Абай жолы. 4 кітап

Бірінші вариант

1903-1904 жылдар. Қыс пен көктем ішіндегі оқиғалар. Мағаш қатты науқас. Өшіп бара жатқан үміттей. Айналасында қапалы жастар. Көктемде Мағаш қайтыс болады. Абай қайғысы қатты. Ерен қайғы. Ол тас-түйін, басқаша бекінгендей. Жұрт жылап, еңіреп жүргенде, Абай жым-жырт. Сөзсіз, үнсіз және ұйқысыз – өзгеше сөніп бара жатқандай. Аурумын демейді. Ем де іздемейді. Кәкітайлар барды салады – емдетпек, бірақ Абай қабыл алмайды. Ақшоқыдан көшерде Мағаш қабірінің басында Абай жапа-жалғыз үнсіз отырып шығады. Пәуескеде Мағаштың жетім балаларын көріп, Баймағамбеттер сыр айтады: "Қысқа тілек тілеппін, бірақ қайту жоқ". Абай – ауру. Оның сөздері мен әндері балалардың, малшылардың, түнгі күзетшілердің аузында. Абай мен Әйгерімнің арыздасуы. Өлеңмен қоштасуы. Мағаштың қырқын Абай асықтырып, отыз сегізінші күні бергіздіреді. "Кешігесіңдер" дейді. Сүйген баласының қырқы күні Абай өледі. Дүние анадай қарсы алады. Үлкен тыныштықпен үзіледі. Жұрт күңіренеді. Жаяу, ат қойған кедейлер, жылаған жатақтар, әйелдер, ақындар.

Эпилог

Күз түсе Жидебайға ел көшіп келген. Абай зиратына әйелдер, қалың ел селі жетеді. Әйгерім жоқтау айтады. Әні де, сөзі де басқаша. Оны шығарған Дәрмен Абайға ескерткіштей. Халықтың атынан халықтың өнерлі ұлы, қызы жоқтайды. Абай өлді, мұрасы өлген жоқ. Соны жер-дүние жадында қалдыру үшін әнге жол беріп тұр. Абай өлмеске қадам басты. Әйгерім әні бұдан соң Абай туралы туатын бар өнердің басы еді. Абай осы әннен жаңа туысқа ауысты".

Бұл жерде жазушы осы қосымшалар мен жоба-жоспарларын қалай өрбітті, қалай байланыс-бірлігін таптырды. Ол өз алдына бөлек зерттеулерді керек етеді. Осы іріктеп алынғандарының өзімен-ақ автордың ұдайы іздену, ұдайғы жол-жөнін қарастырудан қол үзбегендігі аңғарылады және бұнда, алдыңғы бөліктерінде шығармадан бөлектендіріп тұратын біраз өзгешелік бар; алғашында роман жобасын ойластырып жүргенде жазылғандықтан, әлі де суреткерлік елек-сүзгі екшеулерден өтіп, шыңдалу дәрежесіне жетпегендік байқалады, өйткені адам аттары алғашында аталған күйінде жүргендігі жалпы о баста жобалап-жоспарланғандықты танытады. Бұл қолжазбаларда Әйгерім мен Керімбала – Әйгәрім, Көрімбала болса, Дәрменнің о бастағы атауы Айдар күйінде жүр. Жұманның қырттығы жөніндегі сөз романның үшінші кітабында әңгімеленетіні белгілі, ал мұнда ол өз көрінісін екінші кітапта таппақ болған. Ұлжан да екінші кітапта өлген болып көрінеді. Бұл жобада Базаралының Тәкежан жылқысын шауып алуынан кейін қалаға билер сотына жүгініске барғаны, сол жерде ор жылқы басына екі бестіден айып төлейтін болып қайтқаны, елге оралған соң ауырып, көп ұзамай қазаға ұшырауы айтылады. Шығарманың кейінгі нұсқаларында ол елеулі іс-әрекет, кесек қимылдарымен бертінге дейін өмір сүрген болып көрінеді. Қазіргі үшінші кітап пен төртінші кітап тарауларының мазмұны алғашында бір жоспарда қамтылып, бұлар жазыла келе екіге бөлінген. Қарамола сиязынан кейінгі ақынның шәкірттеріне тапсырған жыр-дастандарын тыңдауға арналған кештен кейінгі оқиғалар төртінші кітабына енетін болып, оның жоспарлары өз алдына бөлек-бөлек жасалынады.

Жалпы қаламгер кітаптың әрбір басылымын қайта-кайта оқып, қажетті қысқартулар мен толықтырулар енгізу ісінен жалықпаған. "Әдебиет және искусство" журналында басылған тараулар мен кейінгі басылымдарынан бұл анық көрінеді: сондағы енгізген түзетулері де осы үш-төрт басылым негізінде жүргізілген. Бұл жерде жекелеген сөздер мен сөйлемдердің қалай редакцияланғаны, қаншама тың оқиға, көріністермен толықтырылып отырғандығы көп жәйтті аңғартады. Осылардың көбінен жұртшылық пікір-ұсыныстарына қаншалықты құлақ асқандығы да елес береді. Алғашқы тарауында қала көркі мен табиғат суреттеріне енгізген өзгертулерін өзінің "Алғашқы тарауларда әсіресе, және жалпы бар кітап бойында, әр тұста табиғат көркі, қалпы жақсы мол орын ала түсу керек. Өзгеше ескерілетін қала суреті, қаладағы жазғы, күзгі, қысқы, көктемгі пейзаж: көше, қала, Ертіс, аралдар бейнесі қажет" (8-бума, 63-6.) деген ойлары нақтылай түседі.

Осы басылымда біраз оқиғалар Әбіш іс-әрекеттері мен характерін аша түсу үшін, оны әрекет, қимыл үстінде көрсету үшін енгізілді. Дәрмен мен Мәкеннің басына азаттық алып берді. Осының бәрі Оразбайлар көкірегіне атылған оқтай болып қадалды. "Болмай жатып бәле қуғызды ма әкең саған? Тек тұрысып көріңдер әкең екеуің! Өлісер жерге жетіпсің, өкінбе тек!.." Доңайбат жасап сескентем деген Оразбай, мына жігітті қорқыта алмай, ширықтыра түскенін көрді де, үн қатпай сүзе қарап қала берді" (124-6.). Бұлардың бәрі де Әбіш характерін ұлғайта түсудің үстіне шығарманың сюжеттік өрісін де кеңейтті және белгілі бір деңгейде оларды бір-біріне ұқсағысыз даралыққа көтерді. Бұл жерде Абайдың ойы, сөзі шешен, терең, өткір келсе, Әбіш негізінде әрекеттің, қимылдың, тік сөйлеп тіресуге жарайтын жастың пішінінде танылды. Оразбай бірде кінәлап, енді бірде доңайбат жасап, қорқытып-үркітіп, ықтырып алғысы келгенімен, одан ешнәрсе өндіре алмағанына көзі жетті. Әйтсе де, зорлықшыл қара ниетінен қайтпады. Осындай тұста Дәрменді бірде Абай билігіне қатысушы ретінде көрсетсе, енді бірде Абайдың сабалауының куәсі етті. Оған қатысты 1956 жылғы басылымында жоқ мына сияқты жолдарды 1957 жылғы алты томдық таңдамаларына қосты: "Бұл күндегі қасірет жайды аса қатты күйік еткен Дәрмен еді. Ол өзінің отауына есіктен кіре бере, төсек жанында іс тігіп отырған Мәкенге, Абай шеккен жазаны ұғымсыз бір балдыр сөздермен айта берді. Биік төсектің кестелі ақ жастықтарына бетін басып, тұншыға еңіреді.

Мәкен де жан ұшырғандай саңқ етіп үн қатып, біресе қатарына кеп, Дәрменді құшақтай қозғап, уатқысы келеді. Біресе өзі де тұла бойын өрт шалғандай жылаған үнін ірікпестен зар-зар етеді. Екеуі де кезек-кезек, дүркін-дүркін:

– Қайран ағатай...

– Әттең, асылым, аға-кем!

– Садағаң кетейін ағатайым, ардақтым!

– Құрбаның болсамшы, ағажан... – деген жан сөздерін ыстық жалынмен кейде қатар, бірін-бірі қостай айтысады... Ұзақ шеккен қапа-қасіреттен соң Дәрмен ес жия бере бір-ақ ой түйді. Сонысы Көшбикеде болған қорлық қазаның анық шыны, сыры еді.

– Кешегі Арқаттағы сиязда берген куәлігің үшін-ау! Ар үшін, адамдық үшін, азаматтың асылы, әділі боп берген куәлігің үшін жауыздардан жапа шектің-ау! Асылым, арысым! Қайран ұстазым, ағажаным! – деп, Мәкенмен екеуі ғана болған сәтте осындай ой түбіндегі оқшау шерін шеккен-ді" (289-290-66.).

Алдыңғы нұсқаларына қарағанда жазушы Дәрменді көбіне Абай жанында, Абай іс-әрекетінің, кептеген оқиғалардың басы-қасында болғызып отырды. Әсіресе, соңғы тарауда айрықша толықтырып, бұрынғысынан да жетілдіре түсті. Ақынның үміт еткен таяныш-тірегі сыпатында көрініс таптырды. Бұлар қолжазбаның 504,539-беттеріндегі қосымшаларынан анық аңғарылды. 1956 жылғы басылымын 1957 жылғы басылыммен салыстырып қарағанда, Мағаштың, Ербол мен Базаралының өлімінен кейін қайғы шегіп, мүлде өзгеріп кеткен Абайды кейінгі толықтыруымен одан да әрі тереңдете түседі.

"Мағаштың қазасын өз басы ауыр уайым ету үстінде әрі Абай үшін, әрі жаңағыдай халық үшін аса қиналып ойлаған бір жан Дәрмен болды. Мағаштың науқасы талайдан мойындатып, ойды еріксіз бағындыра көндіріп жүрген дерт еді. Асауды құлақтан басып мойындатқандай, демді құртқан қауіп-қатер болса да, Мағаш қайтыс болғалы Дәрмен үшін дәл осы жалғанның бір үлкен жарымы көшіп, өшіп кеткендей болды. Орнында тек тұңғиық терең қуыс қалғандай. Өз көңілі осыны сезініп, өзгеден оқшауланып, терең налаға батады. Соны тек қана түнгі ұйқысыз күрсінген қамырық арасында жан сырласы Мәкенге ғана айтады.

– Дүние не боп кетті! Опасыз дүние!.. Қандай қазаға ұшыраттың бізді?.. Осылай таусылып біткеніміз бе? Кешегі көркем өмір, кең дүние, солғаның ба, кеткенің бе бұл-бұл ұшып жасқа толы біздің көздер алдынан!.. – деп, сонша ширығып, шерленіп кетеді.

Осы уайымның көптен көбі және де Абаймен байланысты. Өлген Мағаш пен бүгін өлі мен тірінің арасындағы Абай екеуін бірдей жарадар жанымен мүсіркеп, есіркей толғанады. Сол күйге Абай қайғысына соңғы күндерде шұбыра келіп, зар-наласын қосып жатқан жаяу-жалпы, аш-арық, көп жылаулар, дос-жар халық қайғысын тағы да қосады. Оны да өз шеріне шер, уына у қосып жатқан ерекше бір шынның жасы деп сезінеді.

Әзімбай, Шұбарлар ойлағандай, шұбырып келіп жатқан жылаулар, көпшілік Абайдан бірдеме алсам, жесем деген жандар емес. "Аяулы жан, көңілің қаяу, көзінде жас тұрған шағыңда менің де сенен іркер дүнием жоқ. Зарыңа зар қосамын. Берерім сол, әкелгенім соным!" дегендей" (429-6.). "Осы бір өзі ғана білген Абай шерін, сырын айту үстінде Дәрмен бұрын аңдамаған, ойы жетіп болмаған өзгеше жайларды енді-енді тереңдеп, кең ұғына бастады. Тегінде, жаңағы жан сөздері Абайдың бұрынғы тірлігінде айтылмаған, әлі тудырмаған ғажайып сырлы, өзгеше бір өлеңі тәрізді.

Ұлы жүрек түбіндегі ең соңғы бір кенже, таусыншық асыл туыс па екен! Қара сөзбен айтқаны болмаса, жаңағы Дәрменнің өзі қайталап айтқан Абай сөздері соншалық бір терең, көркем! Бар өлеңнен де өктем бір оқшау өлең ғой! Толысып туғалы тұрған терең сырлы сымбат қой. Толқыған теңіз түбінен атылып шығатын меруерттей кесек қымбат дүние ғой!.. Осы және Абай кешіп өткен шабытты ақын өмірінің, еңбекке толы азамат ойының, ойға толы өмірінің екшеліп келген, сараланған жиын жайы екен.

Дәрмен ойы ұзай түсті. Кең шабытпен байқап, шолып аңдаса, Абай өзін ұзақ өмір бойында сол сахараға гүлдер шашқан, асыл ұрықтар таратқан бәйтерекке теңепті. Сонысы дәл ғой. Айнымас әділ, анық шын ғой. Осыны және қай кезде айтыпты? Жай түсіп, соңғы бұтақтарына арыз-айып еткендей өкім айтып өтіпті. Бұл зәулім шынардың ең соңғы қалған үш-төрт жемісті балғын бұтақтары бар еді. Оның бірі – Мағаш, бірі – халқының қадірлісі – Базаралы. Тағы бірі – Абайдың бала, бозбала шағынан осы күнге дейін өмірде бір рет, бірде-бір, сәл ғана қабақ шытындырып көрмеген айнымас досы, бар туғаннан да жақын туған, өмір серік жан досы Ербол еді. Осының үшеуі бірдей сынып, күні жаңағыдай жан жалынын атқан екен, асыл көкірек! Дәрмен енді ойласа, Базаралыға, Ерболға, Мағашқа Абайдың айтқан "қош-қошы" осы. Жаны жылап тудырған жоқтауы да осы екен-ау!..

Дәрмен осылайша өзі де бір ақындық терең толғауға түсті. Ақын жанын ақынша шыншыл шабытпен жете таныды. Бұның көңіліне Абай енді өз сапарын, өмір сапарын тауысып қойған жандай сезілді де, ол уана алмай, көп жылап, көп егілді" (436- 437-66.).

Осылар сияқты 1957 жылғы таңдамаларына енгізген үш-төрт қосымшасы болмаса, қалғандарының барлығы жеңіл-желпі жөндеп, өңдеулер санатына жатады. Алғашқы жазылымында және журналдық нұсқасында жоқ мына секілді үлкенді-кішілі толықтырулар 1957 жылғы басылымына қосылды. Олар: бірінші қосымша (3-4 бетте), екінші қосымша (4-6.), үшінші қосымша (6-7-66.), төртінші қосымша (16-17-66.), бесінші қосымша (40-6.), алтыншы қосымша (42-6.), жетінші қосымша (47-6.), сегізінші қосымша (47-6.), тоғызыншы қосымша (50- 51-66.), оныншы қосымша (52-53-66.), он бірінші қосымша (53-54-66.), он екінші (62-63-66.), он үшінші (66-6.), он төртінші (67-6.), он бесінші (68-6.), он алтыншы (71-6.), он жетінші (80-6.), он сегізінші (83-6.), он тоғызыншы (85-6.), жиырмасыншы (88-92-66.), жиырма бірінші (97-98-66.), жиырма екінші (107-6.), жиырма үшінші (118-119-66.), жиырма төртінші (121- 122-66.), жиырма бесінші (123-6.), жиырма алтыншы (127- 129-66.), жиырма жетінші (142-143-66.), жиырма сегізінші (147-6.), жиырма тоғызыншы (149-151-66.), отызыншы (151- 152-66.), отыз бірінші (199-203-66.), отыз екінші (206-207-66.), отыз үшінші (227-228-66.), отыз төртінші (231-232-66.), отыз бесінші (241-242-66.), отыз алтыншы (253-254-66.), отыз жетінші (274-6.), отыз сегізінші (277-278-66.), отыз тоғызыншы (280-281-66.), қырқыншы (285-6.), қырық бірінші (295-301-66.), қырық екінші (295-301-66.), қырық үшінші (339-341-66.), қырық төртінші (395-396-66.), қырық бесінші (424-425-66.), қырық алтыншы (431-6.).

Бұлардан басқа да қосқан, өзгерткен, басқаша құрған тұстары көп. Қайталанған немесе шұбалаңқы сияқтанған беттерді мейлінше ықшамдап, әсерлілігін арттыруға күш салған. Мұнда алдыңғы басылымдарда орын алған олқылықтарды жөндеудің, өңдеудің, шымырлығын арттырудың күрделі шытырманына одан да әрі тереңдеп барғандығы көрінеді.

Енді бұл эпопеяны бастан-аяқ шолып, көз жүгірткенде, түсінікті қажет ететін сөздер мен ұғымдардың, есімдердің, атаулардың, тіркестердің молдығы көлденең тартылғандай болды. Егер осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталар болса, онда ол аса мол түсініктерді қажет еткен болар еді. Жалпылама алғанның өзінде оқшауланып тұратын өзгешеліктердің көптігі байқалады, олар шығармада кезең-кезеңіне орайластырылып қолданылған. Соның алғашқысы Абайдың жастық шағына лайықталып қолданылса, келе-келе олардың аясы кеңіп, күрделілікке қарай ойыса береді. Басында әжесі тарапынан немесе ақын Барлас аузымен айтылған сөздер, толғамдар, аңыз-әңгімелер бала қиялы мен ойын өткеннің жұмбақ сырларына жетеледі. "Е, бұлдыр-бұлдыр күн өткен, бұрынғыда кім өткен" деп алып, әңгімені әжесі сабақтаса, "Шешенің судай төгілген, тыңдаушың бордай егілген" деп, ақын Барлас жаңа бір өріс-қияларды шарлатқандай болады. "Еділ-Жайық", "Жұпар қорығы", "Құла мерген", "Қаһарман Қатран", "Бахтажар" осындай кезде айтылды. "Тағылым, үлгі – кітапта, білім, өнер – медреседе, жыр шеберлері – Низами, Науаи, Шаих Сағди, Хожа Хафизде, батырлық жырлар – Фирдоусиде" деп келген бала танымына қазақтың өзіндегі Бұхар жырау, Марабай, Жанақ, Шортанбай, Шөже, Балта, Алпыс сияқты ақындарының жыр-толғаныстары, осы саланың алуан-алуан үлгілері де қосылды. Осыдан былайғы қызығушылығы Бабыр мен "Табары жазған тарих", "Жәмшид", "Сеидбаттал Ғазы", "Мың бір кеш", "Жүсіп – Зылиқа", "Ләйлі–Мәжнүн", "Көрұғлы сұлтан", "Рүстем-дастан" сияқты көп хикая дастандар тасқынына жалғасты. Бұларға қазақтың өзіндегі "Саймақтың сары өзені", "Қос қыздың жылағаны", "Бозторғайдың шырлағаны" секілді өзіндік селт еткізері бар күйлері мен "Орамал тастау", "Хан жақсы ма?", "Мыршым", "Белбеу тастау" деп аталатын ұлттық ойындары қосылды. Осылардың барлығын бала жастықтың орнын нәрлі жастық ауыстырғанымен көрсетті.

Ендігі бір үлкен сала – қазақ тұрмысы мен өміріне қатысты салт-жоралғылардың мейлінше жан-жақты, әрі дәл көрініс табуына айрықша мән берілді. Өзіндігімен ерекшеленер алуандықтар ретінде таңбалар мен қырық шар, жасау, енші, айт, жар-жар, келіннің ат қоюы, ай аттарын, елеулі күндерден мүшел сияқтыларды көрсетті. Бұлардың ішінде де түсінікті қажет ететін қаншама ұғымдар, атаулар, сөздер бар. Соның бір саласы етіп "Найман таңбасы шөміш – "О", Керей таңбасы ашамай – "X", Арғын таңбасы көз – " 00", Бураныкі босаға – "П", Кіші жүз Жаппастыкі – "Ү", Төре таңбасы – "Ш" (тегінде шаһ деген сөздің нышаны болу керек)" деп таңбаларды елестетсе, қазақтың құдалығына айрықша тоқталды: құйрық, бауыр, киіт, дін ұр сияқты жол-жоралғыларынан басқа суға салу, көз сынынан өткізу, мұзды суға салып сүйреп шығару, есік көру, қол ұстату, жыртыс салу, қыз-жігіт айтысында қыз жеңілсе, жігіт басына үкі, шоқ қадау, біріне-бірі әріптес деп ат қойысу, күйеу мен қалындықтың осы күні жолығуын көрісу, осыдан кейінгісін оң жақта жүрген күйеу деп атау, күйеудің алғашқы жолығар түнінде жеңгетайлардың ит ырылдар, бақан салды, кемпір әлді кәделерін істеуі бар. Бұл ретте жасаудың алатын орны ерекше. Жасау қырық-қырықтан болатын, ақ үй, оған бір отауша, бір шатыр қосатын, сәукеледен басталған жасау келе-келе заманына лайық машина, самауыр сияқты уақытының жиһаз-бұйымдарына ауысқан, "жар-жарды" ат үстінде тұрып, отау үйдің үзігін түріп қойып айтатын жігіттерге екі қыз үйде бүркеніп отырып, жауап қайыратын, жігіттерге шапан жабылып, басқа да киімдер кигізілетін болған. Келін үлкен үйдің төріне шықпайды, шықса да жарымынан ары аспайды, ене өлгенше немесе рұқсат бергенше ғұрыпты бұзбайды. Ал отау үйдің келіндері өле-өлгенше төрге шықпай өтеді.

Жылдың төрт мезгілін, оның әралуан құбылыстарын қатты қадағалап отырған қазақ есепшілерінің есебі дәл келген және онша ауытқи қоймаған. Үркер мен айдың жанасуындағы уақытты Үркер тоғады, бір күнін тоғым, екінші күнін ауыл-үй қонды, үшінші күнін озып шықты десе, Үркер суға батты, жерге батты, жерге түсті және батқан уақытта жаңбыр болса, жаңбырлы, құрғақ болса, жаз құрғақ болады деген болжамдар бар.

Сол есепшілердің айтуынша: "Отамалы көкек айының бірінде кіріп, он жетісінде шығады, ал бұл кез желсіз, борансыз өтпейді. Қыстың соңғы зәрі де осымен кетеді".

Апрельдің сегізін сәуір жұлдызының басы санайды, сәуір боларда бір жұмадай жел, я суық болады, "сәуір болмай тәуір болмас" деп, осы салқын өтпей жаз шықпайтынын, сәуір бұлты арқылы келер қыстың жайын, суын болжап, қай жерде сәуірдің бұлты болса, сол жерде қыс қатты болатынын айтқан. Осымен байланысты "Күнәң аз болса күн есепте" деген де түсінік қалыптасқан. Оның мәнісі алдыңғыны болжау күнә дегені. Әр нәрсені орын-орнымен айта білетін есепшілер ел арасында ерекше бағаланған және елеулі күндердің тағы бір алуанына қазанның қара дауылын жатқызады. "Киік матауы қаңтар айында болады, ақпанның амалы үштің айының тоғызында тоғаммен кіріп, он жетісінде шығады. Сүмбіленің 17-19-21-лерінде қырғидың балапаны ұшып, бөденелейді" дейді. Бұл ретте ай аттары қазақ айтылуында да, араб айтылуында да қатар қолданылып отырған: мұхаррам, рабиғиәуал, рабиғисани, жұмаділәуал, жұмаділсәни, ражаб, шағбан, шағмар, рамазан, шауәл, зұлқиджа, зұлқиджа дейтін араб атаулары сияқты қазақша атаулар да, кейбір ай аттары бірде сәуір, бірде көкек дегендей әртүрлі болып айтылатындары да бар. "Қой бес ай, бес күнде, сиыр тоғыз ай, жылқы он бір ай, түйе он екі ай, он үш күнде боталайды" дейді. Маусымның онынан шілденің жиырмасына дейін созылатын жаздың, қаңтарда қыстың шілдесі болатынын айтады. Қыстың шілдесінде киік текесі тобын жиып қашырады дейді.

Осылар сияқты қаламгер шариғат мәселесінің өз дәреже-деңгейінде көрініс табуына айрықша мән береді. Құран мен сунна ережелерінің жиынтығы саналатын шариғатты қазақ билері жетік меңгерген және оны өз халқының әдет-ғұрыптарымен тығыз байланыстырып, аражігін ажырағысыздай етіп қолдана да білген. Абай да өзінің "Аят, хадис – сөздің басы" деген сөзімен терең ұғынғандықты сездіреді. Оның әралуан ережелері хадистерде де көрінеді: діндік, құқықтық, тұрмыстық, елдік мәселелер, пайғамбардың сөздері мен істері, иланымдары мен қағидалары осыған кіреді. Бір хадисте "Адам денесінде бір ет бар, егер ол сау болса, барлық денең сау, егер ол ауру болса, барлық денең ауру, ол – жүрек" – делінген. Жүрек мәселесі Абай танымында ерекше орын алатыны белгілі.

Мұсылмандық парыздың бірінен саналар қажылық Құнанбайдың сапарымен байланыстырылды. Оған әзірлікке бүкіл туған-туыс, ауыл-аймақтың тартылғанын шығарып салу, қарсы алу арқылы көрсетті. Бұл жерде қажылық амалдарына кең-мол тоқталып жатпағанымен, оның бүкіл сыр-мәнін аз сөздің өзімен-ақ елестетіп, ұғындырып отырды. Ондағы шарттарды: азар (кіндіктен байлап төмен түсіре оранатын жамылғы), рағдамен (ихрамға енер алдында иығы мен кеудені жабатын ұзынша жамылғы) басталатын рәсімдер, қағбаны айналып тауаб ету, Сафа мен Мәруа арасын жүріп өту, Арафа күні Арафат тауында уукупқа қатысып (хұтбаны тыңдау), Мұздалифа тауынан терген тасты шайтандарға лақтыру, ең ақырында қоштасу тауабын жасау жолдарын толық орындағаннан кейін Мәдинеге қарай жол тарту сияқты ереже шарттары бар. Қаратайдың сұрақтары қажылықтың соңғы кезеңімен байланыстырылды. Сол жерде кімдердің қабірлері жатқандығын сұрағанда, Расул алланың хазіреті Әубәкір мен Ғұмардың, Фатиманың, Ғаббас пен Хамзаның, Ғұсманның, Сағди бин Уақас, Ғабдырахман бин Ғауф және хазіреті Ғайшаның жай тапқанын әңгімелегенде, Ғабитхан молда: "Ғашрай мубашшора" десе лазым" дейді. Мұнысы – Пайғамбардың ықыласына ие болған иманды сахабалар дегені.

"Пайғамбардың хадисінде: "Ғұлама жазу жазған қара сия шаһидтің қанынан қымбат" – деген сөзін қайтесіз? Екінші – ғалемнің инсі жынның жаралмыш тарихын тек "Хиссасул әнбиден" білген білімнің аты да білім бе? Адам қауымының бар нәсілінің мінез-құлқын тек қана "Қырық хадис", "Лаухынама", "Фихкайдани" тұрғысынан білген де жұбаныш па?" делінген. Тағы бір жерде: "Күллі мұсылман білсе лазым-дүр, һәрбір жақсы ниетке жақсы фатиха бірге ере жүрсін. Мен "Яразиқұл ғибади" фатихасын оқыдым" дегенде, Абай бұның үй салғанда емес, қырман көтерілгенде оқылатын дұға екенін, "Лаухынамада" солай жазылғанын айтатыны бар. "Мұталағасы ашылды" демек – мантық, "Ғақайыдты" оқып жүріп "Кафия", "Шарх Ғабдолланы" өз талабымен халфесіз, хазіретсіз, дәріссіз факімлейтін болса, соған айтса ләзім" (94-6.) деп, шығыстық көне оқу жүйелері мен сатыларына ойды бұрады. Соның ішінде иманшарттан басталып, қырық хадиске жалғасатын исламдық оқу тәртібі әрі қарай шуритиссалат, тағлимуссалат, фихкайдани, тұхфатул мүлк, наху сарф, бидан, мұхтасар, кафия, мантық, ғакаид сияқты тармақтанып барып, "Шарх Ғабдоллаға" барып тірелетіні меңзеледі.

Осылар сияқты Еуропа әдебиеті, мәдениеті, философиясы жөнінде сөз қозғалған жерде Абайды жаңа қырларымен көріндірді. Ол өзі оқып, танысқан Робин Гуд, Карл Моор, Жакерия, Дубровский, Сохатый тәрізді кейіпкерлерді, "Петр Великий", "Валентин Луй", "Чистое сердце", "Ягуар медленец", "Ақсақ француз", "Черный век Марта" сияқты оқыған кітаптарын елге әңгімелеп таратса, келе-келе Гете, Гейне, Байрон, Пушкин, Крылов, Лермонтов, Толстой, Чернышевский, Добролюбов, Салтыков-Щедрин тектес ақын-жазушылар мен батыс пен шығыстың арғы-бергі философтарының өте күрделі шығармаларының айдынына тереңдеп батып кеткендей болды. Бұлармен ақынның ауқым-аумағының кеңістігін, қандай бағыт, дәреже-деңгейде екендігін елестетті.

М.Әуезов о бастан-ақ бұл туындысының орыс тіліне аударылуын және оның оқырмандарына сапалы, жоғары деңгейде жетуін ұдайы назарында ұстады. Сондықтан да "Татьянаның қырдағы әнінен" бастап, ең соңғы кітабына дейін үздіксіз қадағалап, көп тұстарын өзі аударып беріп отырды. Қазақшасы мен орысшасының арасында айтарлықтай алшақтықтың болмауының бір сыры осында жатқан сияқты. Бұның алғашқы көрінісі 1937 жылы "Литературный Казахстан" (№ 2-3), 1939 жылы "Литература и искусство Казахстана" (№ 5-6) журналдарының беттерінде болды. Бірінші кітабының толық аудармасы 1945 жылы "Советский писатель" баспасында басылды. Одан кейін 1948 жылы "Советский писатель", "Гослитиздат", "Молодая гвардия", 1950 ж. "Облиздат" (Свердловск), 1951 ж. "Учпедгиз", 1952 ж. "Советский писатель", 1955 ж. "Учпедгиз", 1957 ж. "Казгослитиздат" баспаларынан бірінші және екінші кітабы, 1958 ж. "Гослитиздат", 1960 ж. "Казгослитиздат", "Советский писатель", 1965 ж. "Художественная литература", 1971 ж. "Художественная литература", 1997 ж. "Жазушы" баспаларынан барлық төрт кітабы біріктіріліп жарық көрді. Ағылшын, француз, неміс, испан, поляк, словак, чех, румын, болгар, эстон, латыш, литва, молдаван, үнді, урду, монғол, әзірбайжан, армян, тәжік, түрікмен, украин, белорус, якут, т.б. тілдерге орысшасынан, қырғыз, қарақалпақ, татар, башқұрт, өзбек, қытай, парсы, түрік тілдеріне түпнұсқадан аударылды.

Автордың өзі де бұл шығармасын алғаш қолға алғаннан бастап-ақ өзге тілдерге жету мәселесін мейлінше қадағалап, атсалысып отырды. Л.Соболев, З.Кедрина, А.Анов және тәжік, татар, украин, белорус, латыш аудармашыларымен жазысқан хаттары бұл іске айрықша мән бергендігінен хабардар етеді. Латыш М.Шуман романдағы көптеген сөздер мен тіркестер, атауларға қатысты: "Күрке-күрке" (ойын аты), "Еділ-Жайық", "Құла мерген", "Жұпар қорығы", "Қорқыт", "Қырық хадис", "Қисасул онбия", "Аятыл күрсі", "Фихкайдани", мантық, шаһид, желпек, тамыр, "Бурылтай", пай-пай, шоқпардай кекілі бар, ай-бибай (ай-бибай, моей песне внимай), аға-екем, сыбызғы, тобылғы, шеңгел, ши, "Топайкөк" деген сияқтыларға түсінік беруін өтініп хаттар жазды. Оларды осылар секілді толып жатқан ұғымдардың, тіркестердің мағынасы, арғы тек-төркіні қызықтырады, орыс тіліндегі аудармасымен қанағаттанып қалмай, ұлттық негіз бояуының не екенін ұғып-ұғынуға ұмтылушылық байқалады. Орыс аудармашылары автордың тікелей араласуы себепті ондағы қыртыс-қатпары қабат-қабат машақат иірімдерін сезіне қоймады. Л.Соболев қазақ сөздерінің оралымдары мен тіркестер алуандығының, ауқым-аумағының қандай екендігіне "Абай" трагедиясы тұсында көзі жетсе, ал романды аудару барысында оның ауқымы тіпті ұлғая түскенін көрді. Онысы сұрақ: "Не знаю, чего в тебе больше: лености или упрямства. Буду ругаться: сколь раз просил я тебя дать подстрочник подлинного абаевского перевода письма Татьяны. Так и не дождался"; жауап: "98. О подстрочнике Татьяны – сейчас уже вносить поздно. Грех беру на себя, ты тут во многом прав. Но с другой стороны, страницы романа превращать в исследовательско-сравнительные сопоставления с обнажением приемов, принципов перевода, мне кажется, и не нужно" дегендей болып, шет-шексіздікке айналды. Бұл ретте автор мұндай сұрақтарға жауап қайтарудан, аударылу барысын мұқият қадағалап, түзетіп, түсіндіріп отырудан жалықпады. Фразеологиялық тіркестер төңірегіндегі сұрақ-жауаптар да осы сияқты болды: 24. "Екі жарты бір бүтін болайық" (32-6.) – "Сложь две половинки – все же получится целое" (с. 38) – не точно, многословно; "шабар қылыш, атар оқ" (37-6.) – "меч занесен, пуля пущена" (с. 44) – не точно, там человек; 29. "Әйтеуір жайы біткен неме той" (38-6.) – "Кажется, песня Кодара спета" – не точно и руссизм; 47. "Ұзын арқау, кең тұсау" (70-6.) – "Из длинной пряди и аркан длиннее" (с. 81) – не точно, длинно; 53. "Жер ашуы – жан ашуы" (73-6.) – "Кровная месть за землю" (с. 83) – не достаточно, вовсе не точно; 74. "Мен сені оқтан аяп ем жаңа, сен мені отқа салдың ба?" (97-6.) – "Я от пули тебя уберег, а ты в пламя меня бросил" (с. 107) – рифмы нет, хорошо, но не до конца; 90. "Соның жан күйері сен болып, бауыр тартып, бауырың езіліп жүр ме осы, немене" (115-6.) – "Что он в печенке у тебя засел или родичем стал" (с. 126) – не то".

Осылар сияқты түсінік берген тіркестер мен сөйлемдер бір кітаптың өзінде жүздеп саналады, бірақ кітап болып басылғанда олар дәл автордың өзі аударып бергеніндегі қалыпта шыға бермегендігі көрінеді.