Психологиялық әсердің субъектісі, объектісі және процесі

2.2. Психологиялық әсердің субъектісі, объектісі және процесі.

Психологиялық әсер ету субъектісі ұйымдастырушы, орындаушы (Коммуникатор) және оның әсер ету процесін зерттеуші бола алады. Субъект ретінде бір адам немесе топ әрекет ете алады.

Әсердің тиімділігі жынысына, жасына, әлеуметтік мәртебесіне, материалдық және ақпараттық ресурстарға және субъектінің көптеген басқа компоненттеріне, ең бастысы, оның қарым-қатынас серіктесіне әсер етуге кәсіби және психологиялық дайындығына байланысты.

Тұлғааралық әсер ету субъектісі әсер ету жүзеге асырылатын объект пен жағдайды зерттейді; әсер ету стратегиясын, тактикасы мен құралдарын таңдайды; объектіден келетін сәттілік туралы сигналдарды ескереді – әсер етудің сәтсіздігі (кері байланыс); объектіге қарсы іс-қимылды ұйымдастырады (мүмкін болатын қарсы әрекет) және т. б. Егер реципиент (әсер ету объектісі) оған ұсынылған ақпаратпен келіспесе және оған әсер етудің әсерін азайтуға тырысса, коммуникатор рефлексивті басқару немесе манилулятивтік әсер ету заңдылықтарын қолдана алады²³.

Психологиялық әсер ету объектісінде әсер ету объектісі жиі бөлінеді, яғни психологиялық әсер бағытталған құбылыстар. Оларға сенімдер, мотивтер, құндылық бағдарлары және т.б., ал адамдар тобында – психологиялық климат, топтар арасындағы шиеленіс және т. б. әсер ету жүйесінің белсенді элементі болып табылады, Объект оған ұсынылған ақпаратты өңдейді және тақырыппен келіспеуі мүмкін, бірақ кейбір жағдайларда коммуникаторға қарсы әрекет жасайды, яғни, өзі субъект ретінде әрекет етеді²⁴.

Нысан коммуникатор ұсынған ақпаратты оның құндылық бағдарларымен және өмірлік тәжірибесімен байланыстырады, содан кейін ол шешім қабылдайды. Оның әсер ету тиімділігіне әсер ететін объектінің сипаттамаларына жынысы, жасы, ұлты, кәсібі, білімі, қатысу тәжірибесі және ақпарат алмасу және басқа да ерекшеліктер жатады. Нысанның рөлін кейде бір адам ғана емес, топ та орындай алады. Соңғы жағдайда әсер ету процесі күрделене түседі.

Психологиялық ықпал ету (әсер ету) процесі - стратегияны, тактиканы, динамиканы, құралдарды, әдістерді, нысандарды, аргументацияны және әсер ету тиімділігінің критерийлерін қамтитын жүйе²⁵.

Стратегия - бұл рецепиентке психологиялық әсер етудің негізгі мақсатына жету үшін субъектінің іс-әрекеті. Психологиялық әсер ету стратегиясының екі негізгі түрін монологиялық және диалогтық деп атауға болады. Монологиялық стратегияны басшылыққа алатын әсер ету субъектісі өзін тек шындықтың толық субъектісі және тасымалдаушысы, ал рецепиент тек әсер ету объектісі сияқты ұстайды. Оның өзі, әдетте, рецепиенттің қалауына қарамастан, әсер ету мақсатын белгілейді. Әсер ету процесіне келетін болсақ, субъект көбінесе рецепиенттің ерекшеліктерін ескере отырып, оның тиімділігін қамтамасыз етуге мәжбүр болады. Стратегияның монологиялық түрі аясында екі кіші тип ерекшеленеді императивті және манипулятивті ²⁶.

Императивті стратегияда әсер етудің қажетті нәтижесі тікелей жарлықтарды түсінуге және орындауға реципиенттің белсенділігі бағытталуы керек субъектімен көрсетіледі. Манипуляциялық стратегияда әсер ету мақсаты тікелей жарияланбайды, бірақ әсер ету субъектісінің белсенділігі реципиенттің өзіне қажет бағытта болатындай етіп қалыптасуы арқылы қол жеткізіледі

