2-китап indd

217

есебіне жарнаманың, спонсорлардан түскен жалпы қаржының 30 процентін 

аударып отыруға міндетті, ал облыстық және қалалық ұйымдар өз ретінде 

жиналған барлық қаржының 30 процентін республикалық қоғам қорына 

аударып отырады.

Қоғамға  ақшалай,  заттай  жәрдемдесуге  тілек  білдірген  спонсорлар 

өздері  қалаған  қоғамның  есебіне  аударуына,  не  қолма-қол  тапсыруына 

болады.  «Қазақ  тілі»  қоғамын  республика  бойынша  құруға  байланысты 

алғашқы кезекте айтарымыз, міне, осылар.

 «Социалистік Қазақстан», 1990. 20 ақпан

.

Ұлттық идеологияның жаңа үрдісін айқындаушы

Бүгінде бес жасқа толып отырған «Ана тілі» апталығының аяқ алысы 

қандай деп ойлайсыз? Балпаң-балпаң баса ма, әлде тәй-тәй кібіртік пе? Оған 

құрылтайшы ретінде пікіріңіз қандай? Газет бетінде әлі қандай мәселелер, 

тақырыптар  көтерілмей  жатыр  деп  білесіз?  Оның  алдағы  бағыт-бағдары 

қалай болғаны жөн?

«Ана тілі» апталығы кеше ғана дүниеге келген сияқты еді. Бес жасқа да 

келіп қалған екен-ау. Бірақ оны бес жасар сәбимен салыстыруға болмайды. 

Өйткені  ол  мәдени-саяси  өміріміздің  аумалы-төкпелі  бір  қиын  кезеңінде 

дүниеге  келіп,  қадір-қасиеті  кеткен  ана  тіліміздің  жаршысы  болып,  атан 

түйе жүгін бір өзі арқалауына байланысты ма, әйтеуір, басқа газеттердей 

«балалық дәуірді» басынан кешіп жатпай-ақ бірден есейіп, кәмілетке жетіп, 

бірден-ақ өмірге қызу араласып кетті. Сондықтан да болар «ана тілі», 

«тіл  тағдыры  –  ел  тағдыры»  деп,  зар  күйіне  түскен  қалың  жұрттың 

жүрегіне  бірден-ақ  жол  таба  білді,  сеніміне  кірді,  ол  оның  жан-

дүниесін ақтара сырласатын, ішіндегі дертін айтып, мұңын шағатын 

сырбаз досына айналды.

Басты міндет «халықтың санасын оятып, тілге деген көзқарасты 

өзгерту»  деп  санаған  «Қазақ  тілі»  қоғамының  шеру  тартып,  жалпы 

халықтың мәдени-саяси қозғалысқа айналуына «Ана тілі» апталығы 

мұрындық болды, қоғамдық жаңа үрдіске жол көрсетті. Оның алғашқы 

қадамы, міне, осылай табысты басталған болатын. Ол көп ұзамай, тіл 

тағылымын  таныту,  оның  тамаша  сырын  ашып,  табиғатын  паш  ету 

арқылы рухани мәдениетіміздің бір бұлағына, көпшілік қолды елтану 

құралына  айналды.  Осы  орайда  «Газет  өмірі  –  бір  күндік,  өнегесі  – 

мың күндік» деген сөзді осы «Ана тілі» апталығына айтуға болады.

Халықаралық  «Қазақ  тілі»  қоғамының  бұдан  бес  жыл  бұрын 

өзімен бірге туған «Ана тілі» тәрізді өз дауысы болмаса және ол үні 

218

(органы) ғана емес, пәрменді қозғаушы күші болмаса, дәл бүгінгідей 

ел  арасында  танымал  болуы,  азды-көпті  игілікті  табыстарға  жетуі 

мүмкін емес еді. Шынтуайтқа келгенде, «Ана тілі» апталығы «Қазақ 

тілі» қоғамының тіл үшін, демек, халықтың, дербес мемлекетіміздің 

болашағы  үшін,  бес  жылдық  күресі  арқылы  нышаны  айқындалып, 

негізі  қалыптаса  бастаған  ұлттық  идеологияның  жаңа  үрдісін 

айқындаушы, оны қалың көпшілік арасында уағыздаушы тегеурінді 

бұқаралық құрал дәрежесіне көтерілді. Оған бір дәлел – «Ана тілінің» 

халық арасындағы беделі.

«Ана  тілі»  апталығының  еліміз  әлі  де  егемендік  алмаған 

тоталитарлық идеологияның үстем кезінде алғашқы қоғамдық газет 

ретінде  дүниеге  келуінің  өзі  –  мәдени  өміріміздегі  елеулі  оқиға 

болатын.  Осыған  орай  мен  халықаралық  «Қазақ  тілі»  қоғамының 

президенті ретінде сол қоғамның кезекті ІІ Құрылтайы үстінде (1993 

ж.) «Ана тілі» апталығының о баста (1990 ж.) дүниеге келуіне себепкер 

болған Өзбекәлі Жәнібеков мырза мен бүгінде Елбасы – Президентіміз 

Нұрсұлтан Назарбаев мырзаға қоғам және апталық атынан алғысымды 

айтқан  болатынмын.  «Ана  тілі»  апталығының  марқайып  отырған 

бүгінгі  5  жылдық  мерейтойында  сол  ризашылығымды  қайталай 

отыра,  енді  осы  газеттің  негізін  қалаған,  қазір  жарқырата  шығарып 

отырған іскер де талантты журналистерге, түгел газет ұжымына шын 

жүректен  алғысымды  айтамын!  Қаламдарың  мұқалмасын,  қасиетті 

қазақ  тілінің  шынайы  қамқоршылары!  Илаһим,  «Ана  тілі»  көтерген 

тіліміздің биік туы әрдайым алдымызда желбірей берсін!

