ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ИНТЕРАКТИВТІ ЖАҒЫ. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕР ЕТУДІҢ НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ

1.1. Тұлғааралық қатынастар.

Тұлғааралық қатынастардың табиғаты әлеуметтік қатынастардың табиғатынан айтарлықтай ерекшеленеді: олардың ең маңызды ерекшелігі – эмоционалды негіз. Сондықтан тұлғааралық қатынастарды топтың психологиялық "климатының" факторы ретінде қарастыруға болады. Тұлғааралық қатынастардың эмоционалды негізі адамдарда бір-біріне қатысты туындайтын белгілі бір сезімдер негізінде пайда болады және қалыптасады. Отандық психология мектебінде тұлғаның эмоционалды көріністерінің үш түрі немесе деңгейі ерекшеленеді: әсер, эмоциялар және сезімдер. Тұлғааралық қатынастардың эмоционалды негізі осы эмоционалды көріністердің барлық түрлерін қамтиды.

Алайда, әлеуметтік психологияда, әдетте, осы схеманың үшінші компоненті – сезім сипатталады, ал термин қатаң мағынада қолданылмайды. Әрине, бұл сезімдердің" жиынтығы" шексіз. Алайда, олардың барлығын екі үлкен топқа бөлуге болады:

1) конъюнктивті - бұл адамдарды жақындастыратын, олардың сезімдерін біріктіретін әртүрлі түрлерді қамтиды. Мұндай қарым-қатынастың әр жағдайында екінші тарап ынтымақтастыққа, бірлескен іс-қимылдарға және т. б. дайын екендігі көрсетілген объект ретінде әрекет етеді;

2) дизъюнктивті сезімдер - мұнда адамдарды ажырататын сезімдер жатады, бұл басқа тарап қабылдамайтын, тіпті қарым-қатынас жасауға қалауы болмайтын, фрустрация нысан ретінде қолданылады. Басқа сезімдердің қарқындылығы әртүрлі болуы мүмкін. Олардың дамуының нақты деңгейі, әрине, топтардың қызметіне бей-жай қарамайды.

Сонымен қатар, тек осы тұлғааралық қатынастарды талдау топты сипаттау үшін жеткілікті деп санауға болмайды: іс жүзінде адамдар арасындағы қатынастар тек тікелей эмоционалды байланыстар негізінде дамымайды. Қызметтің өзі онымен делдал болған қатынастардың басқа қатарын белгілейді. Сондықтан, топтағы қатынастардың екі қатарын бір уақытта талдау әлеуметтік психологияның өте маңызды және қиын міндеті болып табылады: тұлғааралық және бірлескен іс-әрекеттермен делдалдық, яғни, сайып келгенде, олардың артында тұрған әлеуметтік қатынастар.

Тұлғааралық қатынастардың эмоционалды мазмұны (кейде валенттілік деп аталады) екі қарама-қарсы бағытта өзгереді: конъюнктивтіден (оң, жақындастыратын) немқұрайдылыққа (бейтарап) және дизъюнктивтіден (негативті, бөлетін) керісінше. Тұлғааралық қатынастардың көріністерінің нұсқалары өте үлкен. Конъюнктивті сезімдер жағымды эмоциялар мен күйлердің әртүрлі формаларында көрінеді, олардың көрсетілуі жақындасу мен бірлескен іс-әрекетке дайын екендігін көрсетеді. Сезімтал сезімдер серіктеске бейтарап көзқарастың көрінісін білдіреді. Бұған бейтараптық, немқұрайлылық, енжарлық және т. б. жаатады.

Дизъюнктивті сезімдер жағымсыз эмоциялар мен күйлердің әр түрлі формаларының көрінісінде көрінеді, оны серіктес одан әрі жақындасуға және қарым-қатынасқа дайындықтың болмауы деп санайды. Кейбір жағдайларда тұлғааралық қатынастардың эмоционалды мазмұны екі жақты (қайшылықты) болуы мүмкін.

Өкілдері тұлғааралық қарым-қатынасқа түсетін топтарға тән формалар мен тәсілдердегі эмоциялар мен сезімдердің әдеттегі көріністері, бір жағынан, қарым-қатынас жасаушылардың өзара түсінушілігіне ықпал етуі мүмкін, ал екінші жағынан, өзара әрекеттесуді қиындатуы мүмкін (мысалы, егер қарым-қатынас әр түрлі этникалық, кәсіби, әлеуметтік және басқа топтарға жататын болса және әртүрлі вербалды емес қарым-қатынас құралдарын қолданады).

Тұлғааралық қатынастардың мінез-құлық компоненті нақты іс-әрекеттерде жүзеге асырылады. Егер серіктестердің бірі екіншісін ұнатса, мінез-құлық мейірімді, көмек көрсетуге және нәтижелі ынтымақтастыққа бағытталған болады. Егер объект сүйкімді болмаса, онда қарым-қатынастың интерактивті жағы қиын болады. Осы мінез-құлық полюстерінің арасында өзара әрекеттесудің көптеген түрлері бар, олардың орындалуы қарым-қатынас жасайтын топтардың әлеуметтік-мәдени нормаларына байланысты.

Тұлғааралық қатынастар "тігінен" (көшбасшы мен бағынышты адам арасында және керісінше) және "көлденең" (бірдей мәртебеге ие адамдар арасында) құрылады. Жеке қатынастардың эмоционалды көріністері қарым-қатынас жасайтын топтардың әлеуметтік-мәдени нормаларымен және осы нормалар шегінде өзгеретін жеке айырмашылықтармен анықталады. Тұлғааралық қатынастар үстемдік – теңдік – бағыну және тәуелділік – Тәуелсіздік тұрғысынан қалыптасуы мүмкін³.

Әлеуметтік қашықтық ресми және тұлғааралық қатынастардың үйлесімін білдіреді, ол өздеріне тиесілі әлеуметтік-мәдени нормаларға сәйкес келетін қауымдастықтардың жақындығын анықтайды. Әлеуметтік қашықтық тұлғааралық қатынастарды орнату кезінде өзара қарым-қатынастың кеңдігі мен тереңдігінің тиісті деңгейін сақтауға мүмкіндік береді. Оның бұзылуы бастапқыда дизъюнктивті тұлғааралық қатынастарға әкеледі (билік қатынастарында олар 52% – ға дейін, ал тепе-теңдікте-33% - ға дейін), содан кейін шиеленіске жеткізед ⁴.

Психологиялық қашықтық қарым-қатынас серіктестері арасындағы тұлғааралық қатынастардың жақындық дәрежесін сипаттайды (достық, жолдастық, достық, сенім). Біздің ойымызша, бұл тұжырымдама тұлғааралық қатынастардың даму динамикасындағы белгілі бір кезеңге баса назар аударады.

Тұлғааралық үйлесімділік - бұл серіктестердің қарым-қатынасы мен қызметін оңтайландыруға ықпал ететін психологиялық сипаттамаларының оңтайлы үйлесімі. Балама сөздер ретінде "үйлесімділік", "жарасушылық", "консолидацияу" және т.б. қолданылады. Тұлғааралық үйлесімділік ұқсастық пен толықтыру принциптеріне негізделген. Оның көрсеткіштері - бірлескен өзара әрекеттесуге қанағаттану және оның нәтижесі. Екінші нәтиже - өзара жанашырлықтың пайда болуы. Қарама-қарсы үйлесімділік құбылысы – сәйкессіздік, ал оның туындаған сезімдері-антипатия. Тұлғааралық сәйкестік мемлекет, процесс және нәтиже ретінде қарастырылады. Ол кеңістіктік-уақыттық шеңберде және оның көрінісіне әсер ететін нақты жағдайларда (қалыпты, экстремалды және т.б.) дамиды. Жеке сүйкестік үйлесімділікті анықтау үшін аппаратуралық-техникалық әдістер мен гомеостат пайдаланылады.

Тұлғааралық тартымдылық - бұл қарым-қатынас серіктесін "өзіне тартатын" және еріксіз оған жанашырлық сезімін тудыратын жеке тұлғаның күрделі психологиялық қасиеті. Адамның сүйкімділігі оған адамдарға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Адамның тартымдылығы оның физикалық және әлеуметтік келбетіне, жанашырлық қабілетіне және т. б. байланысты. Тұлғааралық тартымдылық тұлғааралық байланыстардың дамуына ықпал етеді, серіктеске когнитивті, эмоционалды және мінез-құлық реакциясын тудырады. Достық жұптардағы тұлғааралық тартымдылық феномені Н. Н. Обозовтың зерттеулерінде егжей-тегжейлі ашылған⁶. Ғылыми әдебиеттерде "эмоционалды тартымдылық" деген ұғым жиі қолданылады – адамның қарым-қатынас серіктесінің психикалық жағдайларын түсіну қабілеті, әсіресе оған жанашырлық таныту. Соңғысы (жанашырлық қабілеті) серіктестің әртүрлі күйлеріне сезімдердің ықыластығынан көрінеді Біздің ойымызша, тұлғааралық тартымдылық ғылыми тұрғыдан жеткіліксіз зерттелген. Сонымен қатар, қолданбалы тұрғыдан алғанда, бұл ұғым белгілі бір имиджді қалыптастыру феномені ретінде зерттеледі.

"Аттракция" ұғымы тұлғааралық тартымдылықпен тығыз байланысты. Кейбір зерттеушілер тартымдылықты процесс ретінде қарастырады және сонымен бірге бір адамның екінші адамға тартымдылығының нәтижесі деп есептейді; ондағы деңгейлерді (ұнату, достық, махаббат) бөліп, оны қарым-қатынастың перцептивті жағымен байланыстырады⁷. Басқалары тартымдылық - бұл жағымды эмоционалды компонент басым болатын әлеуметтік көзқарастың бір түрі деп санайды⁸.

В. Н. Куницына аттракция деп -кейбір адамдардың басқаларға артықшылық беруі, адамдар арасындағы өзара тартымдылық, өзара ұнату процесі деп түсінеді. Оның пікірінше, аттракция сыртқы факторларға байланысты (адамның аффилиация қажеттілігі, қарым-қатынас серіктестерінің эмоционалды жағдайы, тұратын жерінің немесе қарым-қатынас жұмысының кеңістіктік жақындығы) және ішкі, жеке тұлғааралық детерминанттерімен (мінез-құлық стилімен көрсетілген физикалық тартымдылық, серіктестер арасындағы ұқсастық факторы, қарым-қатынас процесінде серіктеске жеке көзқарастың көрінісі)^9.

Жоғарыда айтылғандай, "аттракция" ұғымының көп мәнділігі және оның басқа құбылыстармен қабаттасуы бұл терминнің қолданылуын қиындатады және отандық психологиядағы зерттеудің жеткіліксіздігін түсіндіреді. Бұл тұжырымдама ағылшын-американдық психологиядан алынған және "тұлғааралық тартымдылық" ішкі терминімен сәйкес келеді. Осыған байланысты аталған терминдерді балама ретінде қолданған жөн. "Тарту" ұғымы қабылдаушының оң бағасын алатын белгілі бір ерекшеліктері бар бір адамның екіншісімен бірге болу қажеттілігін білдіреді. Бұл басқа адамға деген тәжірибелі жанашырлықты білдіреді.

Тартымдылық бір және екі бағытты болуы мүмкін. Қарама-қарсы ұғым "итеру" (негация) серіктестегі психологиялық ерекшеліктермен байланысты, олар теріс қабылданып, теріс бағаланады; сондықтан серіктес теріс эмоциялар тудырады.

2. 
   
   жүктеу 164,64 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: