Топырақтың органикалық заты және оның топырақ құнарлылығына маңыздылығы

Топырақтың және биосфераның органикалық затының алғашқы көзі минералды қосылыстардан органикалық заттарды өздері синтездей алатын ағзалар - алғашқы проду-центтер, немесе автотрофтар болып табылады. Жерүсті экожүйелерде органикалық заттың көп бөлігін жасыл өсімдіктер өндіреді.

Топыраққа өлген өсімдіктердің органикалық қалдықтарымен қатар (алғашқы орга-никалық зат) олардың микробиологиялық трансформациясының өнімдері және жануар-лардың қалдықтары (екіншілік органикалық зат) келіп түседі. Әр түрлі жерүсті экожүйелердің алғашқы өнімділігі бірдей емес, ол жылына құрғақ органикалық заттың 1-2т/га (әр түрлі тундрада) – 30-35 т/га (ылғал тропикалық ормандарда) арасында ауытқиды. Агроэкожүйелерде топыраққа жылына 2-3 т/га-дан (жыртылатын алқаптарда) 7-9 т/га-ға дейін (көп жылдық шөптер) өсімідк қалдықтары келіп түседі. Практика жүзінде барлық органикалық затты микроағзалар мен топыратың фаунасының өкілдері өңдейді. Минерал-ды қосылыстар бұл процестердің соңғы өнімі болып табылады.

Шығу тегі микробиологиялық екіншілік органикалық заттар алғашқы өніммен салыстырғанда мөлшері жағынан аз болуы керек. Әр түрлі топырақтарда өлген топырақ факунасымен бірге келіп түсетін органикалық заттар-дың мөлшері жылына 100-200 кг/га құрайды да, лардың топырақ қимасында таралуы да біркелкі емес. Орманды ценоздарда алғашқы өнімнің негізгі бөлігі жапырақтардың түсуімен сипатталады, ал шөпті ценоздар-да өлген тамыр жүйелермен бірге келеді. Бұл жағдай өсімдік қалдықтарының транс-формациясы мен топырақ түзу құбылысында маңызды роль атқарады. Топыраққа келіп түсетін органикалық қалдықтардың химиялық құрамы өлген ағзалардың түріне байла-нысты болады.

Топырақ құнарлылығын ұйымдастыру проблемасында органикалық заттардың жағдайын бақылау күрделі фактор болып табылады. Топырақ - экологияның мониторингісінде гумустың сандық және сапалық сипаттамалары, топырақтың негізгі қасиеттерін, тәртіптерін, интенсивті егіншілік барысында және техногенез нәтижесінде келіп түсетін токсинді заттардың трансформациясы мен миграциясы анықтайды.