В. М. Погольша манипуляцияны бір жақты жеңіске жету үшін қолданылатын психологиялық әсер түрі ретінде анықтайды²⁷. Манипуляциялық әсердің белгілері қарым-қатынас серіктесін белгілі бір тәуелділікке, оңай немесе қиын тіркелген алдауға және екіжүзділікке (беймазалық, ұнауға деген ұмтылыс, келіспеушілік сезімі және т. б.) және біреуге қарсы бірігуге шақыру (біреуге қарсы дос болу!). Осы мақсаттар үшін интрига мен серіктесті үшінші тараппен ұрыстыруға деген ұмтылыс қолданылады. Манипулятормен қарым-қатынас жасау кезінде логикалық күту позициясын ұстану ұсынылады (уақытты алу, манипуляциялық стратегияны анықтау және тиісті шешімді табу), ұстамдылық пен әдептілікті сақтау, қарсыластың оппонент күткеніне сәйкес келмейтін стереотипті емес әрекеттерді орындау, манипуляторға мәселені бірлесе шешуді ұсыну және т. бЖалпы, сыртқы қысым мен манипуляцияға қарсы тұрудың негізгі факторы - бұл сыртқы әсерге төзімділік және сонымен бірге адамдарға әсер ету күші болып табылатын жеке потенциал.

Манипуляциялық стратегиядан айырмашылығы, диалогтық (дамытушылық) стратегия субъективті пайдалылықты және өзара әрекеттесетін серіктестердің түбегейлі теңдігін мойындаудан туындайды, сондықтан олардың арасындағы айырмашылықтардың барлық түрлерінен абстракциялауға тырысады.

Тактика - бұл әртүрлі психологиялық әдістерді қолдану арқылы психологиялық әсердің аралық мәселелерін шешу. Әсер ету тактикасы оның міндеттерімен анықталады. Барлық тактиканы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді әсердің екі негізгі тобына бөлуге болады.

Тиісті қарқындылықпен әсер реципиенттің санасын азды-көпті өзіне белгілей алады, оның эмоцияларына әсер етіп, мінез-құлқын түзетуге шақырады.

Әсер ету құралдары ауызша және вербалды емес (паралингвистикалық және экстралингвистикалық) болуы мүмкін. Процестің басқа элементтерімен салыстырғанда әсер ету құралдары ең өзгергіш болып табылады. Оларды дұрыс таңдау арқылы олар әсер етудің тиімділігін қамтамасыз ете алады. Табыстың негізі нақты өмір жағдайларына негізделген және объектінің психологиялық ерекшеліктерін ескеретін реципиент үшін сенімді дәлелдеу жүйесін таңдау болып табылады. Дәлелдеу жүйесіне дүниетанымдық дәлелдер, өмір салтын сипаттайтын ақпарат және т.б. кіруі мүмкін, вербалды емес әсер ету құралдарын қолдануға келетін болсақ, олар тұтастай алғанда объектіге, субъектіге және әсер ету жағдайларына сәйкес келуі керек.

Әсер ету әдістеріне сендіру және мәжбүрлеу (сана деңгейінде), ұсыныс, жұғу және еліктеу (психиканың бейсаналық деңгейінде) жатады. Соңғы үш әдіс әлеуметтік-психологиялық болып табылады.

Психологиялық әсерге қатысты сенім (психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде "сендіру" ұғымы үш жоспарда қолданылады, біріншіден, дүниетанымның бөлігі болып табылатын білім ретінде; екіншіден, тұлғаның санасына психологиялық әсер етудің негізгі әдісі ретінде, үшіншіден, әсер ету процесі ретінде) бірнеше функцияларды орындай алады: ақпараттық, сыни және құрылымдық²⁸. Нысанның жеке басына байланысты олардың маңыздылығы әртүрлі.

Ақпараттық функция реципиенттің әсер ету тақырыбы (мәселесі, сұрағы) бойынша хабардар болу дәрежесіне байланысты. Сыни функция объектінің құндылық бағдарларының көзқарастарын, пікірлерін, стереотиптерін бағалау болып табылады. Бұл функцияның даулардағы, пікірталастардағы және т.б. рөлі, яғни қабылдаушыны сендіру процесіндегі әсіресе маңызды. Конструктивті функция объектіде жаңа көзқарастар, тісілдер мен нұсқаулардың қалыптасуында көрінеді. Сендірумен салыстырғанда иландыру күрделі, уақытты қажет ететін және реципиент үшін психологиялық тұрғыдан ауыр процесс болып табылады, өйткені ол қалыптасқан көзқарастар мен идеяларды бұзады, ескі нұсқамаларды өшіріп және жаңа көзқарастарды қалыптастырады.

