2-китап indd

101
Адамзат қауымында қашан, қалай және қай жерде пайда болғаны 
өзіне де белгісіз әрбір этнос, бүгінде қандай жағдайды басынан 
кешірмесін, ол өзгеге ұқсамайтын өзіндік болмысымен ғана феномен 
тақылетті сирек құбылыс санатына жатады. Ал дүниеге осылайша келуі 
сирек құбылыстардың одан із-түзсіз жоғалып кетуі де оңай болмаса 
керек. Шыңғыс Айтматов пен Ғабит Мүсіреповтердің «мәңгілік» туралы 
топшылауы тіл дамуының осы бір үрдісіне байланысты айтылған сияқты.
Этностың өзінің де, оның о бастағы төл тілінің де шығу тегін тап 
басып айта алмаса да, бірақ азаматтық тарихымыз феномен ретінде 
дүниеге келерін келсе де, алайда біразының сиыркұйымшақтап барып, 
біртіндеп жойылып жатқанын айта алады. Өйткені олардың тарихи-
әлеуметтік себептері белгілі, әрі олар әр алуан. Қоғамдық өмірден этнос 
кеткен жағдайда оның тілі де жойылады. «Өлдің Барақ – өштің Барақ» 
дегеннің кері осы ғой. Егер сөйлеушісі кетіп, тілінің жазба үлгілері 
сақталса, ол «өлі тіл» санатына жатады. Мұндай тілдер де өмірде 
баршылық. Егер этнос түгелдей өз тілін ұмытып, сол тілде сөйлейтін 
бір-ақ абызы қалған болса да, ғылым үшін ол тірі тіл болып саналады. 
(Мұндай жағдай тарихта бар). Ғабит Мүсіреповтың «Тіл – мәңгіліктің 
мәңгілігі» деуінің философиялық мәні де осында болса керек. Өйткені 
этнос, әртүрлі әлеуметтік әсерлерге, заман үрдісіне байланысты, өз тілі 
үшін әрқашан да жанұшара күресе алмауы мүмкін, кейде пендешілік 
жасап, тоғышарлық білдіріп, өз тілінің тағдырына немқұрайдылықпен 
қарауы мүмкін. Алайда оның тілі өзіне деген адалдығын сақтап, оған 
мәңгі-бақи қызмет етуге дайын.
Алайда, тілдің өзі қызмет етіп отырған қоғамға қояр талабы өте 
зор. Оның орындалмауы этностың өзі үшін де, тілі үшін де өте кауіпті. 
Осы жерде халық пен тілдің еркін де үйлесімді дамуына қажетті 
жағдайлардың, өкінішке қарай, барлық дәуірде, барша қоғамда бола 
бермейтіндігін ескерген жөн. Оған дәлел болатын нақтылы деректерді 
алыстан іздемей-ақ, үш ғасырлық өз тарихымыздан табуға да болады. 
Бұл бұрын көп сөз бола бермейтін, болса да үстірт, сипап қана 
өтілетін қаны шыққан ащы шындық қой. Мәселен, үлкен халықтың 
қарамағындағы кіші-гірім бодан халықтарды ассимиляциялап, 
«түгел меңгеріп», өзіне сіңіріп жібергісі келетін әдетін бала елдің 
бәрі біледі. Алайда, бұл жымысқы саясаттың әр елде, әр мемлекетте 
іске асырылуы әр алуан, айла-шарғылары да басқа-басқа. Бірақ бұл 
саясатқа ортақ нәрсе: ең алдымен сол кішігірім этностың (халықтың) 
тілі мен дінін (бұл рухани фактор) аяқ асты етуге, одан соң атамекен 

102
атауларын ауыстырып, азаматтарының аты-жөнін өзгертуге, ұлттық 
салт-дәстүрінен адастырып, жазу-сызуын тұрақтандырмауға (бұлар 
модальдық факторлар) тырысу.
Міне, бұлардың бәрі – біз жақсы білетін Ресейдің отаршылдық 
саясатына тән жымысқы әрекеттері. Бұл әрекеттер, әдетте, «бұратана 
надан халықтарды мәдениетті етеміз» деген даурықпа ұрандармен 
іске асырылып, өздерін рухани жағынан тұралатып кеткендігін бұл 
халықтардың өздері тым кеш түсіне бастағаны өкінішті-ақ.
Кеңес дәуіріне басқаша бір саяси «реңкпен» жалғасып кеткен 
Ресей отаршыл саясатының зардабын шеккен аз санды халықтардың 
бір қатары тілінен айырылып, басқа дінге шоқынып, біржола мәңгүрт болып 
үлгірсе, енді біреулері бұл қасіретке жартылай шарпылып, дүбәра болып 
қалды. Міне, солардың бірі – қазақтар. Әрине, қазақтар христиан дініне 
шоқынып, аты-жөнін өзгерткен, атамекенін, салт-дәстүрін аяқ асты етіп, 
елдігінен айырыла бастаған кейбір түркі (саха, хакас, тува, шор, алтай т.б.) 
халықтары мен ұлыстарындай емес. Қазақ халқының табиғатына, дәстүр-
салтына, демографиялық, географиялық т.б. ерекшеліктеріне байанысты 
тілін ұмыта бастаса да, атамекен атауларын өзгертіп үлгірсе де, христиан 
дініне шоқыну (Алтайдағы Хатын өзенінің бойында жасайтын қазақтар) 
факторы болса да, саны азайса да, тағдырдың тауқыметін көріп келе жатса 
да, құдайға шүкір, елдігін, ұлттық қасиетін, тілін, дінін жоғалта қойған жоқ.
Бірақ қаншама ащы болса да, бір шындықты елден де, өзімізден де 
жасыруға болмайды. Басқа қасиеттерімізді айтпағанда, қазақтардың өзінің 
де, тілінің де мәнгі-бақилығын ұмыта бастағандығын жасыруға болмайды. 
Ана тіліміз іштей дамуын тоқтатпаса да, қоғамдық өмірден алыстап, оның 
қажетін атқарудан қалып, болашағына қатер туғаны да рас қой. Жоғарыда 
аталған отаршылдық саясаттың жалғасы іспетті кеңестік идеологияның 
жымысқы іс-әрекеттерін көріп, біліп, өз «денесімен» сезініп отырған саналы 
ұрпақ ана тілінің мүшкіл халін тым кеш болса да, ұға бастады, жағдайды 
күрт өзгертпесе, енді бір 25-30 жылдан кейін тіліміздің тағдыры мүшкіл 
болатындығын түсіне білді. Өйткені кейінгі 70 жыл ішінде кеңестік империяда 
кейбір «ұсақ» тілдердің бірден, не біртіндеп жойылып жатқанынан сауатты 
жұрт хабардар. Мәселен, 1920 жылғы халықтар санағында 190 ұлт пен 
ұлыстың тілі бар деп жарияланса, содан бері ол екі есе кеміп кетіпті. Олар 
қайда кетті? Із-түзсіз жоғалып кетуі мүмкін бе? Мүмкін болғаны ғой. Өйткені 
бұл экологиялық жағдайларға байланысты сирек кездесетін хайуандар мен 
құстар, жәндіктер мен өсімдіктер жер бетінен біржолата жойылып кетпеу 
үшін «Қызыл кітапқа» тіркеп, оларға қоғам қамқорлық жасап жатқанда, 

103
мәні мен маңызы олардан мың есе артық болмаса, кем емес феномен – ұлыс 
тілдеріне қоғам тарапынан қол ұшын бермеудің салдары. Әлемдегі 4 мыңдай 
тілдің азайып, 3,5 мыңға түсуі, сайып келгенде, бұл фактордың жержүзілік 
сипат алып, күндердің күнінде адам баласының табиғатпен бірге экологиялық 
апатқа ұшырап, өзін де біржолата жерлеуге беттегені ғой.
Алайда, бәріміз де мойындауға тиіс бір шындық бар: жалпы адам 
баласы, жеке ұлттар мен ұлыстар жер бетінде қанша жасамасын, оның 
тілсіз көрген күні – тұл. Бұл – көп сөз болып жүрген өте кең тақырып. 
Мәселе бұл жерде ұлт пен ұлыстың әйтеуір бір тілде, не бірнеше тілде 
қарым-қатынас жасап, тіршілік етуінде емес, мәселе ұлт пен ұлыстың өзінің 
төл тілінде еркін сөйлеп, өзінің барша ұлттық қасиетін сақтап қалуда болып 
отыр ғой. Өйткені ана тілі – жай қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар 
ол – әрбір адамның бойына ана сүтімен дарыған ұлттық қасиеті, рухани 
нәрі, өмірлік азық, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа толассыз ауыса беретін 
«мәңгілігіміздің» (Ғ.Мүсірепов) кепілі.
