№20 (506) 18 – 24 МАМЫР, 2017 ЖЫЛ ЭКОНОМИКА

5

№20 (506) 18 – 24 МАМЫР, 2017 ЖЫЛ

ЭКОНОМИКА

республикалық апталық газет

Бизнес&Қоғам

> [ 1 ]

Серік КЕНЕНБАЕВ,

Қазақ егіншілік және өсімдік

шаруашылығы ҒЗИ бас директоры,

ауыл шаруашылығы ғылымдарының 

докторы, профессор, 

ҚР ҰҒА Құрметті мүшесі

j
²Ă‘‹‘‹˜™Ü

j
»î’î‘íë
’ëðšø

Œìòì‰è’Šì‰è
”됚ø

К

п уақыт те қойған жоқ. Осыдан біраз 

мерзім бұрын Елбасымыз Н.Назарбаев 

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық 

университетінде оқыған дәрісінде: «...Егер техно-

логияларды трансферттеуге ғана сүйенсек, онда біз 

зіміздің технологиялық саламызды дамыта алмай-

мыз және технологиялық жағынан ғылыми дамыған 

мемлекеттерге тәуелді болып қаламыз. Сондықтан да 

бізге з ғылымымызды дамыту қажет...», – деп ше-

гелеп тұрып айтуының астарында терең мән жатыр. 

Бұған немқұрайды қарауға болмайды. 

Енді негізгі тақырып аясына тоқталайын. Акаде-

мик Н.И.Вавилов «Экожүйелердің згеруіне байла-

нысты және ндіріс ауқымының суіне қарай ауыл 

шаруашылық дақылдарының німділігін арттыру мен 

дән сапасы факторы ретінде маңызы арта түседі» деп 

түйінді тұжырым жасайды.з басым академиктің бұл 

пікірін ақиқат шеңберінде айтылған деп есептеймін. 

Қазақстан климаттық жағдайлардың згеруі мен 

ауытқуы ауыл шаруашылығына айтарлықтай кедергі 

келтіретін мемлекеттердің қатарына жатады. Осыған 

байланысты Қазақстанның аграршы ғалымдары ор-

та ның  абиотикалық  (құрғақшылыққа  тзімділік,  ыс-

тыққа, қысқа, аурулар т.б.) факторларына тұрақты, 

ауылшаруашылық дақылдарының бәсекеге қабілетті, 

яғни классикалық селекция, биотехнология және 

молекулярлы биология әдістері негізінде егістіктің 

ауыспалы жағдайларына бейімделген сорттары мен 

будандарын шығару бойынша зерттеулер жүргізуде. 

Біздің елімізде  қарама-қайшы топырақтық, кли-

мат тық жағдайларында отандық сорттармен белгі-

лі бір аймақты жеткілікті німмен айтарлықтай ау-

қымда қамтамасыз ететініне күмән жоқ. йткені, 

арнайы бейімді генотиптерді сорт сірілетін немесе 

соларға барынша ұқсас жағдайларда іріктеуге болады. 

Осынау ұғынықты ұсынысты ортаға салып отырған 

ғалым А.А.Жученконың кеңесімен де келісуге бо-

лады. Осыған орай мен нақты цифрға жүгінейін.

Тек қана 2005-2016 жылдары Қазақстанның се-

лекционер ғалымдары ауылшаруашылық, жеміс-

жидек, техникалық, кк ніс-бақша, тағы да басқа 

дақылдардың 664 сорты мен буданын шығарып, 

мемлекеттік сортты анықтау мен сынау сараптама-

сына  жіберді.  Ауылшаруашылық  да қыл дарының 

сорт тарын тек қана шығарып қоймай, сонымен бірге 

оларды ндіріске енгізу де те маңызды. Сол себепті 

барлық шығарылған сорттар мемлекеттік сынау 

жүйесінде үш жыл бойы сынақтан теді және үздік, 

бәсекеге қабілетті жарамды сорттар ғана ндіріске 

пайдалануға жіберіледі. Jрбір шығарылған жаңа 

сорт – ғалымдардың кптеген жылдар бойы маңдай 

терімен атқарылған үлкен еңбегінің жемісі болып 

табылады. Сорт жасап шығару үшін біріншіден, 

селекцияның дұрыс бағытын таңдап алу керек. Мінсіз 

сорт моделін анықтау қажет. Яғни селекциялық про-

цесс дегеніміз – жан-жақты бағалау негізінде сорт-

тарды шығару мен жақсарту бойынша үнемі әрекет 

ететін селекциялық конвеер. 

Қазіргі уақытта селекциялық жетістіктердің Мем-

лекеттік тізбесіне Қазақстан Республикасында пай-

далануға жіберілген 1700-ден астам сорт енгізілген. 

Осы бағытта отандық селекция сорттарының үлесі: 

күздік бидайдан  72 пайызды, жаздық арпадан 64 пай-

ызды, жаздық бидайдан 53 пайызды құрайды. Жеке 

дақылдар бойынша отандық сортттардың үлесі 90 

пайыздан астам болып отыр. Мәселен, құмай-судан 

буданының, мақтаның, сүрлемдік құмайдың, жо-

ңышқаның және т.б. барлық дерлік сорттары отан-

дық болып табылады. 

Жеке дақылдар бойынша (күздік бидай, жаздық 

арпа, сұлы, сүрлемдік құмай, құмай-судан буда-

ны) ҚазЕжШҒЗИ сорттары мен будандарының 

шығарылуы бұрынғы жылдармен салыстырғанда бар-

ған сайын басым жағдайда болып келе жатқандығы 

бізді қуантып әрі з кәсібімізге деген ынта-ықыла-

сымызды арттыра түсті. Ауылшаруашылық дақыл-

дарының сорттары мен будандарына рұқсат беру 

әрбір аймақ үшін нақты топырақтық-климаттық 

жағдайларына бейімделген. Сыннан ткен жоғары 

німді және жоғары сапалы сорттардың себу мате-

риалы мен тұқымын әкелуге, кбейтуге және сатуға 

құқық береді.   

Статистикалық мәліметтер бойынша айтар бол-

сақ, 2004-2014 жылдары дәнді дақылдардың жалпы 

егістіктері ауыл шаруашылық дақылдарының егістік 

клемінің 80 пайызынан астамын алған.Бірақ, соңғы 

жылдары «Дақылдарды әртараптандыру» бағдар ла-

масына сәйкес, дәнді дақылдар егістіктерінің клемі 

65-70 пайызға қысқартылған. Елімізде жылына 13,5-

20,1 миллион тонна астық ндіріледі.Бұл крсеткіш 

Ресей мен Украинадан аз ғана тменірек крсеткіш. 

2010-2016 жылдары дәнді дақылдардың отандық 

сорт 

тарының жалпы егістік алқабы 43 пайызға 

артқан. Ал,1990-1994 жылдары дәнді дақылдардың 

жалпы егістік клемінен отандық сорттардың үлесі 9 

пайызды ғана құраған. Осыған орай айта кететін бір 

жәйт, дәнді дақылдар алқаптарының астық ндірісін 

әртараптандыруға бағытталған іс-шараларды жүзеге 

асыру нәтижесінде дәнді дақылдар егістіктерінің 

клемі 1990-1994 жылдары 22333,0 мың гектарға, ал 

2010-2016 жылдары 16052,9 мың гектарға азайтылған. 

Картоп бойынша 1990-1994 жылдары отандық 

сорттар алқаптарының клемі 7,8 мың гектарды не-

месе 3,1 пайызды алып жатты, ал 2010-2015 жылда-

ры 87,8 мың гектарға яғни, 47 пайызға жеткен. 2010-

2011 жылдары картоптың жалпы німі 2,8 миллион 

тоннаны құраған. Майлы дақылдар бойыша соңғы 

10 жылда отандық сорттардың клемі 2000 жылмен 

салыстырғанда 15,1 есе артқан. Демек, 2001-2004 

жылдары 44,9 мың гектарға, ал 2010-2016 жылдары 

678,9 мың гектарға кбейген. 2010-2011 жылдары 

майлы дақылдардың орташа жалпы түсімі – 959 тон-

наны құрады. 

Сол сияқты мақтаның отандық сорттары 2008 

жылдан бастап,  2000 жылы егістіктердің 90 пайызын 

алып жатқан збекстандық сорттарды ығыстырды. 

Бүгінгі таңда мақтаның отандық сорттарын енгізу 

деңгейі, басқа ауыл шаруашылық дақылдарымен са-

лыс тырғанда едәуір жоғары. 82 пайызды құрап отыр. 

Егістік клемі шамамен 132 мың гектар.

Алайда, барлық ауыл шаруашылық дақылдарының 

орташа німділігі соңғы кездері республика бой-

ынша әлемдік крсеткіштермен салыстырғанда 

те тмен деңгейде екенін айтпасқа болмайды. 

Мұның себептері еліміздің құрғақ климатымен, со-

ОТАНДЫҚ СОРТ – ҚАШАН ДА 

МОЛ ӨНІМНІҢ КЕПІЛІ

нымен қатар ауыл шаруашылық дақылдарының 

егістік алқаптарының 90 пайызы тәуекелді егіншілік 

аймағына орналасқандығына байланысты орын 

алып отырған жағдай. Тағам німдерін ндіруге 

пайдаланылатын ауылшаруашылық дақылдарының 

німділігін арттыру еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін 

қамтамасыз етуші  негізгі буын болып қала береді. 

Және бұл ретте сортты німділікті арттырудың басты 

факторы болып табылады. німділікті арттырудағы 

сорт үлесі 50 пайызды құрайды. 

Түрлі ауылшаруашылық дақылдарының шетелдік 

сорттары алғаш сірген жылдары шығымдылығымен 

мол нім береді. Одан кейін олардың бейімсіздігі 

мен абиотикалық және биотикалық күйзеліс фак-

торларына тұрақсыздығы салдарынан су процессі 

әлсіреп, жиі ліп қалады. Jсіресе, олар басқа табиғи-

климаттық қолайсыз жағдайларда шығарылған 

болса, осындай қал-ахуалға ұшырайды. Сонымен 

қатар, бұл сорттар фотокезеңдік сезімталдығы бой-

ынша да ерекшеленеді. Ол німділіктің құрылымдық 

элементтерімен зара қатынас орнатады. Егер 

шетелдік сорттар з отанында ерте пісетін болып 

саналса, ал біздің жағдайларда кеш піседі. Одан 

басқа, сірудің екінші және үшінші жылында олар 

әйгілі фитопатогендермен қатты зақымдалады және 

генотип бастапқы түріне мүлде ұқсамай қалады. 

Сондықтан да олар тұқым шаруашылығымен айна-

лысудан шеттетіліп, қажетсіздік жағдайда қалады.

С

олтүстік Қазақстанның табиғи-климаттық 

згерістерін Канаданың ауа-райы жағдай-

ларымен жиі салыстырады. Олар біздің 

құрғақ даламызға, дәлірек айтсақ, жауын-шашын 

жағынан ұқсамайды. Мәселен, Қазақстанда ең кп 

жауын-шашын шілдеде болса, ал Канадада мамыр-

маусым айларында жауады. сімдіктердің дамуының 

бастапқы жағдайлары осы ерекшеліктерінде. Келе-

шек німділіктің қалыптасуы басталған уақыты ерте 

кезеңдерде (үш-алты жапырақ) сімдік әлеуетіне 

әсер етеді. Егер Қазақстанда жылдық жауын-шашын 

жылына 250-350 мм диапазонында болса, ал Канада-

да 350-450 мм болады. Бұл ғалым М.К.Сүлейменовтің 

жасаған болжамы мен берген бағасы.Қазақстанның 

негізгі астық сіруші аймақтарында ауа-райы соңғы 

жылдары жайсыздыққа қарай згеріп тұрады. Ұзақ 

жылдар бойы мынандай жағдай қалыптасты: аздаған 

жауын-шашын кезеңінен кейін,қыркүйектің басын-

да ауа-райы құрғақ әрі жылы болды. Бұл жиын-терін 

науқанын қыркүйектің соңына дейін, тіпті қазан ай-

ында да жүргізуге мүмкіндік береді. Соңғы бес жылда 

жинау кезеңі қысқарды. Жауын-шашын қыркүйек 

айында кезең-кезеңмен жауады, ал қазанның ор-

тасында қар жауып кетуі де мүмкін. Осыған бай-

ланысты шаруалар ерте пісетін бидай сорттары-

на ауысуға мәжбүр. Ондай сорттарды тамызда 

жинауды бастап, қыркүйектің соңына дейін аяқтауға 

мүмкіндік туғызады. Осы әдіс арқылы ғана ерте 

түсетін суықтарда нім шығынын болдырмауға бола-

ды. Ғалымдар мен аграршылар ерте пісетін, орташа 

пісетін және кеш пісетін сорттардың ара салмағын 

әрқайсысына шамамен, үштен бірін ұстауға кеңес 

береді. Осындай құрылым жер иелері үшін те-мте 

оңтайлы әрі қолайлы болады. 

Бұдан басқа бидайдың интенсивті сорттарын 

сіру сапаны жоғалтуға әкеледі. Ондай жағдай 

қатты қызыл бидайды сірген Аргентинада да орын 

алды. Қазір олар оны қойды. Америка селекцияның 

қарқынды сорттарын сірді. Соның салдарынан Ар-

гентина жоғары сапалы бидай брендін жоғалтып 

алды. Сйтіп, олар үлкен қателікке ұрынды.

Солтүстік Қазақстанда кеңінен сірілетін 

«Омск» селекциясының бидай сорттары «Ом-

ская-9», «Омская-28», «Омская-35», «Омская-37» 

негізінен орташа пісетін топқа және гектарынан 2-5 

тоннаданқайтарымы мол німі бар қарқынды тип-

ке жатады. Сондықтан вегетацияның ұзақ кезеңіне 

байланысты олар күзгі қолайсыз ауа райы (қар ара-

лас жауын-шашын және температураның нлден 

тмен түсуі) орын алғанға дейін пісіп үлгермейді 

және німнің айтарлықтай үлесінің қар астын-

да қалу қаупі бар. 2015 жылы «Омск» сорттары 

сірілетін Қазақстанның Солтүстігінде (Қостанай, 

Солтүстік Қазақстан облыс тары) нанның үштен екі 

блігі үшінші класпен «тті», яғни тауарлық болды. 

Сйтіп, қар астынан жинауға тура келген бидай са-

пасы айтарлықтай тмендеп кетті. Олар тртінші 

және бесінші класс болды.Тек қайта ңдеуге немесе 

жемшпке ғана жарамды. Бұл ғалым А.Асланованың 

жасаған ой лшемі.Құптауға тұрарлық қорытынды. 

Жаздық бидайдың отандық «Казахстанская ран-

неспелая» сорты аты айтып тұрғандай ерте пісіп, 

жетіледі. німділігі мен сапасы жағынан да 

бірқалыпты. ткен жылдары «Казахстанская ранне-

спелая» сортының егістігі солтүстікте 1 миллион гек-

тар алқапты алып жатты. Жазылған шындықты еске 

сала кетейін: – ең бейімді сорттар оларды сірген 

аймақтарда шығарылады. Ресей селекциясының 

бірқалыпты сорттары да бар, мәселен ерте пісетін, 

құрғақшылыққа тзімді «Омская-19», «Светланка» 

сорттары және орташа пісетін «Омская-36» сорты, 

Солтүстік Қазақстан облысында 100 мың гектар егіс 

алқабы осы сорт. Олар табиғи-климаттық және ше-

каралас жағдайларда шығарылды. Омск облысы Ба-

тыс Сібір жазығының оңтүстігіне орналасқан. 

ҚазЕжШҒЗИ-да әлемдік деңгейде бұрын шы-

ға рылған  күздік  бидайдың  «Стекловидная-24», 

«Наз», «Богарная-56» сияқты сорттары бар.Олардың 

бейімделгіштігі жоғары, ауруларға тұрақты, қысқа 

және аязға тзімді. Атап айтқанда, «Стекловид-

ная-24» сортын шығарған соң Қазақстанның 

оңтүстік-шығысында күздік бидайдың азықтық 

тұқымын ндіру мүмкіндігіне ие болды. Ол осы 

дақылдың 80 пайызын алып жатыр. Күздік бидайдың 

жаңа, ндіріске енгізуге рұқсат етілген «Даулет», 

«Егемен-20» сорттары німділіктің едәуір жоғары 

деңгейімен ерекшеленеді. Оның Оңтүстік Қазақстан 

облысында  гектарына 40,0 центнерден, Жамбыл  

облысында  42,2 центнерден, Алматы облысында 

48,2 центнерден нім бергенін атап айтқан орынды. 

Сондай-ақ, оның балауыз құрамы 35,5 пайызды, 

ақуызы 14,5 пайызды, нан клемі 990 мл құрады.

Дегенмен, келтірілген сипаттамаларға қарамас-

тан, отандық ауыл шаруашылығы тауарла-

рын ндірушілер түрлі дақылдардың шетелдік 

сорттарының тұқымдарын әлі де сатып алып жатыр. 

Бұдан нені аңғаруға болады? Шетелдік сорттардың 

тұқым шаруашылығын кеңейту мәселесі келешек-

те мемлекетімізді оларға экономикалық және саяси 

жағынан да тәуелді етеді. йткені, бізге енгізілген 

сорттары үшін басқа мемлекеттерге кп клемде роял-

ти тлеуге мәжбүр болады.Осы тұрғыда шетелдік бу-

дандарды сіру кезінде отандық ауыл шаруашылығы 

тауарларын ндірушілер үнемі аталық, аналық 

формалардың тұқымын сатып алуы керек. Осыдан 

барып шетелдік бірегей тұқым ндірушілерге тәуелді 

болады.Түбінде олар қазақстандық тұқым нарығында 

баға саясатын анықтайды.Бүгінгі таңда әлемнің 

дамыған елдерінде сімдіктер селекциясында зама-

науи молекулярлық биология мен генетика белсенді 

қолданылуда. Ғалымдар бидай, арпа, күріш, жүгері, 

картоп, алма, т.б. секілді кптеген ауыл шаруашылық 

дақылдарының геномдарының шифрын ашты. Та-

бысты селекция үшін құнды шаруашылық белгілерді 

маркерлеу және сімдіктердің дамуының ерте ке-

зеңінде фенотиптік бағалау жолымен емес, тікелей 

генетикалық ақпарат негізінде құнды генотиптерді 

іріктеу мүмкіндігі маңызды. Бұл іріктеу уақытын 

азайтады және материалдық қорлар мен еңбек 

шығынын үнемдеуді қамтамасыз етеді. 

Қазір ғалымдар «сорт жасау кезінде гендік ин-

женерия, биотехнология және молекулярлық 

биологияның заманауи әдістерін қолданбайды» деген 

әңгімелер кп айтылуда. Бұл шындыққа жанаспайды. 

Мәселен, ҚазЕжШҒЗИ ғалымдары ҚР АШМ 042 

бюджеттік бағдарлама шеңберінде 2009-2014 жылдар 

аралығында Австралия сімдіктердің функционал-

ды геномикасы орталығымен әріптес болып,жаздық 

жұмсақ бидайдың жеделдетілген селекциясы үшін 

молекулярлық мар 

керлерді, микроспорлы дига-

плоидияны, цисгендік инженерияны пайдалану 

жүйесін әзірлеу бойынша зерттеулер жүргізді. Зерттеу 

нәтижесінде жұмсақ бидайдың барлық үш геномын-

да карталанған, 8632 SNP маркерлерін қолданумен, 

Қазақстан бидайы ның 10 коммерциялық сорттары-

на («Актюбе-39», «Астана-2», «Казахстанская-15», 

«Казахстанская-19», «Казах 

станская раннеспелая», 

«Карабалыкская-90», «Павло дарская-93», «Саратов-

ская-29», «Целинная-3С», «Эритроспермум-841») 

генетикалық тлқұжаттау жүргі зілді. Жоба аясын-

да микроспорлар арқылы дигаплоидтарды алудың 

тиімді  хаттамасы әзірленді.  Берілген әдіс ндірісте 

апробацияланды және соның негізінде барлық сорт-

тар бойынша 82 дигаплоидты тізбек алынды. Jрбір 

талданған сорт бойынша тұқым саны 52-1100 тұқым 

болды. «Казахстанская раннеспелая», «Казахстан-

ская-19» және «Астана-2» сорттарының дигаплоидты 

тізбектері негізінде халықаралық патентке 3 тінім 

берілді. 

Осы сорттардың дигаплоидты тізбектері Қара-

балық АШТС (солтүстік) мен ҚазЕжШҒЗИ 

(оңтүстік-шығыс) жағдайларында кбейтілді және 

тал данды. «Казахстанская-19» және «Саратовская-29» 

бидай сорттарының цисгендік сімдіктері алынды: 

құрамында AHAS бидай гендері бар 37 сімдік (герби-

цидке тұрақты) және құрамында AHAS және DREB3 

екі бидай гені бар 27 сімдік (құрғақшылыққа тзімді 

гендер).Одан басқа, ҚазЕжШҒЗИ ғалымдары га-

плоидия әдістері негізінде «Нуреке», «Акжол», «Ба-

стама», «Илек-34» сияқты дәнді және жемдік дәнді 

дақылдардың сорттарын жасап шығарды. Бұлар 

селекциялық жетістіктердің Мемлекеттік тізбесіне 

енгізілді. Сонымен қатар жеміс және ккніс шаруа-

шылығы салаларында заманауи биотехнологиялар 

кеңінен қолданылуда.

Жүгерінің үздік қазақстандық сорттары мен 

будандарын шетелдіктермен салыстыру мынан-

дай нәтижелер крсетті: теңдей німділік бергенде 

жергілікті сорттар республикамыздың оңтүстік-

шығыс жақта гүлдеу кезінде интенсивті типті аме-

рикандық будандармен салыстырғанда жоғары 

тем ператураларға  тұрақтылығымен  дараланды.  Шет-

елдік будандар те жоғары температураларда тозаң 

түзбейді. «Молдова» селекциясының жүгері будан-

дары негізінен дәнді бағытта пайдаланылады. Аласа 

болып седі және қазақстандықтарға қарағанда аз 

биомасса қалыптастырады. Ал Оңтүстік Қазақстан 

жағдайларында шетелдік және отандық ерте пісетін 

будандары арасында дамудың негізгі фазаларының 

келу мерзімінде айтарлықтай згерістер байқалмады 

(«НК Кулер» және «Делитоп»). Алайда, «ПР 34 Н 24» 

және «НК Термо» тобының орташа пісетін буданда-

ры «Туран–480» (86,9 ц/га) стандартынан сәйкесінше 

2,5 және 5,3 ц/га артық болды. Кеш пісетін топтың 

«ПР 31 П 4» буданы «Сункар –779» (81,9 ц/га) стан-

дартынан 1,3 ц/га есе жоғары. 

ндіріс жағдайында шетелдік сорттардың жоғары 

німділігін алу және сірудің қарқынды технология-

сын пайдалану арқылы ғана мүмкін болады.

Майбұршақтың қазақстандық сорттарын сіру 

(«Жансая», «Ласточка», «Перизат», «Бирлик КВ», 

«Ивушка»), шетелдік сорттардан («Вилана», «Селек-

та-302», «Черемош», «Анастасия», «Сава», «Воевод-

жанка», «Зен», «Бара», «Спонсор») німділігі (2,2-

4,5 т/га), ақуыздылықтың жоғары крсеткіштерімен 

(39-42 пайыз) және бұршақтардың пісуден кейінгі 

жарылуының тмендігімен ерекшеленеді  (0-1 балл).

Қазақстан Республикасының Президенті 

Н.Назарбаев зінің халыққа арнаған Жолдауында: 

«...бәсе кеге қабілетті технологиялар – инновациялық 

экономиканың зегі, здігінен пайда болмайды. Бұл 

ұзақ процесс, ғылыми зерттеулердің қиын жолы-

мен келетін жемісі, күрделі және шығыны кп экс-

перименттер мен ғалымдардың идеялық нұрлануы.

ндірісті ұйымдастыру үшін, әрине, шетелдік 

технологияны сатып алуға болады, бірақ з-зін 

құрметтейтін бірде-бір мемлекет зінің үздік және 

жаңа технологиялары мен ндіріс құпияларын жап-

пай сатпайды...» деп үнемі айтып келеді.

Ауылшаруашылық дақылдарының отандық сорт-

тары мен будандарының шетелдіктердің алдындағы 

бір басымдығы – тұқымының бірнеше есе артық 

болуы мен сірудің сорттық технологияларының бо-

луы есебінен оларды ндірудің зіндік құнының ар-

зан болуы.сімдік німдерінің, соның ішінде тұқым 

мен себу материалдарының импорт клемінің артуы 

Қазақстан Республикасының аймағына карантиндік 

және басқа да аса зиянды ағзаларды әкелу қаупін 

туғызады. Біздің еліміз жыл сайын әлемнің 100-ден 

астам елінен сімдік німін импорттайды. Импорт-

ты тексеру барысында АҚШ, Голландия, Германия, 

Греция, Египет, Түркия, Қытай және т.б. елдерден 

карантиндік ағзалар анықталады. 

2000 жылдан бері трт карантиндік ағза негізделді: 

американдық ақ кбелек, батыс гүл трипсі, картоп не-

матодасы және жеміс дақылдарының бактериалдық 

күйігі. 2015 жылы республика бойынша қауіпті 

карантиндік зиянкес – оңтүстік американдық то-

мат кбелегінің анықталуы тіркелді. Ол Оңтүстік 

Қазақстан, Ақтбе, Қызылорда және Жамбыл об-

лыстарында жылыжай томаттарында болған. 

Қазақстанда бактериалды күйікпен зақымдалған 

 

раушангүлділер тұқымдасының ағаштары мен 

түптердің 200 түрінен астамы жойылып кеткен. 

Соның ішінде алма ағашы ның ата тегі – «Сиверс» 

жабайы алма ағашы да бар. Қызылорда облысында 

қауын шыбынымен күресу бойынша үш жылда 31 

миллион теңге жұмсалды.

Бүгінгі таңда бірнеше ірі корпорациялар – био-

тех 

но 

логиялық гиганттар, яғни,ГМО-сорттарын 

(DuPont, Pioneer, Байер, Monsanto, Syngenta және т.б.) 

шығарушылар бар. Олар здерінің сорттары мен бу-

дандары әлемдік аштық мәселесін шешіп, үлкен азық-

түлік қауіпсіздігіне алып келеді деп тұжырымдайды. 

ндіріске ұсынылған шетелдік сорттар мен будан-

дардың кбісі генетикалық модификацияланған 

німдерге жатады. Jлемдік нарықта экологиялық 

німдер генетикалық модификацияланғандарға қара-

ғанда жоғары бағаланады. Сондықтан да Қазақстан 

сапалы экологиялық таза нім ұсынушы имиджін 

сақтағаны жн. 

О

тандық селекциялық ғылымның ұсынып 

отырған жаңа сорттары мен будандары 

әлемдік деңгейге максималды жа 

қын-

датылған, бірақ аграрлық ндірісте тиісті қолда-

нылмай жүр. Оған себеп, инновациялық меха-

низмдердің балансының болмауы, инновацияға деген 

тауар ндірушілердің консерватизмі, материал дық-

техникалық базаның және тұқым шаруашылығы 

жүйесінің әлсіздігі. Жаңа сорттар мен будандарды 

коммерциализациялау саласында да инновациялық 

инфроқұрылым дамымаған. Бұл отандық селекция-

лық жетістіктер мен тұқымның бәсекелестік артық-

шылықтарын тмендетеді. Сондықтан да тұқым н-

дірісін арттырып қана қоймай, олардың дайындығын 

заманауи технологиялық деңгейге кшіру керек. Тағы 

бір зекті мәселе – кәсіби селекционерлерді дайын-

дау. Селекция – бұл тек ғылым емес, бұл нер де, ал 

селекционер – ғылыми білімді жетік меңгерген ғалым. 

Оның зерттеген дақылы бойынша зінің гендік қоры, 

сорттар коллекциясы болуы тиіс. Ол з мірін бір ғана 

мақсатқа – жетілдірілген параметрлерімен жаңа сорт-

тарды шығаруға арнауы қажет. Қазақ егіншілік және 

сімдік шаруашылығы ҒЗИ-да да нағыз селекционер 

ғалымдар еңбек етеді.

