СПОТ және Форвард операцияларының есебі

«Спот» немесе «форвард» жағдайында шетел валюталарын немесе бағалы металдарды сатып алу шартына банк қол қойған кезде, келесідей шоттар корреспонденциясы жасалады:

Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу — сату бойынша шартты талаптары».

Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

Және бір уақытта осы өткізбеден теңге эквивалентінде келесі өткізбе жасалады:

Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

Кт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер».

«Спот» және «Форвард» жағдайында шетел валюталарын бағалы металдарды сату шартына банк қол қойған кезде, мынадай шоттар корреспонденциясы жасалады:

Дт 6999 «Банктін шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

Кт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер».

Және бір уақытта теңгеде:

Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойьшші шартты талаптары».

Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

Одан әрі әрбір валюта бойынша дербес шот ашылады. Валюталау күні¹ есебінде нарықтық Валюталық күні - валюталық белгілеудің өзгеруі кезінде талаптар мен міңдеттемелерді қайта бағалау жүргізіледі. Қайта бағалаудан пайда алу кезінде баланстан тыс шотта мынадай жазу жасалады:

Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары».

Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

Шығын болған кезде:

Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

Кт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары»

Баланстық шотта бір уақытта қайта бағалау сомасына келесідей өткізбелер жасалады:

• пайда сомасына

Дт 3581 «Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв»

Кт 4570 «Шетел валютасы бойынша форвард операцияларды қайта бағалау бойынша жұмсалмаған кіріс»

• шығын сомасына:

Дт 5570 «Шетел валютасындағы форвард операцияларын қайта бағалаудан іске асырылмаған шығыстар»

Кт 3581 «Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв»

Келісімшарттың күші жойылған кезде немесе сатып алу бойынша есеп айырысулар жүргізу кезінде банк келесі өткізбелерді жасайды:

• сату валютасы бойынша:

Дт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер»

Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

• сатып алу валютасы бойынша:

Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».

Кт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары».

Баланстық шот бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде келесідей шоттар корреспонденциясы жасалады:

• сатып алынатын валютада:

Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы».

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы».

3581 «Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв» (оң қайта бағалау сомасына) немесе

Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

3581 «Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен

жылғы резерв» (теріс қайта бағалау сомасына)

Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»;

• сатылатын валютада:

Дт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ

позициясы»

Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

3581 «Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв» (оң қайта бағалау сомасына) немесе

Дт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа

позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»

Кт 3581 «Шетел валютасын қайта бағалау бойынша өткен жылғы резерв»

1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
3. СВОП және Опцион операциялар есебі.

Бұрын айтылғандай, «своп» операциясы — бұл «спот» және «форвард» операцияларының үйлесуі. «Своп» операциясы баланстан тыс есеп берудің бөлек дербес шоттарында көрсетіледі. Валюталық позицияның баланстық шотында «своп» операциялары бойынша бөлек дербес шот ашылады. Бұл шот шетел валютасының ағымдағы балансының өзгеруі кезінде қайта бағаланбайды.

Шетел валютасындағы «своп» операциясы бойынша шартқа қол қою кезінде банк «спот» сатып алу кезінде келесі өткізбені жүргізеді

Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу - сату бойынша

шартты талаптары»

Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-

йынша банк позициясы»

• және бір уақытта сатылатын валюталарға келесі жазулар жасалады:

Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-

йынша позициясы»

Кт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты

міндеттемелер»

Сонымен бірге әрбір валюта бойынша бөлек дербес шот ашылады. «Спот» сатып алу (сату) бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезіңде банк сату валютасы бойынша келесі өткізбені жасайды:

Дт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер»

Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-

йынша банк позициясы»

Және барлық уакытта сатып алу валютасында:

Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-

йынша позициясы»

Кт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша

шартты талаптары» Баланстық шот бойынша келесі өткізбе

жасалады:

• сатып алынатын валютада:

Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»

• сатылған валютада:

Дт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ

позициясы»

Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары».

«Спот» және «форвард» мөлшерлеме айырмасына байланысты ай сайын пайыздық табыс немесе пайыздық шығыс есептелінеді:

• теріс айырма кезінде:

Дт 5704 «Тазартылған қымбат металдарды қайта бағалауда шығысы» Кт 2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар»

• оң айырма кезінде:

Дт 1860 «Банк қызметі бойынша өзге де дебиторлар»

Кт 4704 «Тазартылған қымбат металдарды қайта бағалаудан кіріс»

Мерзімі келген кезде қайта сатып алу кезінде баланстан тыс шоттарда кері өткізбе жасалынады, ол баланстық шот бойынша

• сатып алынатын валютада:

Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары».

2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар»

Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»

• сатылатын валютада:

Дт 1858 «Банкгің шетел валютасы бойынша валюталық қыска позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзак позициясы»

2860 «Банктік қызмет бойынша езге кредиторлар»

Кт 1001 «Кассадағы қолма-кол ақша»

1050 «Банктердің корреспонденггік есепшоттары»

Бухгалтерлік есепте опциондарды жүргізу үшін баланстық және баланстан тыс шоттарда дербес шоттар ашылады:

1870 «Банктің өзге де транзиттік есепшоттары» баланстық шот бойынша «Опционды» сатып алу бағасы», 2870 «Банктің басқа транзиттік шоттары» - «Опционда сату бағасы» дербес шот ашылады.

6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары» Баланстан тыс шоты бойынша екі дербес шот ашылады: «Сатып алынған опцион бойынша мүмкін талаптар» және «Сатылған опциондар бойынша шартты талаптар». Ал 6905 "Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша мүмкін міндеттемелер» -«Сатып алынған опцион бойынша мүмкін міндеттемелер» және «Сатылған опцион бойынша мүмкін міндеттемелер». Баланстан тыс шот 6999 «Шетел валютасында жасалған мәміле бойынша банк позициясы» - «Опцион бойынша позиция».

Банк опционды сатып алу кезінде оның бағасын төлейді және келесі өткізбені жасайды:

Дт 1870 «Банктің өзге де транзиттік есепшоттары»

Кт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

• бір уақытта шартты талап валютасында «спот» бағамы бойынша опционныц жалпы сомасына:

Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары»

Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша банк позициясы»

• және шартты міндеттеме валютасында:

Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша банк позициясы»

Кт 6905 «Шетел валютасын сатьш алу-сату бойынша шартты міндеттемелер»

Бұдан' әрі банк «спот» бойынша қайта бағалауды және ай аяғындағы «спот» және «форвард» бағамынын арасындағы айырма негізінде опцион бағасын есептеу керек.

Банк опцион бойынша баланстан тыс шоттар бойынша есеп айырысуды жүргізген кезде кері өткізбелер жасалынады және бір уақытта баланстық шоттар бойынша келесідей шоттар корреспонденциясы жасалады:

• валюталарды ресми сатып алған бағамынан жоғары сатқан кезде:

Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»

Кт 4530 «Шетел валютасьш сатып алу-сату бойынша кірістер»

• валюталарды ресми сатып алған бағамнан төмен сатқан кезде:

Дт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ

позициясы»

Кт 1001 «Кассадағы колма-қол ақша»

4530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер»

Банк опционды сатқан кезде опцион бағасы көлемінде ақша қаражаттарын алады және келесі өткізбелерді жүргізеді:

Дт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоітары»

Кт 2870 «Банктің өзге де транзиттік есепшоттары»

Бір уақытта «спот» бағамы бойынша опционның жалпы сомасына корреспонденция жасалады:

• шартты талаптар валютасында:

Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары»

Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша позициясы»

• және шартты міндеттеме валютасында:

Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша позициясы»

Кт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер»

Банк опцион бойынша есептеу кезінде баланстан тыс шоттар бойынша кері өткізбелері жасалынады, ол баланстық шот бойынша:

• сатып алу валютасын ресми бағамынан төмен шетел валю-тасын сатқан кезде:

Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

5530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар»

Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа

позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»

• сатылған валютасын ресми бағамынан жоғары шетел валю-тасын сатып алу кезінде:

Дт 5530 «Шетел валютасьш сатьш алу-сату бойынша шығыстар»

1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»

Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

Қолма-қол шетел валютасындағы айырбас операцияларын уәкілетті ұйымдар, оның ішінде қолма-қол шетел валютасында айырбас операцияларын ұйымдастыруға Ұлттық банк лицензиясы берілген банктер жүзеге асыра алады. Операцияны жүзеге асыруға лицензиясы бар уәкілетті банк банк орналасқан жерде немесе одан тыс жерде айырбас орындарын ашуына болады. Айырбас орындарын ашу кезінде Ұлттық банк филиалдарына тіркеу қажет және тіркеу куәлігі берілу қажет.

Айырбас орындары валюталық айырбас операцияларының келесі түрлерін жүзеге асыра алады:

• қолма-қол шетел валютасын сатып алу және сату;

• шетел валютасындағы төлем құжаттарын сатып алу және сату;

• қолма-қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын инкассолау үшін қабылдау;

• шын екендігіне күмән тудыратын шетел мелекеттерінің ақша белгілерін және шетел валютасындағы төлем құжаттарын сараптаудан өткізу үшін қабылдау;

• банктердегі жеке тұлғалардьщ шотына есептеу үшін кредиттік және дебеттік карталар бойынша есеп айырысу үшін қызмет ететін қолма-қол шетел валютасын қабылдау және оларды беру;

• бір мемлекеттің валютасын екінші мемлекеттің валютасына айырбастау;

• шетел мемлекетінің төлемсіз ақша белгісін сол шетел мемлекетінің төлемді ақша белгісіне айырбастау.

Уәкілетті банк айырбас орнында валюта-айырбас операциясының барлық немесе кейбіреуін ғана жүргізе алады.

Айырбас орындары уәкілетті банк басқарушысының жазбаша өкімі негізінде бекітілген сатып алу, сату бағамы және кросс-бағамына сәйкес сатып алу, сату және айырбас операцияларын жүргізеді. Жеке тұлғалардың қолма-қол шетел валютасын бір жолғы сатып алу тіркеу журналына тіркеледі (9-қосымша). 200 және одан жоғары АҚІП долларындағы сомадағы шетел валютасын сатып алу және сату кезінде міндетті түрде қатаң есептеме бланкісінде анықтама-сертификат (10-қосымша) толтырылады. Айта кететін жәйт, клиент өтініші бойынша анықтама-сертификаты алынған және сатылған шетел валютасындағы сомаға байланыссыз жазылады. Анықтама-сертификатының бір бланкісінде тек бір валюта-айырбас операциясы ғана жазылуы мүмкін.

Аныктама-сертификат жеке тұлғаның қолма-қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын сатып алғандығын растау үшін қызмет етеді, сондай-ақ жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасы нан қолма-қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын шетке шығару үшін негіз болып табылады.

Айырбас орнының жұмысы басталғанға дейін банк айырбас орнының кассирін қолма-қол теңге және шетел валютасымен, сонымен бірге валюта-айырбастау операциясын рәсімдеу үшін қажетті төлем құжаттарының бланкілерімен қамтамасыз етеді. Әрбір айырбас орындарына банк бір күн ішіндегі жұмысты қамтамасыз ететін қолма-қол теңге және шетел валютасында аванс көлемін белгілейді. Аванс көлемі айырбас орнының жұмысы бойынша міндетті тұлға қолы қойылған аванстық өтінішпен белгіленеді (11-қосымша).

Авансты қолма-қол теңге және шетел валютасында беру шығыс кассалық ордер бойынша жүргізіледі. Қолма-қол шетел валютасында аванс беру, шығыс ордері авансты беру күніне сәйкес Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің бағамы бойынша есептелген валютаның әрбір түрі бойынша атаулы сомасын көрсете отырып жазылады. Қолма-қол теңгедегі авансқа бөлек шығыс ордері толтырылады. Егер айырбас орнының кассиріне құндылықтарды беру инкассатор арқылы немесе кассирге өтініш негізінде жүргізілсе егер ол құндылықтарды банк кассасынан алатын болса шығыс ордерлері банк бухгалтериясы арқылы беріледі. Олар үш данада шығарылады, авансты берген және авансты алған банк кассирі (айырбас орнының инкассаторы немесе кассирі) толтырады.

Шығыс ордерлерінің бірінші данасы банк кассирінде қалады. Екінші данасы авансты бергеннен кейін есепте операцияны көрсету үшін банк бухгалтериясына жіберіледі, үшіншісі - айырбас орнына жіберіледі, онда кассир күн құжаттарына тіркеп, одан кейін операциялық күн соңында банк бухгалтериясына өткізіледі. Күнделікті алынған, сатылған, сатып алынған және еткізілген валюта бойынша айырбас орнының қызметкері аванстық есеп-қисап жасайды (12-қосымша).

Қолма-қол шетел валютасын төлем құжатын сатып-алу және сату бойынша операцияны жүргізу кезінде айырбас орындары салық органдарында тіркелген ресми жаднамасы бар компьютерді пайдалануы қажет.

Егер Ұлттық банк қандай да бір шетел валютасын пайдалануға шек қойған жағдайдан басқа уақытта айырбас орындары шетел валютасын олардың құны және шығарылған жылы бойынша сатып алуға, сату немесе айырбастауға қандай да бір шек қоюға құқылы.

Ескі банкноттарды сатып алу, айырбастау және ұсақтау тек уәкілетті банктер арқылы жүзеге асырылады. Ескі банкноттарды

жаңа банкнотқа айырбастау бойынша комиссиялық сыйақы өз еркімен қойылады, бірақ айырбасқа ұсынылатын соманың екі пайызынан аспау керек.

Ескі разрядына олардың шын екендігіне күмән тудырмайтын өзінің толық өлшемінің және белгісінің (олардың атауын көрсететін жазбаша және сандық) 70% пайызын сақтаған және шамалы банкноттар жатады, сонымен бірге келесілер де жатады:

- бүлінген, бөлек жазулары, дақтары, мөр іздері алғашқы түсін жоғалтқан банкноттар;

- бір банкнотқа жататын жыртылған және жабыстырған, бұрыштары, жиектері жоғалған, тесіктері бар банкноттар;

- тозған банкноттар;

- қорғаныс жібі жоқ банкноттар.

Жоғарыда көрсетілген зақымдануға сәйкес сатып алуға, сатуға және айырбастауға жатпайтын банкноттар иесінің келісімімен уәкілетті банк инкассоға алуға кұқылы. Шетел валютасындағы төлем құжаттарымен қолма-қол шетел валютасын инкассоға қабылдау бойынша операциялар түбіртек берілетін клиент өтініші негізінде жүзеге асырылады. Инкассоға қабылданған валюта уәкілетті банк өз бетінше белгіленген, төмен жөнелтіліп топтамасын қалыптастыру үшін қажетті соманы жинақтау бойынша эминтент-банктерге (шетел банктері) жіберіледі.

Уәкілетті банктер ескі банкноттарды айырбастаудан эмитент-банктердің (шетел банктері) бас тартуы мүмкін екендігін клиенттерге ескерту қажет. Бұл жағдайда уәкілетті банктер клиентерге сәйкес растама кұжаттарын ұсынулары қажет. Уәкілеті банк инкассоланған шетел валютасы үшін шығындарды өтегеннен кейін ақша сомасын қолма-қол шетел валютасында немесе теңгеде төленуі мүмкін немесе заңдылықтарға сәйкес банктік шотқа аударылуы мүмкін.

Шетел мемлекетінің төлемсіз ақша белгісін төлемге айырбастауға болады, сонымен қатар айырбас орнының кассирі осы операцияны айырбас тізілімі арқылы жүзеге асырады. Шетел мемлекетінің төлемсіз ақша белгісіне сәйкес шетел банкіне инкассо үшін жіберіледі.

Егер айырбас орнының кассиріне ұсынылған шетел ақша белгілері олардың шын екендігіне күмән тудырылса немесе жасанды екендігі анықталса клиентке қайтарылмайды, оларды сараптаудан өткізуге алып қалады. Егер олардың шын екендігі анықталса, онда клиентке қайтарылуы немесе теңгедегі балама құны төленуі немесе сәйкес сома клиенттің банктегі шотына есептелуі мүмкін. Жарамсыз деп танылған шетел мемлекетінің ақша белгісі немесе шетел валютасындағы төлем құжаттары клиентке қайтарылмайды және ішкі істер органына тапсырылады.

Айырбас орындарының барлық операциялары банктің бухгалтерлік есебінде қай күні жасалды, сол күні көрсетілуі қажет. Айырбас орындарында жүргізілетін қолма-қол шетел валюталарын сатып алу және сату операциялары белгіленген нысан бойынша (13-қосымша) сатып алынған және сатылған шетел валютасы тізілімі журналында операцияны жүргізу кезінде көрсетіледі.

Тізілім журналында жөңдеулер мен басқа да өзгертулер жасауға болмайды. Қате мәліметтерді сызып тастау қажет және кассирдің қолымен куәландырылған түзету жазбасы жасалады.

Тізілім журналы 30 парақтан кем болмау қажет. Журналды нөмірлеп, шнурлап, заңды түлғаның және Ұлттық банктің филиалының мөрімен бекіту қажет және уәкілетті банк басқарушысы мен бас бухгалтердің қолымен және Ұлттық банк филиалының басшысы немесе басшының орынбасарының қолымен расталуы керек. Уәкілетті банктер үш жүмыс күнінен кешіктірмей ¥лттық банк филиалына тізілім журналының болжалды аяқталу мерзімі туралы және жаңа тізілім журналының ресімделуі үшін өтініш жасау керек. Уәкілетті банктер бір жұмыс күнінен кешіктірмей Ұлттық банк филиалына келесі күннен ресімделуі үшін тізілім журналының аяқталуы туралы және оны сақтау мерзімі туралы белгі жасайтын аяқталған тізілім журналын ұсынуға міндетті. Аяқталған тізілім журналы уәкілетті банктерде олардың аяқталған күнінен бастап 5 жыл ішінде сақталады.

Уәкілетті банктердің айырбас орындары тізілім журналын элек-тронды түрде жүргізуге құқылы. Бағдарламалық қамтамасыз ету талаптарын және журналды жүргізу тәртібін Ұлттық банк бекітеді.

Валюта-айырбас операциясының аналитикалық есебі әрбір қолма-қол шетел валютасының, шетел валютасындағы төлем құжатының, шетел мемлекетінің төлемді және төлемсіз ақша белгісі және шетел валютасындағы төлем құжатының түрі бойынша сондай-ақ әрбір айырбас орындары бойынша ашылатын дербес шоттарында жүргізіледі. Дербес шоттар кіріс және шығыс кассалық ордер, сондай-ақ тізілім негізінде жүргізіледі. Синтетикалық есеп құралдарына күнделікті баланстар, кассалық және бухгалтерлік журналдар, тексеру және айналым тізімдемесі жатады.

Жұмыс күнінің соңында айырбас орнының қызметкерлері сол күн ішіндегі операциялар бойынша нәтижелерді есептейді және келесі күнге қалдық шығарады. Күн ішінде тізілім журналында бағам өзгерген жағдайда жаңа бағам белгіленген уақытқа дейін сатып алынған және сатылған валюта көлемі бойынша аралық нәтиже жүргізіледі.

Жұмыс күні аяқталғаннан кейін айырбас орнының қызметкері шетел валютасын және түсімді (14-қосымша) сатып алу (сату) туралды айырбас орнының күнделікті есеп беруін жасайды, валюталық және басқа да құндылықты есептейді, кассалық аппарат немесе компьютердің есептік құжат мәліметтерімен сәйкестігін салыстыруы және әрбір құндылықтары бар инкассаторлық сөмкеге үш данада жөнелтпе тізімдемесін жасайды, тізімдеменің бірінші данасын және онда көрсетілген құндылықтарды кассир инкассаторлық сөмкеге салады. Екінші данасы инкассаторлық сөмкеге жөнелтпе құжат ретінде жатқызылады және инкассатор кіріс кассалық және баланстан тыс ордерлерді рәсімдеу үшін банк бухгалтериясына жіберіледі. Жөнелтпе тізімдемесінің үшінші данасы айырбас орнындағы кұжатта сақталады.

Айырбас орнының бухгалтерлік есебіндегі операциялар келесі жағдайда көрініс табады:

• Айырбас орнына теңге және шетел валютасында аванс ретінде берілген сомаға келесі жазба жасалады:

Дт 1003 «Айырбас орнындағы қолма-қол ақша»

Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

• Айырбас операцияларынан түскен түсім сомасына:

Дт 1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық ұзақ ұстанымының)»

2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық қысқа ұстанымының)»

Кт 4530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер»

• Банк шетел валютасын ресми бағамнан төлем бағамен сатқан кезде:

Дт 5530 «Шетел валютасьш сатып алу-сату бойынша шығыстар»

1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

Кт 1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы

құны (валюталық ұзақ позицияның)»

2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық қысқа ұстанымының)»

• Валютаны ресми бағамнан төмен сатып алған кезде:

Дт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»

2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»

Кт 4530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер»

1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

Жұмыс күні аяқталған бойдан қолма-қол қаражаттардың қалдығын банк инкассолаған кезде:

• егер айырбас орнының қайтарған шетел валютасындағы сома есепке берілген сомадан асып түссе:

Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

Кт 2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»

1003 «Айырбас орнындағы қолма-қол ақша»

• егер есепке берілген сома қайтарылған шетел ваютасындағы сомадан асып түссе:

Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»

Кт 1003 «Айырбас орнындағы қолма-қол ақша»¹

• Теңгеде өткізілген қалдық сомасы есепке берілген тенгедегі аванс сомасынан көп болса:

Дт 1001 «Кассадағы колма-кол ақша»

1859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталык ұзақ ұстанымының)»

Кт 1003 «Айырбас орнындағы қолма-қол ақша»

• Теңгеде берілген аванс сомасы теңгеде өткізілген калдық сомасынан асып түссе:

Дт 1001 «Кассадағы қолма-кол ақша»

Кт 2859 «Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық қысқа ұстанымының)»

1003 «Айырбас орнындағы қолма-қол ақша».

Банктер үшін қолма-қол ақшаларды басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды жағдай болып табылады және оның атқарымдық міндеттеріне кіреді. Сенімділікті қамтамасыз ету (қолма-қол ақшаларды қабылдау, жалған ақшаларды тану), сондай-ақ иелік ету, нақты валютаны айырбастау және сату қызметтері несие мекемелерінің міндеттеріне кіреді. Сөйтіп банкте көптеген төлем тәртіптері жүзеге асырылады. Клиенттер , заңды тұлғалар, кәсіпкерлер қолма-қол ақшаларды өздерінің есеп айырысу шотына төлемдерді жүргізу мақсатында салады, ал мысалы, жеке тұлғалар қолма-қол ақшаларды депозиттік шотқа олар бойынша пайыз (сыйақы) алу үшін салады.

Екінші деңгейдегі банктердің кассалық операцияларды жетілдіру тәртібі 1999 жылғы 15 қарашадағы №394 «Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінің кассалық операцияларын жүргізу» ережелеріне сәйкес жүргізіледі. Олар бойынша келесілер қарастырылған:

- кассалық операцияларды жүргізудің жалпы тәртібі;

- ақшаны жеткізу және сақтау тәртібі;

- ақшаның телемқабілеттілігін анықтау тәртібі;

- зақымданған банкноттар мен ақаулы тиындарды айырбастау және жою тәртібі.

Банктерде клиенттерге кассалық қызмет көрсету, қолма-қол ақшаларды өңдеу және кассалық жүмыстарды ұйымдастыру ісін жүргізу үшін келесі бөлімшелер кұрылады: кіріс, шығыс, кіріс-шығыс кассалары, қайта есептеу кассасы, кешкі касса және т.б. Банктер банктік зандылықтарға сәйкес касеалық және басқа да банктік операцияларды жүзеге асыру үшін банк орналаспаған жерден де есеп-кассалық бөлімшелерді ашуға кұқылы.

Кассалық операцияларды жүргізудің жалпы принципі кассирдің құндылықтар мен қолма-қол ақшаны қабылдау және беру операцияларын кіріс және шығыс кассалық құжаттарға сәйкес рәсімделген бухгалтерлік белім қызметкерлерінің үкімі негізінде

жүзеге асыруына бағытталады. Әрбір кассирді жұмысқа қабылдау кезінде толық материалдық жауапкершілік туралы келісімшарт жасалады. Жұмыс күнінің басында операциялық касса кассирлері касса меңгерушісінен аванс ретінде белгілі бір қолма-қол ақша сомасын алады және жұмыс күні соңында оны пайдаланғандығы туралы есеп береді. Бір күн ішіндегі барлық кассалық операциялар аяқталғаннан кейін кассирлер бухгалтерия қызметкерлерінің мәліметтері мен өзі жүргізген операцияларының жалпы сомасын салыстырып, одан кейін құндылықтар мен қолма-қол ақшаларды ақша қоймасына өткізеді. Кассалық операциялар бойынша барлық құжаттар банк мекемесінің бухгалтериясында алдын ала тексерілгеннен кейін кассирлерге түседі.

Клиенттерден олардың шоттарына есепке алуға арналған, банк кассасына қолма-қол ақшаларды қабылдау кіріс кассалық құжаттармен жүргізіледі (1-қосымша).

Басқа құндылықтарды қабылдау баланстан тыс ордерлермен рәсімделеді.

Клиент банкноттар мен тиындар тізімдемесімен бірге толтырылған кіріс кассалық құжатты бухгалтерия қызметкеріне өткізеді, ол кіріс кассалық құжаттьщ дұрыс толтырылуын тексереді, оны рәсімдейді және кіріс бойынша кассалық журналда ақша сомасын көрсету үшін құжаттарды бухгалтер-бақылаушыға өткізеді. Өз кезегінде бухгалтер-бақылаушы кіріс кассалық кұжатты қабылдағаннан кейін операция жүргізген қызметкердің қольш және оның растығын тексереді, онда көрсетілген соманың сәйкестігін, сонымен қатар осы кұжатта көрсетілген соманың растығын салыстырады, содан кейін кіріс бойынша бас журналға қол қойып тіркейді (2-қосымша).

Кассир кіріс кассалық құжаттарды тексергеннен кейін клиентті шақырып, одан көрсетілген соманы қабылдап алады. Содан кейін құжатта көрсетілген соманы нақты сомамен салыстырып, сәйкес келген жағдайда кассир құжатқа қолын қойып, түбіртекке немесе кіріс ордерінің көшірмесіне мөр қойып, оны ақша салған тұлғаға береді. Егер өткізілген ақша мен көрсетілген сома арасында сәйкессіздік байқалса, онда өткізілген құжат қайта рәсімделіп, кассалық журналға өзгерістер енгізіледі. Кассир қолма-қол ақшаны қабылдағаннан кейін «Хабарландырудан» түбіртекті және ордер кесіп алады және түбіртекті ақша енгізушіге береді, ал кассир қолымен расталған ордер ақшаның нақты түсуін кіріс бойынша кассалық журналда белгілейтін және келесі күні көшірмемен бірге клиентке берілетін бухгалтерия қызметкеріне бағытталады. Осыдан, клиенттер шотына енгізілген сомалар бойынша соңғыларға екі құжат ұсынылады — түбіртек және ордер. Бөлек операциялар бойынша ақшалардың банк кассасына түсуі «Кіріс кассалық ордерлерді» жасау жолымен рәсімделуі мүмкін.

Егер клиент белгілі бір себептерге байланысты ақшаны кассаға өткізбеген жағдайда, онда кассир көрсетілген соманы касса журналынан сызып тастау үшін бухгалтер-бақылаушыға кіріс кассалық құжаттарды қайтарады, ал құжаттардың өзі жойылады.

Жұмыс күнінің соңында кассир кіріс кассалық құжат негізінде бір күн ішіндегі кассалық айналым және құндылықтардың қалдығы (3-қосымша) туралы есешілік анықтамасын жасап, олардағы мәліметтерді нақты қабылданған сомамен салыстырады. Анықтамаға кассир қолын қояды және онда керсетілген кассалық айналым кассалық журналдағы жазбалармен салыстырылады.

Кассалық операцияларды тексеру кезінде қолма-қол ақшалардың жетіспеушілігі немесе артықшылығы аныкталуы мүмкін. Ол жағдайларда кемшіліктер мен артыкшылыктарға акт жасалады.

- Артық шыққан сомаға:

Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

Кт 4920 «Өзге кірістер»

— Кем шыққан сомаға:

Дт 1001 «Кассадағы колма-қол ақша»

Кт 1860 «Банк қызметі бойынша өзге кредиторлар».