Бұлардың бәрі – әсіре қызыл сөз емес. Белгілі жағдайларға байланысты 
адамның түрі де, түсі де, әдебі мен әдеті де, мәдениеті де, ішер тамағы мен 
киер киімі де өзгере береді. Оның өзгермейтін ұлттық белгісі біреу-ақ, ол – 
тіл. Демек, ұлтты ұлт етіп тұрған классикалық бес фактордың бірегейі – тіл 
деген сөз. Бұдан туындайтын ұғымдар көп, тіл – халықтың басты белгісі. 
«Ана тілін білмеген адамды мәдениетті деуге болмайды» (М.Әуезов). «Өз 
тілін өгей баласы ғана сыйламайды» (Ғ.Мүсірепов). Тіл – ұлттың жаны, тіл 
білмеу – ұлттық дәстүрден, ұлттық қасиеттен жұрдай болу деген сөз, т.т. 
Халық даналығының тілге соншама мән беріп, марапаттауының себебі, міне, 
осы себептерге байланысты. Шынында да, әрбір халықтың ой-өрісін, парасат-
парқын, сезім-түйсігін, дүниетанымы мен болмыс-тірлігін танытатын – оның 
тілі. Айта берсек, сөйлеу, ойлау, қатынасу ғана емес, сонымен қатар түс көру, 
сүйсіну, еркелеу, алғыс айту, мейірлену, жек көру, ашулану, қарғап-сілеу, 
жылап-сықтау т.б. осы сияқты толып жатқан ұлттық қасиеттердің бәрі басқа 
тілде емес, тек төл тілінде ғана әсерлі де әдемі, ерекше көрініс.
Тілдің қоғамдық өмірдегі атқаратын қызметі де ұшан-теңіз. Әсіресе, 
тілді жетік білу, шешен сейлеу, ойын ұтымды қорыту, сөз күш-қуатын әсерлі 
де әсем түрде пайдалана білу – бұлардың бәрі адамның адамдық қасиетін 
ғана емес, қоғамдағы орнын да анықтайтын фактор.
Сондықтан да болар, ел бастаған көсемдер, сөз бастаған шешендер, 
қол бастаған батырлар көбіне-көп ердің құнын екі ауыз сөзбен тындыратын 
тапқыр да ауызы дуалы адамдар болған. Тіл – саясат, идеология, айтыс-
тартыс, күрес құралы. Сондықтан ел басқарып, абырой-атаққа ие болу да, 

104
жақсы ақын-жазушы, ғұлама ғалым, ұлағатты ұстаз, мәдениет, мемлекет 
қайраткері болу да – бәрі-бәрі, сайып келгенде, тілге байланысты. «Аузынан 
сөзі, қойынан безі түскен адамның» басшы болғанын көрмейтініміз содан.
Міне, дәл осы арада айтылатын тағы бір шындық: көкжиектен 
көрінер тіл болашағын былай қойғанда, тіпті, бүгінгі мемлекеттік 
тіліміздің бойына күш-қуат жинап, қоғамдық өмірдегі қызметін дұрыс 
атқаруына ауадай қажетті тілдік орта жасауына басқадан гөрі қаракөз 
өз туыстарымыздың, кейбір зиялы азаматтардың іштей наразылығы 
мен парықсыз іс-әрекеттерін көргенде, қарның ашады. Олар өз 
халқын, өз тілін сүймейді дегенге өз басым сенбейді. Мұндағы ең 
басты себеп: бала кезінен жетік білген орыс тілінде көсіле сөйлеп, 
көсем болған, шешіле сөйлеп, шешен атанған, абырой-атаққа да, 
лауызымды биік мәнсапқа да орыс тілі арқылы жеткен туыстарым 
ендігі жерде білмейтін, не шала-шарпы білетін қазақ тілінде көсіле 
де, шешіле де сөйлей алмай «дүбәра» атанғысы келмегендіктен, 
өз тілінен жерінуінде. Бүгінгі қайнаған өмірдің тай қазанында бір 
тілмен-ақ балықша еркін жүзу мүмкіншілігін олардың іштей құптауы 
содан болса керек.