Мен жоғарыда айтқандарымды түйіндейін. Қа-

зақ 

станда селекциялық ғылым саласында бірегей 

әзірлемелер бар. Шығарылған отандық сорттар мен 

будандардың әлеуеті те жоғары. Тек соларды ндірісте 

алға жылжыту қажет. Сонымен қатар, біз шетелдік 

жаңа сорттар мен технологияларды трансферттеу 

және оларды жергілікті жағдайға бейімдеуді жоққа 

шығармаймыз. Дегенмен, шетел мемлекеттеріне 

тәуелді болмас үшін, бұл бағытта отандық ғылыми 

зерттеулерге з тарапымыздан қолдау крсете оты-

рып, олардың жанкештілікпен ашқан жаңалықтарына 

немқұрайдылық тұрғысынан қарамаған абзал. 

Тиімділігі мен берер пайдасы кп зіміз шығарған 

будандар мен сорттарды дер кезінде ндіріспен 

ұштастырып жіберсек, ойға алған мақсаттарымыздың 

орындалғаны. Осы жағын мықтап назарда ұстасақ, біз 

ұтпасақ ұтылмаймыз. Мұның ойдағыдай жүзеге асы-

рылуын осы салаға басшылық жасап отырған тиісті 

орындар қаперлерінен шығармай, қадағалап отырса 

құба-құп болар еді.

t
ñŁķ

åő÷óŋåîéå
ĆðèêõĆðêø
æåõ

æĮŁı
 ħčĶčijľč
 ĸĴŒķĦijĪĦ
 ,";
 .JOFSBMT
 ÷ĴħŁ
  


IJŁŔ
 ĸĴijijĦ
 IJŁķ
  İĴijļīijĸĶĦĸĸĦŌŁ
 ĦŒŁķŁ
 ĸōıīijīĸčij
 IJī

ĸĦıı
IJīij
åŒĸĴŌĦįĪĦŌŁ
ĴİķĮĪĸč
İīijijīij
ōijĪčĶčıĩīij
İĦĸĴĪ

ĸŁ
IJŁķ
ōijĪčĶĪč

Бұл 2016 жылдың 4-тоқсанымен салыстырғанда 

16%-ға, ал 1-тоқсанымен салыстырғанда 130%-

ға артық. Компания сульфидті кендерді ңдейтін 

Ақтоғай кен байыту фабрикасының сәтті 

іске қосылуының және Бозшакл кен байыту 

фабрикасындағы ндіріс үдеуінің арқасында мұндай 

сімге қол жеткізді, деп хабарлады Топтың баспасз 

қызметі.

16,9 млн тонна кен ндіріліп, оның 7,7 млн 

сульфидті кені Ақтоғай мен Бозшакл фабрика-

ларында қайта ңделді, 4,2 млн тонна оксидті кен 

Ақтоғайдағы шоғырлы сілтісіздендіру панельдеріне 

жүктелді, ал 5,1 млн тонна каолин балшығы бар кен 

Бозшаклде қоймаланды. Қайта ңделген кендегі 

мыстың үлесі – 0,80%.

15,5 мың тоннаны құраған концентраттағы 

мы 

рыштың клемі күтілгендей ткен тоқсанмен 

салыстырғанда аз болды (2016-ның 4-тоқсаны – 19,2 

мың тонна). Себебі, Артемьев шахтасындағы кеннің 

құрамындағы мырыштың үлесі уақытша тмендеді. 

Алтын ндіру деңгейі тұрақты – 42,5 мың унция. 

Себебі, Бозшаклдегі ндіріс 2 мың унцияға артып, 

Шығыс ңірдегі кәсіпорындарда кен азаюының 

орнын толтырды. Күміс ндіру – 757 мың унция, 

бұл ткен жылдың 4-тоқсанына қарағанда 23% аз. 

Дегенмен бұл крсеткіш 2016-ның 1-тоқсанымен 

салыстырғанда 7%-ға артық (706 мың унция). Бұған 

Бозшаклдегі ндірістің артуы септігін тигізді.

Осы орайда KAZ Minerals Тобының басқарма 

трағасы Олег Новачук: «Мен біздің жаңа 

кеніштеріміздегі ндіріс қарқынын арттырудағы 

ілгерілеу туралы хабарлаймын. Оның ішінде 

сульфидті кендерді қайта ңдейтін Ақтоғай кен 

байыту фабрикасының жақсы нәтижелері де 

бар. Ақтоғайдағы жаңа кен байыту фабрикасы 1 

тоқсанда 7 мың тонна  мыс ндірді.Уәде еткеніміздей 

KAZ Minerals ндірістің сімі бойынша саладағы 

кшбасшы атанып, 2016 жылы әлемдегі ең аз 

шығынды  мыс ндірушісі болды», – деп мәлімдеді.

Бүгінгі таңдағы ндіріс қарқыны биылғы жылдың 

жоспарлы крсеткіштеріне қол жеткізуге мүмкіндік 

береді.

t
ñīIJĴĶĦijĪĹIJ

Ăðêï÷õóòéĀő
öåøéå


åðåœĀñêò
Āò÷Āñåő÷åö÷Āő

æīįĬčŔĪī
ōĸİīij
jæčĶ
ħīıĪīĹ
o
ħčĶ
ĬĴıx
ĻĦıŁŒĦĶĦıŁŒ


ĺĴĶĹIJŁ
 ĦĥķŁijĪĦ
 jåķĸĦijĦx
 ĻĦıŁŒĦĶĦıŁŒ
 ŒĦĶĬŁ


ĴĶĸĦıŁŌŁ
åúőó
IJīij
j;IFKJBOH
j+VNPSFx
&DPNNFSDF


$P
-UEx
İĴIJĵĦijĮĥķŁ
ĦĶĦķŁijĪĦ

ōĭĦĶĦ
ĸŜķčijčķĸčİ
ĸĹĶĦıŁ



IJīIJĴĶĦijĪĹIJŌĦ

ŒĴı
ŒĴįŁıĪŁ

Тараптар «Жібек жолының экономикалық бел-

деуі» бастамасы аясында  іске асырылатын жоба ларға 

тікелей инвестициялар тарту және қор нарығын да-

мыту бойынша бір-біріне қолдау крсетуге уағда-

ласты, деп хабарлайды  «ҚазАқпарат» ХАА.    

«Астана»  қаржы орталығының басшысы Қайрат 

Келімбетовтің сзіне қарағанда, АХҚО үшін  әлемнің 

130 елімен әріптестік қарым-қатынас орнатқан 

«Jumore» тәжірибесі аса маңызды. «Қазақстандық 

жобаларды «Jumore» электрондық коммерция ала-

ңына қосу, сондай-ақ  аталған компанияның тәжі-

рибесі мен технологиялық ресурстары «Астана» 

ХҚО қаржы хабы ретінде дамуына қосымша серпін 

береді», – деп атап тті Қ. Келімбетов.

t
öĦıĦIJĦĸĸŁ
őĦĭĦŒķĸĦij

ýåðŋåî
åøĀðéåõŋå


őĀìñê÷
ïŎõöê÷÷Ć


jéīijķĦĹıŁŒx
 ĬŖijī
 jöĦıĦIJĦĸĸŁ
 őĦĭĦŒķĸĦijx
 IJī

ĪĮļĮ
ijĦıŁŒ
ĵĴįŁĭĪĦĶŁ
őĦĶĦŌĦijĪŁ
ñĦŔŌŁķĸĦĹ
ĴħıŁķ

ĸĦĶŁijŁŔ
ĪĦij
ĦķĸĦIJ
īıĪč
IJīİīijĪīĶčijĪī
ħĴıĪŁ

«Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ баспасз қыз-

меті хабарлағандай, тұрғындарға тегін жоғары білікті 

медициналық қызмет крсетіліп, бірқатар сыр-

қаттарға  жақын маңдағы медициналық мекемелер-

ге жолдама берілді. «Денсаулық» дәрігерлері Бей-

неу станциясы тұрғындарымен бірге осы ңірдегі 

әскери блімшедегілердің де денсаулығын тексер-

ген. Қарағанды, Маңғыстау облыстарында 6,5 мың 

адам тексеруден тті. Жалпы 31 мың адам дәрігерге 

қаралды, 33 мыңнан астам диагностикалық бақылау 

жасалды, 133 амбулаториялық шағын оташылық 

қызметі, тіс дәрігерінің жәрдемі крсетілді.

Қарағандыдан 11 сәуірде жолға шыққан  «Сала-

матты Қазақстан» пойызы қарашаның 6-на дейін 

елдің орталық, солтүстік, шығыс ңірлері, ал Алма-

ты-1 стансасынан  18 сәуірде шыққан «Денсаулық» 

пойызы 20-желтоқсанға дейін оңтүстік және батыс 

ңірлері халқына қызмет крсетеді.

t
÷ĦķŒŁij

ëóðéåõ
őåðôĀòå
ïêð÷ĆõĆðéĆ

őĦĭčĶĩč
 İŜijč
 ķĹ
 ĸĦķŒŁijŁ
 ķĦıĪĦĶŁijĦij
 ħŘĭŁıŌĦij
 

ĸĦij
ĦķĸĦIJ
ĬĴı
ħōıčĩč
ŒĦıĵŁijĦ
İīıĸčĶčıĪč

«Қазақавтожол» РМК бас директоры Ұлан 

Jліпов брифингте атап ткендей, еріген қар суы к-

терілгеннен бері жолды басып туі 96 рет тіркелген. 

Су тасқыны салдарынан 42 учаскеде жолдар мен 

оның бойындағы құрылыстар бұзылған. Былтырғыға 

қарағанда, судың жолды басып туі 3 есе, жолға және 

құрылыстарға зақым келтіруі 2,5 есе асып түскен. 

Қазір 41 автожол учаскесі бойынша су тасқыны зар-

даптарын қалпына келтіру шаралары аяқталып, 180 

метр жол қабаты, 7,1 мың метр жол жиегі, 13 су ткізу 

құбыры қалпына келтірілген.

õŁIJĸĦį
öåŋĀòæêïóçå