«Ана тілі», 22.03.1995

Тiл-көзден сақтағай

“Барша  әлемдi  өрт  шалып‚  көп  елдерде  қан  төгiлiп  жатқан  бүгiнгi 

аласапыран  заманда  тыныштық  сақталған‚  бейбiт  өмiр  кешкен  ел  екеу 

болса‚ соның бiрi‚ жалғыз болса‚ соның өзi” деп‚ сырт көз бiреулер қызыға 

да  қызғана  бiздiң  Қазақстанды  мақтап-мадақтағанда‚  кейбiр  ырымшыл 

ақсақалдардың  “тiл-аузың  тасқа!”  деп  күбiрлейтiндерiн  көрiп  те‚  оның 

мәнiсiне түсiнiп те жүрмiз.

Шынында  да‚  басқаларды  былай  қойғанда‚  кешегi  Совет  Одағының 

қаусыра‚  қысып  ұстаған  “ыстық  құшағынан”  босанып‚  егемендiктiң  не 

екенiн ендi ғана бiлiп‚ өзiнше ел бола бастаған ТМД мемлекеттерiнiң iшiнде 

Қазақстанды  “тыныштық  сақталған‚  бейбiт  ел”  деп  дәрiптеудiң  себебiн  

зерделеп қараған адам ғана түсiне алады. Өйткенi  Қазақстанның басқа ТМД 

219

елдерiнiң бiреуiне де ұқсамайтын бiр ерекшелiгi бар. Ол - өз елiнде‚ өз жерiнде 

жасайтын қазақтардың басқа ұлт өкiлдерiнен‚ тағдырдың тәлкегiмен‚ сан 

жағынан әлдеқайда аз болып қалуында. Кеше ғана “Қазақстан - халықтар 

достығының лабораториясы” деп жариялап‚ жар салғанымыз есiмiзде.

Егемендi ел‚ тәуелсiз мемелекет болып‚ өз шаңырағын басына көтерiп‚ 

өз қазанын бауырына алып‚ марқайған Қазақстанға өткен дәуiрден мұра 

болып  қалған‚  басқа  түркi  мемлекеттерiнен  бөлекше  етiлiп‚  алыстан 

көзге  шалынатын  ерекшелiгi  де‚  мiне‚  оның  осы  ұлттық-демографиялық 

жағдайында  едi.  Осыған  байланысты‚  Жаңа  Қазақстанның  болашағы 

туралы  әр  түрлi  жоба-жорамал  айтып‚  “жүзден  астам  ұлт  өкiлдерi 

жасайтын‚  оның  басым  көпшiлiгi  орыстар‚  “орыс  тiлдiлерден”  тұратын 

бұл тәрiздi “қырық құрақ” елдiң ел болып кетуi нейғабiл” деп сәуегейлiк 

жасағандар да аз болған жоқ едi сол кезде. Кешегi Желтоқсан оқиғасынан 

кейiн‚ жастары алаңда қанға бөгiп‚ азап шеккен‚ ұлт болып “ұлтшылдар” 

деген  жаманатқа  ұрынған  қазақтың  саналы  азаматтары  егемендiкке  ие 

болған  елiнiң  болашағына  деген  көзқарасы  да  “құратынымыз  ұлттық 

мемлекет пе‚ жоқ‚ көп ұлттық мемлекет пе‚ тiлiмiз‚ дiнiмiз не болар екен ...?” 

деп алаңдағандар да‚ әлiптiң артын бағып‚ байсалдылық көрсеткен де‚ оны 

әртүрлi саққа жүгiртiп‚ жорамалдаушылар да‚ ұрандатушылар да арамызда 

аз болған жоқ. 

Бұл  тарихтың  өзi  қалыптастырған  жағдайдан  шығудың‚  уыздай 

ұйып  отырған  көп  ұлт  өкiлдерiнiң  бейбiт  өмiрiн‚  тату-тәттi  қарым-

қатынасын  сақтап  қалудың  бiр-ақ  жолы  бар  едi.  Қазақстан  халқының 

қалыптасқан  осы  тұрақтылығын‚  тұтастығын  бұзып  алмай‚  қайта 

олардың  өзара  ынтымақ-бiрлiгiн  арттыра  түсетiн‚  татулықты  сақтап‚ 

жаңа  мемлекетiмiздiң  iргесiн  қалауға  белсене  атсалысатын‚  iс-

шараларды  ұйымдастыратын  ресми  қоғамдық-әлеуметтiк  әрекеттер 

қажет болды.

Қоғамдағы  осындай  жаңа  үрдiс  толқынында  дүниеге  келген 

ұйымдардың  ең  алғашқыларының  бiрi  -  Халықаралық  “Қазақ  тiлi” 

қоғамы  болды.  Бұл  қоғам  республикамызда  көп  уақыттан  берi  қасаң 

болып  қалыптасып  қалған  тiл  проблемасына  байланысты‚  қоғамдық 

өмiрден  тәркiленiп‚  өз  мiндетiн  атқарудан  қалып  бара  жатқан  қазақ 

тiлiнiң  мүшкiл  халiн  жөндеп‚  қалпына  келтiру  үшiн‚  оны  бұл  төнген 

қауiптен қорғап қалудың бiрден-бiр дұрыс жолы мемлекеттiк тiл ретiнде 

тану  үшiн‚  оған  ресми  мәртебе  бергiзiп‚  қорғау  үшiн  қалың  жұрттың 

санасын оятып‚ өз тiлiне деген көзқарасын өзгерту үшiн қоғамдық күш 

қажет болды.