«Тіл мәңгілігіне» қарсы заңды да заңсыз әрекеттер тек бұл ғана 
емес. Ел-жұрт болып күресу нәтижесінде кеше ғана халі мүшкіл 
қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алғанына да, міне, 5 жыл толып 
отыр. Бұл мәртебені алу үшін болған күресті біз кезінде ашық 
теңізде апатқа ұшырап, бағдарынан ауытқып, су түбіне кете бастаған 
«жарақатты» кеменің «SOS» дабылын беріп, жанұшыра жәрдем 
сұраған жанайқайына балаған едік. «Қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе 
беру кімге жорық!» деген сыңар езу сыншылар да бұл күрес кезінде 
аз болған жоқ. Алдымен «Тіл заңы» арқылы қабылданып, кейіннен 
Конституциямен бекітілсе де, мемлекеттік тілдің етегінен басып, 
шаужайына жармасушылар күні бүгінге дейін бар. Бірақ ондайлар, 
кім болса, ол болсын және қандай әрекет істемесін, мемлекеттік 
қазақ тіліне байланысты мызғымас бір ақиқатты мойындағаны жөн: 
әрдайым мәңгілікті қалайтын халық пен тілін жою ендігі жерде 
мүмкін емес. Оның көп кепілінің біреуі – халық санасының қайта 
оянып («Қайта қалғып кетпесе игі еді!» деп тілейік), ана тілінің 
болашағы – мыңдаған, миллиондаған жас ұрпақтың балабақша, 
мектеп, институт қабырғасына сыймай кетуі. Бұлар XXI ғасырда 
өмір сүріп отырған Қазақстан Республикасы деп аталатын тәуелсіз 
мемлекеттің белсенді де белді азаматтары. Ана тілімен ауызданған 

105
бұл ұрпақ, қасаң заманда өмір кешкен өз ата-бабаларынан әлдеқайда 
саналы болмақшы, өз жерінде, өз елінде ана тілін енді аяқ асты 
қылуға олар көне қоймас деп сенеміз.
Әлеуметтік негізі де, болашағы да, бізден басқа ешбір елде 
заңдастырылмаған статусы (мәртебесі) да жоқ қостілділік өзінің 
тарихи инерциясын біраз жалғастыруы сөзсіз. Жаңа Конституцияда 
қабылданған орыс тілінің статусы – мемлекет орындарында ресми 
түрде колдану – осының айғағы болса керек. Бүгінгі демографиялық 
жағдайда онсыз болмайды. Бірақ бір жақты қостілділік бір қанатты кұс, 
бір ескекті қайық сияқты (яғни қазақша-орысша қостілділік түрінде), сол 
қалпында қала бермейтін сияқты. Бүгінгі нарықтық экономикаға байланысты 
қазақ жастары мен іскерлер қауымының өкілдері орыс тілімен қатар жаппай 
шет тілдерін үйрене бастады. Осыған байланысты: егер қостілділік күні 
бүгінге дейін қазақ тілінің және республикада жасайтын басқа ұлыстар 
тілдерінің де еркін дамуына мүмкіншілік бермей, билеп-төстеп келген 
болса, бұдан кейінгі жерде олай бола бермейді. Бұл объективті процестің 
түбегейлі шешімі республикамызда дұрыс жүргізіліп отырған ұлт саясатына, 
экономикамыздың жөнделуіне, демографиялық процестін реттелуіне және 
халқымыздың жақын көршілерімен ғана шектелген томаға-түйықтықтан 
шығып, жер жүзіндегі өркениетті елдермен терезесі тең тұрып еркін қарым-
қатынас жасауына да байланысты.
Алайда, мемлекеттік тіл – қабырғасына іліп қойып, қызыға қарап 
отыратын әсем киім емес. Ол – тек мемлекеттік рәміздердің (жалау, әнұран, 
елтаңба т.б.) бірі ғана емес, ұлттың, мемлекеттің бірегей негізі де. Бірақ ол 
өзінің сонау бір мәртебе атағын сол мемлекетке толыққанды қызмет еткенде 
ғана ақтай алады. Бүгінге дейінгі тәжірибемізден байқалғандай, мемлекет 
өзінше, мемлекеттік тіл өзінше болуы бұдан кейін де жалғаса беретін болса, 
бұл тілдің болашағы туралы біздің жоғарыдағы оптимистік (эйфориялық) 
пікіріміз сол қалпында қалуы да мүмкін.
Оны болдыру, болдырмау – бәрі де мемлекет пен коғамның өз қолында. 
Екінші рет қабылданған Тіл заңына өз басым көп үміт артамын, өйткені 
оларда көп мәселелер

жүктеу 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: