2-китап indd

71

өмірдегі көрінісі қандай, тіл тәрбиесіндегі кейбір келеңсіз жағдайлардың, 

көзге түрткі, көңілге көлеңке түсіріп жүрген жәйттердің себебі не?

Арқалық қаласынан редакцияға хат жазып отырған мұғалім Балғожа 

Атығайұлы  өмірден  нақтылы  деректер  келтіре,  осы  сұрақтарға  жауап 

іздейді.  Ол  «КПСС  Орталық  Комитетінің  қаулысында  көрсетілген 

«Екітілділіктің – ұлт тілі мен орыс тілінің одан әрі дамуы үшін қажетті 

жағдай  жасалсын»,  деген  міндетке  сәйкес  тілді  құрметтеу  –  халықты 

құрметеу,  оның  әдебиетін,  мәдениетін  құрметтеудегі  қайта  құру  ісі 

жеделдей түссе екен!» деген тілек айтады. 

Тілді құрметтеу – халықты құрметтеуден туады. Шынында да осы 

бір  сөз  кейінгі  кезде  жиі  айтылып,  әсіресе,  жергілікті  халықтар  тіліне 

байланысты  сол  халықтардың  тілек-ниетінен  табылып,  ерекше  мәнге, 

ілтипатқа  ие  бола  бастады.  Ұлы  Лениннің  тамаша  идеясы  салтанат 

құрған көп ұлтты елімізде орыс тілін барлық ұлт өкілдері, оның ішінде 

қазақтар да, жапа-тармағай үйреніп, жетік меңгеруге атсалысып жатқан 

кезде,  орыс  халқының  және  Советтік  Қазақстанда  көптен  бері  аралас-

құралас  тұратын,  қазақтармен  бірге  өсіп,  біте  қайнасып  кеткен  басқа 

халықтардың қазақ тіліне деген ілтипаты қандай? Қазақ халқының тілін 

қомсыну,  қажеті  бола  тұрса  да,  оны  үйренуге  емеурін  танытпаудың 

ұлтаралық достыққа қаншалық әсері бар? Осыған орай хат авторының 

«Тіл арқылы болатын халыққа деген құрмет екі жаққа бірдей болғанда 

ғана  нәтижелі.  Ұлттарды  дос-бауыр  ететін,  жақындастыратын  –  ең 

бірінші тіл, бірінің тілін бірі білу», деген пікірін біз де қолдаймыз. 

Әрине,  басқа  ұлттың  тілін  білу-білмеу,  үйрену-үйренбеу  лениндік 

принцип  бойынша  әркімнің  өз  еркінде.  Ешбір  зорлық  жоқ.  Бірақ 

еркіндік,  еріктілік  бар  да,  қоғамның  талабына,  ұлттардың  өзара 

жақындасу  мақсатына  сай  тіл  үйренуге  деген  қажеттілік  тағы  бар. 

Орыс  тілін  үйренудің,  жетік  білудің  қажеттігі  баршамызға  белгілі.  Ал 

қазақстандықтар үшін – әртүрлі өндіріс, шаруашылық, ағарту-мәдениет, 

ғылым  мен  техника  саласында  жергілікті  қазақстандықтармен  қоян-

қолтық бірге жұмыс істеп жүрген басқа ұлт өкілдері үшін еріншектікке 

салынып, біржақты ғана қатынас жасаудың, тіпті кейде «орысша сөйле, 

сенің сөзіңді түсінбеймін!..» деп, ұлттық сезімімізге тиетін ауыр сөздер 

айтып, намысын қоздырудың қаншалық қажеті бар? 

Қазақ  халқы  –  сөз  құдіретін  қатты  құрметтейтін  халық.  Айдалада 

қой  бағып  жүрген  шопанға  ұлты  бөлек  тосын  жан  келіп,  қазақшалап: 

«Ассалаумағалейкүм, ақсақал! Мал-жан аман ба, бала-шағаңыз сау ма? 

