2-китап indd

157

болған жоқ. «Сен еркін суретші емессің, академиксің, партия мүшесісің, 

артыңды ойлан» дегендер де болды.

Халық менің еңбегімді бағалады, сенді. «Қазақ тілі» қоғамы құрылды. 

Енді қазір жалғыз емеспін. Шәкірттерім бар. Пікірлес азаматтар, бұрын 

булығып шыға алмай жүрген ғалымдар бар.

Бірақ,  күні  бүгінге  дейін  Қазақстанда  екі  мемлекеттік  тіл  болу 

керек деген сөздер әлі де айтылып жүр. 7 қараша күнгі «Вечерняя Алма-

Ата» газетінде астананың Москва аудандық партия комитетінің бірінші 

хатшысы  Котельниковтың  жалған  деректерге  негізделген  көпе-көрнеу 

зорлыққа құрылған мақаласы жарияланды. Ол барлық республикаларда 

орыс  тілі  мемлекеттік  тіл  болып  алынды,  бізде  неге  олай  емес  дейді. 

Оның айтқаны шындық емес. Мен газетке реплика бердім. Ол таяу арада 

жарық көруге тиіс.

– Сіздің ғалымдығыңыз бен қоғамдық қайраткерлік қызметіңіз бір-

біріне кедергі келтірмей ме?

  –  Бұлардың  кедергісі  әбден  жетіп  жатыр.  Ғалымдық  деген  ол  өз 

салам бойынша тіл байлығын жинап, зерттеп, онан белгілі тұжырымдар, 

қорытындылар шығару ғой. Менің ғылыми жұмысым көптен бері ақсап 

келе жатыр. Бірақ, бүгінгі таңдағы ең күрделі мәселе – тілге байланысты 

болғандықтан  мен  ол  ғылым  саласына  ептеп  зорлық  жасап  жүрген 

жағдайым  бар.  19  облыстан  күн  сайын  ондаған  телефон  шалынады. 

Астананың  өзінен  қазақ  тілі  мұғалімін  тауып  беру,  жаңадан  топтар 

ашу, түрлі жиналыстарға қатысу тағы басқа ұшы-қиыры жоқ жұмыстар 

көбейді.  Алдағы  уақытта  қоғам  журнал  ашады  ма  деген  қам  жасап 

жатырмыз.  Қысқасы,  қыруар  уақытым  –  «Қазақ  тілі»  қоғамының 

жұмысына арналады.

Дегенмен, жиырма бес жылдар бері өткен еңбегім жақында «Ана тілі» 

газетінде жазғанымдай 4 томдық қазақтың этнолингвистикалық сөздігі 

деген  еңбегімді  аяқтап  келемін.  Мұнда  халықтың  рухани  өміріндегі 

байлығы,  тарихы,  дәстүрі  сараланып  көрсетіледі.  Қолым  қалт  еткенде 

осы еңбекті аяқтау үшін жұмыс жүргізіп жатырмын. Мүмкіндігім болса 

екі  жақты  да  бірдей  алып  жүргім  келеді.  Бірақ,  қоғамдық  жұмысқа 

басымырақ назар аударып келемін.

–  Күні  ертең  өзіңіз  қатысуға  келген  Қызылордада  өтетін 

ғылыми практикалық конференцияның мақсаты туралы айтсаңыз.

–  Конференциямыз  үлкен  де  күрделі  мәселені  қамтиды. 

Балабақшадан  бастап,  қазақ  тілін  үздіксіз  үйретуге  байланысты 

атқарылатын  жұмыстар  көп.  Қазақ  тілінде  осы  уақытқа  дейін  тек 

158

қана филология факультеттерінде сабақ өтіп келсе, енді бұл мәселеге басқа 

факультеттер  де  назар  аудара  бастады.  Оған  әзірше  мүмкіндік  аз  болып 

отыр.

Ұстаздардың пікірін тыңдау қажет. Ел оянды, басқа ұлттың өкілдері 

әсіресе студенттері біздің тілімізге ден қоюға тілек білдіруде деген хабар мен 

үшін қуанышты болып отыр. Біз өз тілімізде сөйлессек, оны құрметтесек 

басқалар  біздің  тілімізді  үйренетін  болады.  Шетелден  Алматыға  келген 

іскер  адамдар,  бизнесмендер  алдымен  балаларын  қазақ  мектептеріне 

оқуға беруде. Бұл не деген көрегендік және біздің болашағымызға кәміл 

сенгендік.

–  Осы  орайда  біз  де  шетел  –  ағылшын,  неміс,  француз  тілдеріне 

басымырақ назар аударғанымыз дұрыс болатын шығар.

–  Біз  егемендік  алған  республикада  өмір  сүреміз.  Одақтық  шарт 

қабылдағаннан кейін қазақ тілін және шетел тілін меңгерген балаларды 

шетелге топ-тобымен оқуға жіберуіміз керек. Бұл бізге үлкен мүмкіндік 

ашады.

– Соңғы сұрақ – Сіздің Сыр бойына алғаш келуіңіз емес болар. Сыр 

бойы Қорқыттың Отаны дейміз. Сыр сүлейлері шыққан жер деп мақтан 

тұтамыз. Осы орайда Сыр бойын мекендеген халқыңызға не айтар едіңіз?

