85
Тiкелей еңбек бӛлiнiсi - басқару iсiнiң кҥрделi жҥйелiк сипатта болуынан туындайтын
әрекет.Мақсатқа жетуде басқарушы ұйым қызметiн тиiмдi үйлестiрiпотыруы қажет,
осыдан
барып
қызметтердiң анықталуы, ӛкiлеттiлiктердiң берiлуi және басқару деңгейлерiне бӛлiну
жүзеге асырылады. Олар басқарудың мәнiн құрайды. Ұйымның жалпы сипаттамалары
келесі суретте кӛрсетілген
Басқарудың негiзгi деңгейлерi.
Институциялық
жоғарғы звеносы
Басқару
орта звеносы
Техникалық тӛменгi звеносы
Сурет 7. Басқару деңгейлері.
Басқару еңбегiн бӛлудiң бiр түрi болып кӛлденеңдiлiк жатады. Ұйымның әр бӛлiмiнде
нақты жетекшiлердi қою. Мысалы, кӛп ұйымдарда қаржы бӛлiмi, ӛндiрiс бӛлiмi, маркетинг
қызметi бар. Олар бiр-бiрiне бағынышты емес. Солардың жұмыстарын үйлестiру қажет.
Осындай еңбектi бӛлудiң тiкелей түрi басқару деңгейiн құрастырады.
Ұйымның iшiнде бiр жетекшiнiң екiншi бiр жетекшiден қай басқару деңгейiнде тұрғанын
анықтауға болады. Оны атқарып кеткен қызметiнiң атынан бiлуге болады. Бiрақ мұндай
белгi және ұйымның мӛлшерi басқару деңгейiн дұрыс түрде анықтауға әкеле бермейдi.
Қаншама басқару деңгейi болмасын, қалыптасқан дәстүр бойынша басшыларды 3 топқа
бӛледi.
Техникалық деңгейдегi адамдар күнделiктi операциялар мен iскерлiкпен шұғылданады.
Олардың басты мiндетi ӛнiмдердi шығарғанда үнемдi, үзiлiссiз қызметпен қамтамасыз ету
керек.
Басқару деңгейiндегi адамдар мекеменiң iшiнде басқармалық пен үйлестiру қызметiн
қамтамасыз етедi. Жоғарғы буын анықтаған ұйымның жалпы мақсаттарын жүзеге асыруда
үйлестiру қызметтерiн орындайтын ӛндiрiстiк және функционалдық бӛлiм басшылары.
Институционалдық деңгейдегi басшылар перспективалық жоспарды жасаумен, олардың
мақсатын анықтаумен, мекеменi әр түрлi ӛзгерiстерге бейiмдеумен, мекеменiң сыртқы
ортаны үйлестiру, сондай-ақ ӛзiнiң тұрып жатқан қоғамымен үйлестiру болып табылады.
Басқару деңгейi жалпы қолданыстағы түрi. Ол осы басқару деңгейiнен тӛменгi буынның
басшысы, орта және жоғары буынның басшысы деп бӛлiп айту.
Тӛменгi буын басшысы.
Ол жұмысшылардың және басқа жұмыскерлердiң тiкелей үстiнен қарайтын және ӛндiрiстiк
тапсырманың орындауын қадағалайтын ұйымдастыру деңгейi.
Орта буын басшысы.
86
Олар негiзгi ұйымдарда iстейдi. Ұйымдардың iшiндегi бӛлiмдердiң жұмыстарын
үйлестiредi. Бұл буынның жетекшiлерiне цехтың бастығы, бӛлiм меңгерушiлерi, филиал
директорлары жатады. Орта буынның басшылары тӛменгi буын мен жоғары буын арасында
байланыс жұмыстарын жүргiзедi.
Жоғары буын жетекшiсi.
Бұл буында басқаларға қарағанда сан жағынан аз келедi. Негiзгi қызметтерi корпорацияның
кеңес тӛрағасы, президентi, вице-президентi, қаржы директоры‚ армияда генералдар‚
мемелекет қайраткерлерiнiң арасында министрлер, университетте ректорлар. Олар
ұйымның стратегиялық жоспарын құрастырады. Сол ұйымның қызмет нәтижесiне толық
жауапты. Сыртқы ортамен байланыс жұмысын жүргiзедi. Бұл басшылардың жұмыстары
үлкен қорлануды керек етедi.
Жұмыс апталығының ұзақтығы 60 сағаттан кем емес. Егерде олардың жұмысын тӛменгi
және орта буын басшыларымен салыстырсақ, бұлардың жұмыстарының нақты бiткендiгi
сезiлмейдi.
Басқарудың қажеттiлiгi.
Нарықтық экономика жағдайында басқару iсi одан әрi күрделене түсiп, бәсекелестiк,
меншiк формаларының сан алуандылығы, шаруашылық дербестiк орын алғанда
басқарудың қажеттiлiгi мен басқаруға қойылатын талаптар арта түседi. Басқарудың
мақсаты - кәсiпорын мүмкiндiктерiн тиiмдi пайдалана отырып, алға қойылған нәтижеге қол
жеткiзу.
Қазiргi кездегi басқаруға қойылатын талаптардың негiзгi бағыттары және олардың
даму тенденциялары:
1.
Басқарудың кәсiптiлiгiн дамыту, теориялық бiлiм мен iскерлiктi және тәжiрибенi
ұштастыра бiлу;
2.
Басқаруды демократияландыру - қызметтiң орындалу барысымен маңызды
мәселелердi шешуге әрiптестердi кеңiнен тарта бiлу және басқарушы қызметкерлердi тиiмдi
таңдау мүмкiндiгi;
3.
Еңбек бӛлiнiсi негiзiнде басқаруды мамандандыру, сол арқылы басқару
еңбегiнiң арнайы қызмет түрiне бӛлiне отырып басқару персоналының жiктелiнуi;
4.
Басқаруды шоғырландыру мақсатты орындауға қолданылатын басқару әдiстерi
мен формаларын ӛзара сәйкестендiру мен үйлестiру;
5.
Басқаруды орталықтандыру - қазiргi кездегi ӛндiрiстiк жүйенiң күрделiлiгiнен
туындайтын ӛзiндiк басқару мен ӛкiлеттiлiк, басшылықтың бiр органға жинақталуы жӛнiндегi
тиiмдi аралық
қарым-қатынастың орнықтырылуы;
6.
Басқару шешiмдерiнiң кӛп нұсқалылығы - проблемаларды шешудiң ең қолайлы
жолын таңдау арқылы қосымша , күтпеген шығындарға басшылықтың жол бермеуi;
7.
Басқару еңбегiнiң мәдениетiн кӛтеру, демек басқару әрекетiн орындауға
моральдық, этикалық, құқықтық нормаларды кеңiнен қолдану.
Басқарудың негiзгi мақсаты қолда бар: адамдық, материалдық ресурстарды тиiмдi
пайдалану арқылы игiлiктерге, табысқа қол жеткiзу.
Басқару әрекетiн жүргiзу басшылықтың бiлiм деңгейi, басқару дағдысы мен
тәжiрибесiне байланысты. Осыған орай басқару теориясы мен практикасында
қолданылатын басқарушылар үлгiсi болады.
Басқарушы ҥлгiлерi.
Басқарушылар ҥлгiсi дегенiмiз - қажеттi iс-қимылды жҥргiзуде басшылар бойындағы
арнаулы бiлiмi, мiнез-қҧлық белгiлерi; мақсатқа жету ережелерi, адамдармен қарым-
қатынас жасау әдiсi, билiк пен басқару шеберлiгiне байланысты жiктелiнуi.
