану көздің көру жүйкесінің солуына әкеледі. Малды аммиак, күкіртті сутегі мөлшері жоғары қорада ұстағанда көз ауруға шалдығып, жалпы көз ауруларының клиникасы дамиды. Олардың көзінен жас ағып, жарыққа қарай алмай, конъюнктивит, кератит пайда болады. Мал улы өсімдіктермен, зең саңырауқұлақтарымен уланғанда да көзде патологиялық өзгерістер дамиды. Меңдуанамен, қышамен, у қорғасынмен, кекіремен уланған малдың көзінің қарашығы кеңейіп, оның қозғалысы күрт баяулайды (мидраз).

Сыртқы қоршаған орта факторлары да көзге әсер етеді. Көп мөлшерде көзге түскен ультракүлгін сәуле әсерінен катаральді конъюнктивит, кератит, ретинит дамиды. Торлы қабыққа қан құйылуына да себеп болады. Сондықтан ультракүлгін сәулемен емдегенде дәрігер арнайы қорғаныш көзәйнек кию керек және емделетін жануарға да осындай арнайы көзәйнек кигізіледі. Рентген және радиация сәулелері көзде катаракта, ретинит туғызып, көздің көру жүйкесін семуге ұшыратып, көздің көрмей қалуына әкеледі.

Өте арықтау (көтерем, кахексия), аса кәрілік те көздің паталогиясын туғызады. Көзде кератит дамиды, көз алмасы семіп, көз шарасына түседі.

Жұқпалы емес аурулардан болатын көздің екінші реттік ауруларын емдеу. Емнің негізі жұқпалы емес ауруларды; гипо және авитаминозды, ас қорыту, тыныс алу тағы басқа жоғарыда қарастырылған ағзалардың ауруларын және анықталған көз ауруларын кешенді емдеу.

Инфекциялық аурулардан болатын көздің екінші реттік аурулары. Көптеген инфекциялық ауруларда көз аурулары дамитыны белгілі. Инфекциялық ауруларда көзде болатын патологиялық өзгерістердің түрі мен орналасуы сан алуан. Ол инфекциялық ауру түріне байланысты көздің сыртқы немесе ішкі құрылымдарында орналасады. Кейбір инфекциялық ауруларда көздің ішкі және сыртқы құрылымдары қоса зақымдалады. Көптеген инфекциялық ауруларда инфекция қоздырушылары көзге қанмен еніп, көзде ұқсас патологиялық өзгерістер туғызады. Мысалы ірі қара обасында, ринотрахейтте, аусылда, зілді катаральді қызбада, шошқа обасында, ит обасында, жануарлардың тұмауында, құстың Ньюкасл ауруында көзде жалпы көз ауруларына тән клиникалық белгілер байқалады. Көзден жас ағу, жарыққа қарай алмау, катаральді конъюнктивит, блефарит, кератит дамиды. Ал аусылда, қой шешегінде көздің қасаң қабығында іріңді күлдіреуіктер пайда болады (пустула). Сіреспе ауруында көздің артқа тартқыш (ретрактор) түзу бұлшық еті дірілдеп, тартылып, нистагм байқалады. Жылқының Борн ауруында қабақтар салданып, көздің қарашықтары әртүрлі кеңейеді, яғни анизокорияға ұшырайды. Қарасанда көз бұлшық еттері біржақты тартылып, соның салдарынан көз қисаяды. Қарашық ұлғайып, беткейлі кератит дамиды. Туберкулезде қабыну онша байқалмайды. Конъюнктивада, ақ қабықта, түсті қабықта, көз түбінде ұсақ, көлемі тары дәніндей түйіндер пайда болады. Құстың Марек ауруының негізгі клиникалық белгісі көзде байқалады. Көздің түсті қабығы қабынады (ирит). Қалыптағы ашық қоңырқай немесе қызғылт түсін жоғалтады. Оның түсі көкшіл – сұрғылт балып өзгереді. Қарашық та қалыптағы домалақ пішінін жоғалтады. Жиегі тісті. Жарыққа реакциясы жоқ. Ауру асқына келе қарашық барынша кішірейіп, көздің алдынғы камерасына су жиналып, қасаң қабық томпайып, кератоконус байқалады. Көздің көру жүйкесі қабынып, интрабульбарлық неврит дамиды.

Риккетсиозды керато – конъюнктивит. Көбіне мүйізді ірі қара ауырады. Ауру қоздырушысы риккетсилер. Бұл паразит сан алуан тұрпатты, торшаның цитоплазмасында мен ядросында паразиттік тіршілік етеді. Оларды көз жасымен қоректенетін зоофильді шыбындар тарататыны белгілі. Жазда кейбір шаруашылықтардың малдарының 90% - на дейіні риккетсиозды керато – конъюнктивитке шалдығатыны белгілі.

Белгілері. Аурулың бірінші сатысында жалпы көз ауруларына тән клиникалық белгілер байқалады. Катаральді конъюнктивит дамып, көзден жас ағады. Екінші сатысында қасаң қабық беткейлі зақымдалып, эрозияға ұшырайды. Ол біртіндеп бұлдырланады, тамырланады. Мал жарыққа қарай алмай, көзінен көп мөлшерде жас ағады. Үшінші сатысында да осы клиникалық белгілер сақталады, бірақ баяулайды. Көзден аққан жас мөлшері азаяды. Егер асқынбаса бұл сатының аяғына таман қасаң қабық мөлдірленіп, көз жазылады. Асқынса аурудың төртінші сатысы басталады. Көздің қасаң қабығы іріңді қабынуға ұшырайды. Қасаң қабықта терең өзгерістер болады. Көзден көп мөлшерде іріңді сұйық ағады. Бесінші сатысында қасаң қабықтағы іріңдіктер жарылып, терең іріңді жаралар пайда болады. Қасаң қабықтың жойылған жеріне (демаркация) дәнекер ұлпа өседі. Алтыншы сатысында қабыну біртіндеп басылып, қасаң қабық тыртықтанып жазылады. Көздің көруінің қаншалықты бұзылатыны осы тыртық көлеміне, тереңдігіне тікелей байланысты болады.

Инфекциялық аурулардан болатын көздің екінші реттік ауруларын емдеу. Емнің негізі аталған инфекциялық ауруларды және анықталған көз ауруларын кешенді емдеу. Инфекциялық ауруларға этиологиялық және симтоматикалық емдер қолданылады. Этиологиялық емге арнайы қан сарсулары, антибиотиктер, пробиотиктер қолданылады. Симтоматикалық емге ыстық түсіретін, іш тоқтататын, жүрек жұмысын жақсартатын дәрілер қолданылады. Көз аурулары көздегі патологиялық өзгерістерге сай емделеді. Көз ауруларын анықтау, емдеу алдағы тарауларда жан – жақты қарастырылды.

Паразиттік аурулардан болатын көздің екінші реттік аурулары. Паразиттік аурулардан да көз аурулары дамиды. Мұндай ауруларғаға сетариоз, телязиоз, айналма (ценуроз) сол сияқты пироплазмоз, нутталиоз және трипаносомоз жатады.

Сетариоз. Сиыр сетариозының қоздырғышы S. Labiata papillosa. Ол ұзындығы 48 – 103 мм болатын жұмыр құрт. Шошқаның және иттің сетариозының қоздырғышы Heamostrogulus vadorum. Жылқыда Settaria eguina. Бұл жұмыр құрттардың балаң құрттары қан арқылы көздің алдыңғы камерасына шығып, көз сұйығында еркін жүзіп жүреді (бір жылға дейін).

Емі. Көз камералары аурулары бөлімінде қарастырылған. Телязиозға (ноғала, телязиозды керато – конъюнктивит) негізінен мүйізді ірі қара шалдығады. Сирек жылқы ауырады. Телязиозды малдың конъюнктива қапшығы мен жас жолында тіршілік ететін ұсақ жұмыр құрттар туғызады. Олардың үш түрі бар: Біріншісі Thelasia rhodesi, екіншісі Th. Gulosa ал үшіншісі Th. Shrjabini. Алғашқысы конъюнктива қапшығында, соңғы екеуі жас жолында тіршілік етеді. Олар жаспен қоректенеді. Тірі балаң құрт туады. Осы балаң құрттарды жаспен қоректенетін шыбындар жұтып, олардың ағзасында дамып жетілген соң балаң құрт келесі малдың көзіне түседі де ересек сатысына өсіп жетіледі. Құрт тіршілігі барысында көздің қасаң қабығын, конъюнктива қапшығын, жас жолын жарақаттап, қабынуға ұшыратады. Соның салдарынан кератит және керато - конъюктивит дамиды.

Белгілері. Алғашында жалпы көз ауруларына тән клиникалық белгілер байқалады. Соңынан алдыңғы тарауларда баяндалған кератит және керато - конъюктивит дамиды. Қорытынды диагноз паразитологиялық зерттеу жасап, ауру қоздырғышын анықтау арқылы қойылады.

Емі. Тиімді емі әлі толық ұсынылмаған. Ивамек дәрісін малдың 50 кг тірі салмағына 1 мл есептеп қолданылып дегельминтизация жасау, конъюнктива қапшығын және жас жолдарын натрий иод пен калий иод қоспасымен жуу ұсынылған. Соңғы ерітіндіні 2 литр дистилденген суға 1,0 гр. кристальді натрий иод және 1,5 гр. калий иод қосып дайындайды.

Айналма (ценуроз). Бұл ауруды иттің аш ішегінде паразиттік тіршілік ететін Multiceps multiceps таспа құрттың балаң құрты (жылауық) - Coenurus cerebralis туғызатыны белгілі. Айналма жылауығы миға механикалық қысым түсіріп, көру орталығының қызметін бұзады. Соның салдарынын көздің көру жүйкесі ісінеді. Жылауықтың мида орналасуына байланысты көздің көруі біржақты бұзылып, оң немесе сол жақ көзі көрмей қалады.

Емі. Оперативті. Операция жасап, мидағы жылауықты алады.

Пироплазмозда, нутталиозда, трипаносомозда конъюнктиваға қан құйылып, ол қызыл түске боялады.

Паразиттік аурулардан болатын көздің екінші реттік ауруларын емдеу. Паразиттік аурулардан болатын көздің екінші реттік ауруларын емдеу үшін алдымен паразитоздарды емдеу керек. Ол үшін антгельминтиктер, химиялық дәрілер және арнайы емдер (оның ішінде оперативті) қолданылады. Содан соң көз аурулары емделеді.
ЖАНУАРЛАРДЫҢ КӨЗІН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ.

Жануарлардың көзінің көретіндігін анықтау.

Көзін зерттеу үшін жануарлар бекітіліп байланады. Ірі малдарды тұрғызып станокқа немесе бағанаға байлайды. Ал ит – мысықты столға жатқызып бекіткен дұрыс. Зерттеу барысында техника қауіпсіздігін сақтау керек. Әсіресе сиырдың мүйізінен, иттің тісінен, ал мысықтың тырнағынан сақтану қажет. Малдың басын бекітіп байлайды. Итке арнайы тұмылдырық кигізеді немесе жағы ашылмайтындай бинтпен байлайды. Мысықтың аяғына қалың материалдан жасалған аяққап кигізіледі.

Жануарлардың көзінің ауруларын анықтау үшін көптеген әдіс - тәсілдер қолданылады. Жануарларды көз ауруларына зерттеуді белгілі жоспар бойынша және арнайы әдістерді қолданып жүргізсе ғана нәтижелі болады.

Жануарларды көз ауруларына зерттеудің жоспары:

Жануарға жалпы клиникалық зерттеу жүргізу,
Көзді клиникалық тәсілдермен зерттеу,
Көзді және оның қосымша мүшелерін арнайы әдістермен зерттеу.

Көзді клиникалық зерттеу тәсілдеріне қарау, сипау жатады. Сондай – ақ көзді арнайы клиникалық әдістермен, арнайы құралдармен, арнайы дәрілерді қолданып және зертханалық әдістермен зерттейді. Жануарға клиникалық зерттеу жалпы қабылданған клиникалық зерттеу жоспары бойынша жүргізіледі.

Клиникалық зерттеудің жоспары:

Жануарлармен алдын ала танысу (жануарларды тіркеу, анамнезі),
Жалпы зерттеу (Т;П;Д, габитусы, терісін, тері өсінділерін, тері асты борпылдақ ұлпасын, лимфа түйіндерін, кілегей қабықтарын),
Ағзалар мен жүйелерді зерттеу (жүйке, ас қорыту, тыныс алу, қан айналу, жыныс және зәр шығару),
Арнайы клиникалық зерттеулер (қанды, зәрді, нәжісті зертханалық зерттеу, ЭКГ, УЗИ, рентген, комьпютерлік томография).

Көзді зерттеудің арнайы клиникалық әдісінің бірі – жануарлардың көздерінің көретінін анықта. Онда бірнеше тәсіл қолданылады:

Малдың көз алдынан қолдың алақанын арлы – берлі жүргізіп бақылау. Көзі көретін мал жасқанады, қабағын қағады.
Кенеттен қатты дыбыстар шығарып бақылау. Көзі көрмейтін мал оқыс дыбыстан қатты шошынып үркеді.
Малды жүргізіп бақылау. Көздері көретін мал еш жасқанбай, еркін және айналасындағы заттарға, малдарға соғылмай қозғалады. Ал соқыр мал сақ, абайлап, құлағын тігіп, аяқтарын көтере басып жүреді.
Бөгет – кедергілер арқылы өткізіп бақылау. Ол үшін жетекке алынған малдың алдына бірнеше кедергілер қойылады. Көзі көретін мал кедергіге соғылмай оны айналып немесе аттап өтсе, соқыр мал шалынады, сүрінеді.
Малдың екі көзі де көретінін анықтау үшін көздерін кезек – кезек жауып, кедергілер арқылы өткізіп бақылау қажет.

Көзді және оның қосымшаларын қарау, сипау, жас жолын тексеру.

Ол үшін малды жарық жерге қойып, екі көзінде қарап, сипап салыстырып тексереді. Қабақтардың жағдайы (жарақаттары, экзема, зілді ісік т.б.), көз саңылауын байқау (тарылу, қабықтың жабылуы, флегмона т.б.). Көз шарасын, коньюнктивасын (түсі, қан тамырларының жағдайы), қарашығын (жақыннан жарық түсірсе сау көздің қарашығы кішірейеді, ал жарықты алыстатқан сайын қарашық кеңейеді) көз алмасын, жас бездері мен жас жолдарын қарау (үлкейткіш шыныны да пайдаланады), сипау арқылы зерттейді. Қабақтың қабынуына (блефарит), ісінген - ісінбегеніне, жарақатына, орналасуына (айналуы бар ма), айналасындағы терісіне (дерматиттер), жиегі мен кірпіктеріне көңіл аударады. Ісік болса қаты ма әлде бүлкілдей ме, температурасы қандай, ауыра ма. Көзден жас ағуы (эпифора), жарыққа қарауы – қарай алмауы (блефароспазм), анықталады.

29 – шы сурет. Кератоскоп - көздің қасаң қабығын зерттейтін құрал.

жүктеу 7,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8