Осыған байланысты коммуникатор әсер ету процесіне психологиялық және басқа ресурстарды едәуір көп жұмсау керек. "Адамдарды сендіруде үлкен сақтық, төзімділік, ізгілік пен әдептілік қажет, өйткені өзінің сенімсіздігі мен қателігін түсінген кезде де адамға өз нанымдарынан айырылу өте қиын".

Мәжбүрлеу әсер ету әдісі ретінде екі модификацияға ие: физикалық және моральдық-психологиялық мәжбүрлеу. Біріншісі физикалық немесе әскери күш қолданумен байланысты және біз оны қарастырмаймыз. Екінші модификация, мысалы, басқару немесе білім беру тәжірибесінде көрінеді. Психологиялық тұрғыдан мәжбүрлеу әдісі іс жүзінде сендіру әдісімен сәйкес келеді. Екі жағдайда да коммуникатордың міндеті рецепиентке өзінің ұсынысын қабылдату болып табылады. Сендіру кезінде де, мәжбүрлеу кезінде де субъект өзінің көзқарасын дәлелдемелер арқылы негіздейді.

Сенімділікпен салыстырғанда, мәжбүрлеу әдісінің басты ерекшелігі, осы тезис негізінде қалыптасатын негізгі сәлемдемелерде әлеуетті түрде объект үшін теріс санкциялар болып табылады. Соңғысы ықтимал теріс салдарларды оның құндылық бағдарлау жүйесімен байланыстырады. Іс жүзінде ол объектпен мағынаның субъективті анықтамасын анықтау ретінде түсіндіріледі. Және олардың көмегімен реципиентке ұсыныстарды қабылдаудың орындылығы дәлелденетін негіздер болған жағдайда ғана, субъективті түрде оған құндылықтардың иерархиясын бұзу мүмкіндігі ретінде ұсынылады, объект оған ұсынылған шешімді қабылдайды.

Соңғы кездері мәжбүрлеу әдісін қолдана отырып, теріс күшейту немесе жазалау тренингтері кеңінен таралды, олар әртүрлі ескертулерге, сөгістерге және жағымсыз мінез-құлық үшін айыппұлдарға негізделген (мысалы, еріксіз мінез-құлық әрекеттерін болдырмау үшін, жазалау ретінде құстыратын дәрі-дәрмектер және тіпті электр есенгіреткішпен әлсіз соққылар қолданылады). Мұндай аверсиялық процедуралар мен әдістер өте таласты: олардың жақтаушылары да, қарсыластары да бар.

Сендіру (илану) астарында ақпаратты сыни емес қабылауға негізделген мақсатты, айғақталмаған әсерлер түсініледі. Бұл әдіс ұзақ уақыт бойы ғалымдардың назарын аударып келеді, осыған байланысты көптеген зерттеулер жүргізілді, ұсыныс педагогикалық және медициналық практикада, әскери істерде, бұқаралық ақпарат құралдарында және т. б. белсенді қолданылады. Ұсыныстың тиімділігі субъект пен объектінің ерекшеліктеріне, әсіресе олардың арасындағы қарым-қатынасқа байланысты болады²⁹.

Субъектігі қатысты объектінің оң көзқарасының болуы әсерді оңтайландыруға ықпал етеді. Әсерлі әсердің тиімділігін субъектінің беделін арттыру (мысалы, партияның өкілі емес, оның жетекшісі) арқылы іске асырға болады, әсерді әртүрлі модификацияларда қайталау және мазмұнды логикалық ойластырылған және сенімді (реципиент тұрғысынан) дәлелдермен нығайту арқылы жүзеге асырылады. Бұл объектінің ұсынылған ақпаратқа деген сақтығына байланысты орынды дәлелдер жойылып отырады . Егер рецепиенттің қарсыласуы жоғары болса, онда дәлелдер неғұрлым сенімді болып және оның сезімдеріне әсер етуі керек.

Жұқтыру адамдардың бейсаналық және еріксіз сезімталдығымен анықталатын белгілі бір психикалық жағдайлардан тұрады Жұғудың интегративті және экспрессивті функциялары бар. Біріншісі топтың монолиттілігін арттыру үшін қолданылады (мысалы, фашистік Германияда гитлерюгенд мүшелері фюрердің сөйлеген сөздерін ұжымдық тыңдауға және нацистік әндерді шырқауға мәжбүр болды), екіншісі психикалық шиеленісті жоюға байланысты.

Жұғудың экспрессивті функциясы керемет іс-шараларда айқын көрінеді. Жұғу әдісінің әсерін сөйлеушінің (спикердің) сәтті әзілінде де байқауға боладыБұл жағдайда жымию, күлу, көңілді көңіл-күй қатысушы адамдар арасында жанды түрде беріліп, оларға көтеріңкі көңіл-күй сыйлайды. Жұғу объектінің керемет және іскерлік қасиеттеріне байланысты әртүрлі тиімділікке ие (мысалы, ұстамдылық, өзін-өзі бақылаудың жоғары деңгейі және т.б.). Жұғуды әр түрлі діни ағымдар мен конфессиялардың басшылары әрдайым сәтті қолданған. Эмоционалды жағдайдың белгілі бір түрі діни жиналысқа келген адамдардың массасында оңай таралады. Бұл оларды әсерлі және басқарылатын етеді.

Еліктеу әсер ету субъектісінің үлгісіне негізделген мінез-құлық үлгісіне саналы немесе бейсаналық түрде ұстану болып табылады. Еліктек, мысалы, педагогикалық және басқарушылық қызметте белсенді қолданылады. Оқытушылар мен басшылардың лайықты мінез-құлық үлгілерін ұстану студенттерге немесе бағыныштыларға жоғары жеке және іскерлік қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндік береді. Еліктеудің тиімділігі субъектінің және объектінің жасына, жынысына, жеке және іскерлік қасиеттеріне, олардың арасындағы қарым-қатынасқа және басқа да көптеген сипаттамаларға байланысты болады.

Нейролингвистикалық бағдарламалауда еліктеу, жұқтыру және ұсыныс әдістері негізінде "айна" және "синхрония" техникалары жасалды. "Айна" процедурасы қарым-қатынас серіктесінен (немесе жетекші жаттықтырушыдан) дене қимылдары, тұрған тұрысы, ым-ишаралар, мимика, дауыс үні, сөздер мен сөйлемдерді айтудан (тренингтік процестерде) алу және көшіру болып табылады (бұл жаттығу көптеген тренингтік бағдарламаларында белсенді қолданылады). "Синхронияның" әсері тыңдаушы мен сөйлеушінің дене ырғағы арасындағы қиын байланыста көрінеді. Тұлғааралық қарым-қатынаста сөйлеуші өзінің сөйлеу ырғағында денесін "билейтін" сияқты, ал тыңдаушы сөйлеушінің ырғағында қозғалады, осылайша кері көрінбейтін, бірақ сезілетін эмоционалды қатынасты қамтамасыз етеді.

"Синхрония қарым-қатынас жасаушылар өзара келісім немесе диалог жағдайында болған кезде барынша жоғары болады. Бұл олардың арасындағы дау мен қақтығыс кезінде минималды". Жоғарыда аталған ойын және басқа әдістерді қолдану адамның басқа адамдармен қарым-қатынас жасау және қарым-қатынас жасау қабілетін дамытуға ықпал етеді³⁰.

Тұлғааралық әсер ету формалары сөйлеу (жазбаша және ауызша), көрнекі және демонстрациялық болуы мүмкін. Бұл формаларды бөлу ғылыми талдау және практикалық жұмыста психологиялық әсерді оңтайландыру бойынша нақты ұсыныстар жасау үшін қажет. Ауызша (сөйлеу), көрнекі және әсіресе демонстрациялық формалар оңай қабылданады. Нысандарды таңдау көптеген факторлармен анықталады: әсер ету міндеттері, объект пен субъектінің жеке және іскерлік қасиеттері, субъектінің материалдық және қаржылық ресурстары және т. б.

Дәлелдеу жүйесі дерексіз дәлелдер мен белгілі бір сипаттағы ақпаратты қамтиды. Зерттеулер көрсеткендей, ең тиімдісі болып есте сақтау және салыстыру оңай болатын нақты және сандық ақпараттар табылады. Дәлел тиімділігінің критерийі ретінде (оның өзара әрекеттесудің соңғы өніміне қосқан үлесі) әңгімеге қатысушылардың ұстанымдарын жақындастыру шарасы болуы мүмкінДәлелдің тиімділігінің жанама дәлелі әңгімелесушілер арасындағы қарым-қатынастың жақсаруы, олардың бір-біріне деген сенімділігінің артуы болып табылады. Ақпаратты таңдау және ұсыну принциптерін (белгілі бір объектінің ақпараттық қажеттіліктерін дәлелдеу және қанағаттандыру), сондай-ақ коммуникациялық кедергілерді (танымдық, әлеуметтік-психологиялық және т.б.) ескерген жөн.

Әсер ету тиімділігінің критерийлері стратегиялық (болашақта кешіктірілген, мысалы, дүниетанымдық) және тактикалық (аралық) болуы мүмкін, олар серіктеске әсер ету процесінде субъектіні басшылыққа алады (мысалы, сөйлеу сөздері, мимика және т.б.). Тұлғааралық әсердің тиімділігінің аралық критерийлері ретінде субъект объектінің психофизиологиялық, функционалдық, паралингвистикалық, ауызша, проксемикалық және мінез-құлық сипаттамаларының өзгеруін қолдана алады.

Критерийлерді олардың қарқындылығы мен көріну жиілігін салыстыра отырып, жүйеде қолданған жөн. Әсер ету шарттары қарым-қатынастың орны мен уақытын, әсері тиетін қарым-қатынас қатысушылардың санын қамтиды.

Қарым-қатынас адам психикасының қалыптасуында, оның дамуы мен саналы, мәдени мінез-құлықтың қалыптасуында үлкен маңызға ие. Психологиялық дамыған адамдармен қарым-қатынас жасау арқылы, оқытудың кең мүмкіндіктері арқасында адам өзінің барлық жоғары танымдық қабілеттері мен қасиеттеріне ие болады. Дамыған адамдармен белсенді қарым-қатынас жасау арқылы ол өзі тұлғаға айналады.

Қарым-қатынас адамның адамды қабылдауынан басталады, көбінесе психологиялық әсерді қоса алғанда, тұлғааралық қатынастардың қалыптасуымен бірге болады³¹. Қолданбалы тұрғыдан алғанда, тұлғааралық қатынастарды қалыптастырудың тиімділігі және қарым-қатынас серіктесіне психологиялық әсер ету, егер тұлғааралық білім сәтті болмаса, қиын болуы мүмкін.

Тұлғааралық қатынастар-адамдар бір-бірін қабылдайтын және бағалайтын нұсқамалар, үміттер, стереотиптер, бағдарлар жүйесі. Тұлғааралық қатынастар - бұл адамдар арасындағы субъективті бастан кешірген өзара қарым-қатынас, олар бірлескен әсерлер мен мінез процесінде адамдар бір-біріне әсер ететін ортақ қызметтер мен қарыс-қатынаста көрінеді. Тұлғааралық қатынастардың маңызды ерекшелігі - олардың эмоционалды негізі. Тұлғааралық қатынастардың негізі - топтық қызмет.

Тұлғааралық өзара іс-қимыл - бұл белгілі бір практикалық нәтижеге қол жеткізу, олардың арасындағы тұлғааралық қатынастарды қалыптастыру және нәтижесінде өзара әрекеттесетін тұлғаның дамуы үшін бірлескен қызмет субъектілерінің бір-біріне өзара әсер ету процесі. Отандық және шетелдік психологтардың зерттеулерін талдау жеке тұлғаны қалыптастыру үшін оны басқа адамдармен тұлғааралық қарым-қатынасқа қосу керек деген қорытындыға келді, оның барысында тұлғааралық қатынастар орнатылады³².

Тұлғааралық қатынастардың, тұлғааралық қарым-қатынастың және тұлғааралық өзара әрекеттесудің өзара байланысын қарастыра отырып, бұл адамның қарым-қатынасы, ол жеке тұлғаның өзін және оның сипаттамалық ерекшеліктерін дамытудың маңызды шарты болып табылады.

Тұлға құрылымында тұлғааралық өзара әрекеттесудің субъектісі ретінде келесі салалар бөлінеді: осы процестің сипаттамалары үшін ең өзекті мотивациялық-қажеттілік, коммуникативті, тұлғааралық қатынастар.

Осы салалардың құрамдас бөліктері (тұлғааралық қарым-қатынас стилі, құндылық бағдарлары, коммуникативті және ұйымдастырушылық тенденциялар), сондай-ақ қолайлы психологиялық климат және жоғары топтық бірлестік топтағы тұлғааралық өзара әрекеттесудің критерийлері болып табылады.