№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015

№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X 
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research 
___________________________________________________________________ 
 
 
74 
ТАЖИҒАЛИЕВА Ақзер, 
№15 жалпы орта білім беру мектебі «Тарих» пәнінің мҧғалімі, 
Жаңаӛзен қаласы, Маңғыстау облысы, Қазақстан Республикасы 
Эл. пошта: 15mektep@mail.ru 
 
ҦЛЫ ДАЛА МЕМЛЕКЕТІ 
 
Қазақ  хандығының  құрылуы  және  нығаюы  (15-17  ғғ.).  Қазақ  хандығының 
пайда  болуы  Қазақстан  жерінде  14-15  ғғ.  болған  әлеуметтік-экономикалық  және 
этникалық-саяси  процестерден  туған  заңды  құбылыс.  Ӛндіргіш  күштердің  дамуы, 
кӛшпелі  ақсүйектердің  экономикалық  қуатының  артуы,  феодалдық  топтардың 
тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы 
тартыстың  ӛршуі,  әлеуметтік  қайшылықтардың  үдеуі  15  ғ.  2  жартысында  бұл 
мемлекеттердің құлдырап, ыдырауына апарып соқтырды. Әсіресе Әбілхайыр (1428-
1468) Жошы-Шайбан- Дәулет-Шайх оғланның ұлы хандығы ӛте нашар еді. 
Аумағы  батысында  Жайықтан  бастап,  шығысында  Балқаш  кӛліне  дейін, 
оңтүстігінде Сырдың тӛменгі жағы мен Арал ӛңірінен, солтүстігінде Тобылдың орта 
ағысы  мен  Ертіске  дейінгі  жерді  алып  жатты.  Бір  орталыққа  бағынған  мемлекет 
болмады.  Кӛптеген  ұлыстарға  бӛлінді.  Олардың  басында  Шыңғыс  әулетінің  әр 
тармақтағы ұрпақтары, кӛшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. 
Әбілхайыр  билік  еткен  кезде  халық  ӛзара  қырқыс  пен  соғыстан  шаршады.  30 
жж.  ол  Тобыл  бойында  Шайбани  ұрпағы  Махмұт  Қожаханды  талқандады.  Сыр 
бойындағы  далада  Жошы  әулетінің  Махмұтханы  мен  Ахметханын  (Тоқа  Темір 
тұқымы)  жеңді.  1446  жылы  Әбілхайыр  Темір  ұрпақтары  мен  Ақ  Орда  хандары 
ұрпақтарынан  Сыр  бойы  мен  Қаратау  баурайындағы  –  Сығанақ,  Созақ,  Аққорған, 
Ӛзгент,  Аркүк  сияқты  қалаларды  басып  алады.  1457  ж.  Үз-Темір  тайшы  бастапан 
ойраттардан  (жайылым  жер  іздеген)  Түркістан  ӛңірінде  жеңіліп  қалды.  Масқара 
ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы ӛз жерлеріне кетті. 
Ал  Әбілхайыр  ӛз  ұлысында,  қатал  тәртіп  шараларын  орнатуға  кіріседі.  Бұл 
халық  бұқарасының  оған  деген  ӛшпенділігін  күшейтті.  Нәтижесінде  халықтың 
жартысы  Шығыс  Дешті  Қыпшақтан  Түркістан  алқаптарына  және  Қаратау 
бӛктерлерінен  Жетісудың  батыс  ӛңіріне  кӛшіп  барулары  еді.  Оны  Жәнібек  пен 
Керей басқарды. 
Дешті  Қыпшақ  пен  Жетісудағы  кӛшпелі  бұқара  феодалдық  қанаудың 
күшеюіне,  соғыстарға  наразылық  ретінде,  хандар  мен  феодалдардың  қол  астынан 
кӛшіп  кетіп,  қоныс  аударды.  Сӛйтіп,  15  ғ.  50-70  жж.,  яғни  1459  ж.  Әбілхайыр 
хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу мен Талас ӛзендерінің 
жазықтығына кӛшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі, оларды Шыңғыс 
әулетінен  шыққан  Керей  хан  мен  Жәнібек  ханның  жаңа  қалыптасып  келе  жатқан 
қазақ  халқының  дербес  мемлекетін  құру,  оның  тәуелсіз  саяси  және  экономикалық 
дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі ӛз ықпалын тигізді. 
Жетісу  рулар  мен  тайпалар  мемлекет  бірлестігінің  орталыпына  айналды. 
Олардың  саны  200  мың  адамға  жетті.  Моғолстан  ханы  Есенбұға  ӛзінің  солтүстік 
шекарасын  қорғату  үшін,  сондай-ақ  ӛзінің  бауыры  Тимурид  Абу  Саид  қолдап 
отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы келді. 
Жәнібек – қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын кӛтерген Барақ ханның ұлы, 
ал Керей – оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес 
мемлекеттігі  жолындағы  күресті  оның  туған  ұлы  мен  немересінің  жалғастыруы 
табиғи құбылыс. 

№№5-12(95-102), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 2015 ISSN 2307-017X 
Ġylymi zertteuler a̋lemì – Mir naučnyh issledovanij – World of scientific research 
___________________________________________________________________ 
 
 
75 
Мырза  Мұхамед  хайдар  Дулати  Қазақ  хандығының  құрылған  уақытын 
хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады. Қазақтың алғашқы ханы болып 
Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды 
(1473-1480  жж.).  Бұлардың  тұсында  Жетісу  халқы,  1462  жылы  Моғолстан  ханы 
Есенбұға  ӛлгеннен  кейін  ондағы  тартыстың  күшеюіне  байланысты,  ӛзара 
ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты. 
Әбілхайыр  хандығынан  кӛшіп  келушілер  Жәнібек  пен  Керейдің  қазақ 
хандығын күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинап және Жетісуда берік қорғанысы 
бар  Жәнібек  пен  Керей  Жошы  әулетінен  шыққан  сұлтандардың  Шығыс  Дешті 
Қыпшақты  билеу  жолындағы  күресіне  қосылды.  Бұл  күрес  1468  ж.  Әбілхайыр 
ӛлгеннен кейін қайтадан ӛршіді. 
Қазақ  хандарының  басты  жаулары  Әбілхайырдың  мұрагерлері  –  оның  ұлы 
Шайх-хайдар  мен  немерелері  Мұхамед  Шайбани  мен  Махмұд  сұлтан  болды.  Сыр 
ӛңірі  мен  Қаратау  –  қазақ  хандарының  Батыс  Жетісудағы  иеліктеріне  ең  жақын 
болды.  Жәнібек  пен  Керей  хандар  сауда-экономикалық  байланыстардың  маңызды 
орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға ӛз құқықтарын 
орнатуға тырысты. 
Сондай-ақ  Сырдың  тӛменгі  және  орталық  сағаларының  жерлері  қазақтың 
кӛшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді. 70-жылдары Сауран, Созақ түбінде, 
үлкен  шайқастар  болды.  Асыны  (Түркістанды),  Сығанақты  біресе  қазақ  хандары, 
біресе Мұхамед Шайбани басып алып отырды. 
Осындай  шайқастардың  бірінде  кӛрнекті  қолбасшы  Керейдің  ұлы  Мұрындық 
болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-ж.-да қазақ 
хандығының шекарасы кеңейе берді. 
Оңтүстік  Қазақстан  қалалары  үшін  Шайбани  әулетімен  арадағы  соғыстар 
Жәнібек  ханнан  кейін  қазақ  хандығын  билеген  Бұрындық  хан  (1480-1511  жж.) 
тұсында  да  толастамады.  Батыс  Жетісудағы  иеліктеріне  оңтүстіктегі  ӛздеріне 
қараған қалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары 
Дешті  Қыпшақтағы  ӛкімет  билігіне  талаптанушы  барлық  хандарды  жеңіп,  ӛз 
иеліктерін ұлғайтты. 
Дешті  Қыпшақта  қазақ  хандары  билігінің  орнығуы,  Мұхаммед  Шайбаниды 
Дешті Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бӛлігін соңына ертіп, Мәуереннахрға кетуге 
мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы ӛзара тартысты пайдалана отырып, 
ӛкімет билігін басып алды. 
Сонымен  қазақ  хандығының  құрылуына  ұйтқы  болған  себептер  –  саяси  және 
этникалық  процестер  болды.  Оның  басты  кезеңі  –  Керей  мен  Жәнібектің  қол 
астындағылармен  бірге  кӛшпелі  ӛзбектердің  басшысы  Әбілхайырдан  кетіп, 
Моғолстанның  батысына  қоныс  аударуы.  Мұндағы  маңызды  оқиға  –  Керей  мен 
Жәнібекті жақтаушылардың ӛзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы. 
Әбілхайырдың  ӛлімінен  кейін  Керей  мен  Жәнібектің  Ӛзбек  ұлысына  келіп, 
үкімет  билігін  басып  алуы  маңызды  қызмет  атқарды.  Жаңа  мемлекеттік  бірлестік 
Қазақстан атана бастады. 
16-17  ғғ.  қазақ  хандығы  нығайып,  оның  шекарасы  едәуір  ұлғая  түсті.  Ӛз 
тұсында  «жерді  біріктіру»  процесін  жедел  жүзеге  асырып,  кӛзге  түскен  хандардың 
бірі  –  Жәнібектің  ұлы  Қасым.  Қасым  ханның  (1511-1523  жж.)  тұсында  қазақ 
хандығының  саяси  және  экономикалық  жағдайы  нығая  түсті.  Ол  билік  құрған 
жылдары  қазақ  халқының  қазіргі  мекен  тұрағы  қалыптасты.  Бірсыпыра  қалалар 
қосылды,  солтүстікте  Қасым  ханның  қол  астындағы  қазақтардың  жайлауы 
Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың кӛп бӛлігі (Шу, Талас, Қаратал, 
Іле ӛлкелері) қарады.