–  Мен  Қазақстанды  түгел  аралап  жүрген  адаммын.  Адам  өмірі  тау, 

өзен,  көл  жағасында  тұрмысқа  қолайлы  жерде  өтеді.  Сыр  бойы  ежелгі 

тарихтың жері. Мен осы қаланың аты Қызылорда деп тегін қойылмаған 

ғой деп те ойлаймын. Сыр бойына биыл екінші келуім. Бұрын жол үстімен 

өтіп кететінбіз.

Қазіргі  Сыр  өңірінің  халқы  кешегі  Солженицын  айтып  отырған 

«Южный дугаға» кіреді. Ол тегін айтып отырған жоқ. Мен Солженициннің 

сөзін  келтіру  арқылы  оның  идеясын  құптап  отырғаным  жоқ.  Қазақтың 

белгілі демографы Мақаш Тәтімов әр жерде айтып жүргеніндей қазақтың 

демографиялық  алтын  діңгегінің  бірі  осы  –  Сыр  бойы  деймін.  Бұрын 

келгенде айтқан қазақ халқының қара шаңырағы деген сөзім бар еді. Мен 

сол пікірімді тағы да қайталаймын.

«Ана тілі» газетіне жазылуға зер салып отырсам, Қызылорда облысы 

үнемі бірінші қатарда тұрады. Бұл мен үшін көңілге үлкен демеу. Тілші 

ретінде,  тіл  маманы  ретінде  бұл  өлкенің  азаматтарына  өте  ризамын. 

Тіліміздің  бақыты  жанып,  өзінің  деңгейіне  көтерілсе,  ол  осы  өлкедегі 

өздеріңіз секілді мыңдаған азаматтар арқылы көтеріледі, сол арқылы ғана 

мәртебесі биіктейді деп есептеймін.

«Ленин жолы», 1990. 23 қараша.

159

Қазақтың тілі – қасиетті тіл

– Әбдуәли аға, Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңы өмірге 

келгеніне  де  бес  жыл  болды.  Бесіктегі  бала  бес  жасқа  келіп,  бестегі 

бала мектеп табалдырығын аттап, ана тілімен сусындауда. Ал, одан 

жоғары класта оқитын ұландар өмірге өзіндік көзқарас қалыптастыра 

бастады. Міне, дәл осы жастағы ұл-қыздарды да тіліміздің тағдыры 

ерекше толғандырады.

– Рас айтасың, інім. Мен «Ұлан» газетіне хат жолдаған балалардың 

сәлемдемелерін, ой-пікірлерін оқи отырып, оларды тіл төңірегінде көп 

мәселе толғандыратынына көз жеткіздім. Көкірегі ояу, көзі ашық, санасы 

сергек мұндай балаларға алғыстан басқа айтарым жоқ.

Әңгімемді Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданы, Алтынбеков 

атындағы  ұжымшардан  хат  жолдаған  10-класс  оқушысы  Гүлфарида 

Дүйсенбаеваның хатынан бастайын. «Тіл – қай елде болса да, қастерлі. 

Ол  әр  адамға  ана  сүтімен  дариды.  Сөйтіп,  тіл  әр  адамның  ұлттық 

мақтанышына  айналады,  қазақ  тілінің  де  қастерлігінде  шек  жоқ. 

Халқымыздың ең ардақты, аяулы мұрасы да – тіл. Ендеше өз тілімізді 

өгейсітпей, оның қажетсіз болып қалуынан қорғауымыз керек. Әрине, 

тіл  жанашыры  біздер  –  бүгінгі  мектеп  оқушылары  мен  балабақша 

жасындағы  бүлдіршіндер  болуымыз  тиіс.  Болашақ  бізге  үлкен  міндет 

жүктеп  отыр.  Соны  әрқайсымыз  жете  түсініп,  туған  тіліміздің  өркен 

жаюына атсалысуға тиістіміз», – дейді балғын жанашырымыз.

Қазақтың тілі – қасиетті тіл. Себебі, тіліміз арқылы кез-келген сөзді 

ауызша  да,  жазбаша  да  жеткізуге  болады.  Өте  құнарлы,  ауқымының 

кеңдігі,  астарлы  жақтары  да  өз  алдына  әңгіме.  Осындай  тамаша  тілді 

пір тұтып, Гүлфарида секілді қыздарымыз бен ұлдарымыз қамқор бола 

білсе, әлі-ақ аяғымыздан тік тұрып кетеріміз ақиқат...

–  Сөзіңізді  бөлейін,  республикада  қазақ  тілінің  қанат  жаюы, 

өркендеуі дәл қазір қандай күйде? 

– Шүкір, еліміздің тәуелсіздік алуымен шамалас табалдырық аттаған 

тіліміздің  жағдайы  әлдеқайда  жақсарды.  Тіл  туралы  заң  қабылданып, 

Ата  заңымызда  да  қазақ  тілінің  мемлекеттік  тіл  ретінде  айшықталуы 

халық санасына қатты әсер етті. Балаларын қазақша оқытуға талпыныс 

өзге  ұлт  өкілдері  арасында  да  көбейді.  Қазақ  мектептері  мен  бала 

бақшаларының саны артты.

Республикамыздың  19  облысын  аралау  барысында  көптеген 

жаңалықтарға  кезігіп,  туған  тіліміздің  шексіз  өркендегеніне  куә