Бақуатты жүріп жатырсыз ба?..» дер болса, сол қойшының жаны қалмай, 

72

әлгі адамның асты-үстіне түсіп, бәйек болатынына біз кепіл. Сондағысы 

ана  тілінде  айтылған  бір-ақ  ауыз  сөз  ғой.  «Халықтар  достығы»  деп 

аталатын  ұлағатты  ағымның  кейде  бір  ауыз  сөзден  басталатынын  біз 

ескере  бермейміз.  Осындай  бір  ауыз  сөзді  біз  ұлы  досымыз,  орыс 

халқының  көптен  қасымызда  жүріп,  ортақ  ісімізбен  мидай  араласып 

кеткен тағылымды ұл-қыздарынан да естігіміз келеді. 

 «Ал ол мүмкін бе?» деп сұрауыңыз да мүмкін. Әрине, мүмкін! Қазақ 

тілін  өз  бетімен  үйренушілерге  қажетті  оқу  құралдары,  программалар, 

орысша-қазақша,  қазақша-орысша  шағын  сөздіктер  мен  тілашарларды 

баспалар  біраз  шығарып  та  үлгірді.  Радио,  телевизия  мүмкіншіліктері 

іске қосылып, жер-жерлерде екі тілді үйретудің курстары мен үйірмелері 

ашылып, жұрт осы бір игілікті іске үлкен бетбұрыс жасап отыр. Әрине, 

бұл іске бар ынтасымен, шынайы ниетімен кіріскен адам одан нәтиже 

шығаруы  сөзсіз.  Бірақ  жақсы  басталған  ісіміз,  шынын  айту  керек, 

көп  жерлерде  басталған  бюрократизм,  енжарлық,  немқұрайдылық, 

көзбояушылық  салдарынан  нәтижесіз  болар  ма  екен  деп  те  ойлаймыз. 

Бұл істің басталғанына бір жылға жуық уақыт өтсе де, «мен қазақ тілін 

өзіме  қажет  дәрежеде  үйрендім,  достарыммен  сөйлесе  аламын»  деген 

қуантарлық ақпардың жоқтығы себепсіз де емес сияқты. Алматының дәл 

іргесіндегі Іле ауданының тұрғындары Б. Баймұратов, С. Досжанов (барлығы 

17 адам болып) қол қойған бір хатта: «Қаулы шыққанына біраз уақыт болды. 

Бірақ біздің ауылда бұл тілдерді оқып-үйренуге ешқандай жағдай жасалған 

жоқ.  Әсіресе  қазақ  тілін  дамытуға  мүмкіншілік  болмай  отыр»  деп,  дабыл 

қағады. 

 Бұл мәселенің ұйымдастыру жағы. Ал жергілікті ұлт тілін үйренуге елдің 

пиғылы, ілтипаты бар ма? Ілтипат болмаған жерде, ынталану жоқ жерде тіл 

үйрету оңай емес, жас бала емес, әсіресе үлкендерді үйрету оңайға түспейді. 

Ілтипат та, пиғыл да, сайып келгенде, қажеттілікке байланысты екенін аңғару 

қиын  емес.  Ертеректе  біздің  ата-бабаларымыз  өздерінің  тамыр  орыстары 

жайында «Ой, біздің Шодыр қазақша сөйлесе, алдына жан салмайды, өзіңді 

жаңылдырады!» – деп, мақтана айтып отырушы еді. Бүгінде осындай өнегелі 

тәліммен елге үлгі болып отырған қазақстандық неміс, корей, дүңген, түрік, 

ұйғыр сияқты халықтардың өкілдері аз емес, бірақ көп те емес. Сондықтан 

болар, тілін сүйгенді жаны сүйген халқымыз талай дәстүрлі айтыс додасына 

түсіп, жүлделі болып жүрген орыс қызы, қазақ ақыны Надежданы, халық 

әндерін нақыш-мақамына келтіре шырқап, жұртты риза қылып жүрген үш 

бірдей  орыс  қызы  Татьяналарды,  сондай-ақ  неміс,  қазақ,  орыс  тілдерінде 

бірдей қалам тартып, қалың оқырмандарына үш ұлттың рухани байлығынан 

73

сыр  шертіп  жүрген  жазушы  Г.  Бельгер  сияқты  азаматтарды  ерекше  қадір 

тұтады, мақтан етеді. Бұл қасиет осы жандардың елден ерекше артықтығын 

көрсетеді.  Қос  қаулыда  жергілікті  ұлт  тілін  мүмкін  болғанша  меңгеру, 

қажетіне  жарату  интернационалдық  рухта  тәрбиеленген  әрбір  азаматтың 

абыройлы  міндеті,  абзал  қасиеті,  әдептілік  пен  өнегеліліктің  нышаны  деп 

саналады. Осы орайда орыс тілін үйрене түсейік деп қазақтар атсалысып, 

өнеге  көрсетіп  жатса,  қазақ  тілін  үйрену  инициативасын  орыстардың,  не 

басқа халықтардың өздері көтеріп жатса, қандай жарасымды! 

  «Өзінің  тілін  құрметтемеген  басқа  тілдің  де  қадірін  білмейді»  деген 

сөз  бар.  Біз  көбінесе  тілімізді  сөз  жүзінде  дәріптейміз  де,  іс  жүзінде  оны 

орындамаймыз.  Біразымыз  өз  тілімізді  жете  білмейміз.  Мұның  себебін 

кейбіреулер орыс тілінің ұлт тілдеріне жасап отырған күшті ықпалынан, оның 

барлық салада кең жайылған қызметінен және ұлттардың өзара араласуынан 

көреді. Ал шынында орыс тілінің бүгінгі атқарып отырған қоғамдық қызметі 

ешқашан,  еш  жерде  ұлт  тілдерінің  қызметін  тежеп,  мәнін  түсіріп,  шеттеп 

көрген емес.

Шынында  да,  республикамызда  бұл  салада  үлгі  етерлік  тамаша 

ұстаздар аз ба? Аз емес. Дәл Алтынсариндей, дәл Шаталовтай болмаса 

да, жас ұрпаққа ана тілімізді де, аға тілімізді де үйретуден жалықпай, жан-

тәнін салып жүрген жандар, тіл құдіретін шәкірт жүрегіне ұялата білген, 

шебер мамандар республикамызда баршылық. Солардың бірі – Көкшетау 

ауданындағы Ақан атындағы орыс-қазақ орта мектебінің мұғалімі орыс, 

неміс, қазақ тілдеріне жетік Ольга Иосифовна Мырзагелдинованың қазақ 

тілін оқытудағы үлгілі өнегесі мен озат тәжірибесін айтып, оқытушылар 

қауымы  бекер  мақтамаса  керек.  Осындай  абзал  жандар  мұғалімдер 

арасынан көптеп табылады.

 Ендігі әңгіме тақырыбы – мектепке дейінгі тіл тәрбиесі. Шындықты 

мойындасақ, бұл жас ұрпақты тәрбиелеу жүйесіндегі «сырқатты» мәселе. 

Сондықтан  болу  керек,  редакцияға  келіп  түскен  хаттар  бұл  мәселеге 

көбірек тоқталады. Мектепке дейінгі тіл тәрбиесі, басқа тәрбие сияқты, 

екі кезеңнен – семья мен бала бақша тәрбиесінен тұрады. Тіл тәрбиесі 

үшін  олардың  шешуші  роль  атқаратындығына  ешкім  таласа  қоймас. 

Осыған орай, «баланы тілге жастайынан, алғаш семьяда, одан соң бала 

бақшада үйрету қажет», деген пікір айтылады. Бұл ғылыми жағынан да 

дұрыс пікір. Бала тәрбиесіндегі ата-ананың зор жауапкершілігін Сабыр 

Қазыбаев А.С.Макаренконың «Бес жасқа дейінгі істегендеріңіз – бүкіл 

тәрбие процесінің 90 проценті» деген ұлағатты ойымен дәлелдей келіп, 

«адамның  ойы  кемел,  тілі  шешен  болып  қалыптасуы  –  ең  алғашқы