2-китап indd

30
қызметі бар екені анықталған. Орайы келгенде осыған қарай бір мысал 
келтірейік. Финляндияда конституцияға сай фин және швед тілдері 1919 
жылдан тең хұқықты мемлекеттік тіл болып сана лады. Демек халқының 
тек 6 проценті ғана сөйлейтін швед тілінің правосы фин тілімен теңгерілген. 
Мемлекеттік мекемелердегі – ресми қатынас қағаздар, банктегі есептер, 
түрлі документтер жүргізу, мектепте және жоғары білім беру жүйесінде 
оқыту, диплом мен диссертация қорғау, әлеуметтік және мәдени орындарда 
қызмет көрсету, көше, жер атаулары хабарларының барлығы да бірін-бірі 
өгейсітпейтін, кемсітпейтін екі тілде қатар, тең атқарылады, орындалады 
екен.
Партия мен үкіметіміздің арнайы қазақ және орыс тілдерін үйрену 
туралы қаулысы бола тұра, кос тілділік әлі кібіртіктеп отыр. Сақтық 
кассасы, почта қатынасы қағаздарын, анықтама, жарнама т.б. қазақшалауға 
толық болады ғой? Ендеше оған кедергі келтіріп отырған не?
Тоқырау жылдарында Алматы облысы бойынша жабыла-жабыла 
200 қазақ мектебінің 67-і ғана қалыпты. Ал 250 мың халқы бар Шығыс 
Қазақстан облысында да үш-ақ қазақ мектебі бар, онда 417 бала оқиды. 
Ал қазақ тілінің қоғамдық қызмет өрісін: көркем әдебиет, баспа, радио, 
телевидение, театр, бала оқыту тілі, өзара қатынас құралы тілі ретіндегі 
қызметтері т.б. деп термелеп айтсақ, 10-нан аспай ды екен. Оның үстіне 
балабақша тілі, мамандар дайындау тілі, ғылыми-техника тілі т.б. ретіндегі 
қызметін толыққанды дей алмаймыз.
«Қазақ тілінде бүгінде қазақтың қаншасы сөйлейді?» – деген сұрақ 
та еріккеннің ермегі емес. Демограф ғалымдардың (М. Тәтімов т.б.) 
зерттеулеріне қарағанда қазақтардың жал пы саны 10 миллиоиға жетіпті. 
Оның республикада тұратындары казір 7 миллионға жақын. Бұдан 10 жыл 
бұрынғы мәлімет бойынша қазақ тілін ана тілім дап санаушы қазақтар 98 
проценттен асқан екен. Байыптап көрсеңіз, 98 проценттің шамамен тең 
жартысы тілді мүлде білмейтін «ноқайлар», ептеп түсініп, бірақ сөйлай 
алмайтын «төбесі тесіктер», үй ішінде, жолдас-жорамен жүрдім-бардым 
пікір алысатын «қара жаяу», «шалақазақтар» болып шығады. Бұл топты 
толықтыратын аралас некеге тұрғандар. Ресми баяндамалардың бірінде 
бүгінде шаңырақ көтеруші қазақ жастарының 20 проценті солар екендігі 
анықталған. Бұлардың ана тіліне «әсері» қандайлығын түсіну қиын емес.
Енді ұлттық жазу-сызу мәселесіне, ана тілде білім алу жүйесінің 
жалғастығына тоқталмай болмайды. Мысалы, 20-30 жылдағы бас-аяғы 15 
жылдың ішінде 3 түрлі (арабша, латынша, орысша) алфавитті ауыстырып 
үлгергенімізде болып отыр. «Онда тұрған не бар?» – деуіміз да мүмкін. 

31
Жоқ, олай емес! Өткен іске салауат дей отырып, мұндай «өзгерістер» жалпы 
рухани өміріміздегі қол жеткен табыстарымызды жеткен жерінен жаңаша 
жазумен бірге қиып тастап отырғанын әсте жадымыздан шығармалық.
Тіпті сауаты асығыс ашылған шала сауат кешегі біздің қарапайым ата- 
бабаларымызды былай қойғанда, 40 жылдан кейінгі сауатты қауымның 
өзі де арабша, латынша жазылған әдеби, тарихи мұрамыздан күні бүгінге 
дейін құралақан. Революциядан бұрын шыққан жарты ғасырлық тарихы 
бар толып жатқан газет-журналдар мен кітаптарды бұрын да, бұдан кейін 
де жастардың қолынан көру қиын болар.
Осы тұрғыдан: «Республикамызға мемлекеттік тіл керек пе?» – деген 
мәселеге қайтып оралсақ, жоғарыда келтірілген дерек-айғақтар саналы 
азаматтардың біразын ойландыратыны анық.
Ал ұлт тілдерінің, соның ішінде одақтас распубликалар өз атымен 
аталған халықтар тілдерінің мемлекеттік статусы жайлы тек кейінгі 
уақыттарда ғана Грузияда, Арменияда, Әзербайжанда, ал бертіңгі кезде 
Балтық бойы республикаларында айтыла бастады. Содан бері сегіз ұлт тілі 
мемлекеттік статус алып үлгеруі де жасампаз жаңғыруды таныта түскендей.
Бұл мәселе енді Қазақстанда да күн тәртібіне қойылып отыр.
– «Қазақ республикасына мемлекеттік тіл керек пе, керек болса, 
қайсы тіл мемлекет тілі бола алады, оның мемлекеттік статусы қалай 
анықталады?» – деген секілді сұрақтардың күн тәртібіне қойылуына 
мұрындық болып отырғандар, шынын айту керек, қазірше ғылыми-
творчестволық интеллигенция өкілдері мен студент қауымы ғана. Ал 
мемлекеттік тіл статусын нақтылы қалыптастыру үшін, тіпті дайындық 
жұмыстарымен кемінде 2-3 жыл уақыт кетерін бүкіл әлеумет болып, 
неліктен сезіне алмай отырмыз?! Халыққа талқылауға неге ұсынбаймыз?!
– 
Қазақ «тас түскен жеріне ауыр» дейді ғой. Сол сияқты ана тіліміздің 
ауыр жағдайын дұрыс түсіну үшін ең алдымен осы ұлттың шын перзенті 
болып сезіну, түйсіну қажет. Осылай дәл айтуға жүктейтін жағдайлар да 
баршылық. Ұлт мәселесін көтергенді «ұлтшыл» деп айып тағатын уақыт 
кеткен. Ұлт мәселесі мен ұлтшылдықтың парқын XIX Бүкілодақтық партия 
конференциясынан кейін біз де түсіне бастадық. 
Ұлт өкілі болмағанның барлығы бірдей оның жүрек сезімін, көңіл 
күйін сезбейді десек қателесеміз. Жалын атып тұрған ақындық жүрегін 
қолына алып, ана тілінің сырын да, жырын да ағынан жарылып ақтарған 
қайраткер-патриот ақынымыз Мұхтар Шахановты Қазақстан Компартиясы 
Орталық Комитетінің бірінші секретары Г. В. Колбин жолдас қалай дұрыс 
түсінді! Сондықтан да сарабдал басшы ұлт өкілдерінің заң арқылы ана 

32
тіліне қажетті праволық гарантияны орнатуға ұмтылған ізгі талабын түсінуге 
болады деген ақ-әділ пікірін айтты.
Әрбір ұлт республикасының өзіндік ұлттық дәстүрі, тілдік ситуациясы 
бар. Қазақ тілін мемлекетттік тіл ретінде ұсынғанда біз төмендегі 
принциптерді қатал сақтауымыз керек: Біріншіден, бұл статус тек республика 
территориясындағы қазақ халқы үшін ғана бірізділікпен сақталуы талап 
етіледі; республикадан тыс туратын қазақтар үшін, тілдің мемлекеттік 
статусын қабылдау-қабылдамау, ұстану-ұстанбау ерікті; екіншіден, 
республикада орыс тілі орыс тілдес халықтар үшін ұлттық әдеби тіл, басқа 
ұлттар өкілі, соның ішінде жергілікті қазақтар үшін ұлтаралық қызметін тең 
тіл ретінде атқара бермекші; оның бұл статусы мемлекеттік тіл статусымен 
терезесі тең тұрған паритетті жағдайда қызмет атқармақ; үшіншіден, қазақ 
тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі қызметі (функциясы) талғамалы-талдамалы 
талапқа (избирательно-дифференцированный) сай, халықтың әлеуметтік-
демографиялық микро-макро-инфраструктурасына (яғни халықтардың аз-
көп, аралас-құралас отыруына) байланысты толық еркіндікті сақтау арқылы 
жүзеге асырылады; төртіншіден, республика территориясында жасайтын 
басқа халықтарға өз тілінде оқып білім алуына, қажеттігіне қарай үй; өндіріс, 
мәдениет салаларында толық пайдалануына мүмкіндік жасауды мемлекеттік 
тіл өз статусымен қорғауы керек; басқа ұлттардың өкілдері үшін қазақ тілінің 
статусын қабылдау-қабылдамау ерікті, бірақ барлық жағдайда ол өзіне сол 
халықтар өкілдерінің құрметпен қарауын талап етеді.
Осы сияқты қазақ тілінің мемлекеттік статусына байланысты ережелер, 
талап-тілектер Тіл туралы заң болып, Қазақ ССР-ның Конституциясына
еніп, заңды түрде қабылдануы керек. Бұл болашақтың ісі, Қазақ ССР Ғылым 
академиясының жалпы жиналысының қаулысында болашақ Тіл ту ралы 
заңның жобасын жасау Тіл білімі институты мен Философия және право 
ииститутына тапсырылып отыр. Әрине, ол Заңның жобасы дәстүрлі тәртіп 
бойынша қалың көпшілік талқылауынан өтуі қажет.
 
Біздің бүгінгі әңгімеміз сол үлкен де жауапты істің бастамасы іспетті – 
пікір алысу. Енді қалың көпшіліктің патиқасын күтеміз!
«Мәдениет және тұрмыс», 1989. (Сұхбаттасқан Б.Сапаралин)

жүктеу 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: