Қазақстан халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде

Өнеркәсібі дамыған елдермен (АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея т.б.) халықаралық экономикалық қатынастарды дамыту жүзеге асуда. Осындай игі істер АСЕАН елдерімен, әсіресе – Индонезия, Малайзия, Сингапурмен жасалуда. Ынтымақтастық Таяу және Орта Шығыс елдерімен дамуда. Оларға: Түркия, Иран, Сауд Аравиясын жатқызамыз. Ресей, Өзбек, Қырғыз елдерімен, экономикалық одақ елдерімен Қазақстанның экономикалық қатынаста болуы үлкен стратегиялық мүдделілікті байқатады.

Дәстүрлі экономикалық қатынастарды Қзақстан барлық ТМД елдерімен және Шығыс Еуропамен жалғастыруда.

Қытаймен өзара ұзақ мерзімді қатынас жаңа деңгейге көтерілді. Қазақстан қазіргі кезде дүниежүзіндегі 60-тан астам елдермен сауда қатынастарын жүргізуде.

Қазақстан экономиканы реформалауда шетел капиталын бәсекелестік негізде тартуды алға қоюда. Ол экономиканың күрделі мәселесін шешіп қана қоймайды, жаңа технологияны әкелуді, экпорттық өнімнің өзімізде шығарылған тауар мен толтырылуын мақсат етеді.

Жоғарыда атап өткеніміздей, экспорттық өндірісті дамыту Қазақстанда басым бағыттарға ие болуда. Қазақстан Республикасы ТМД елдерімен кең көлемде экономикалық байланыстар жасап келеді. Демек, республика үшін ТМД елдері негізгі серіктес болып саналады, оның ішінде біріншісі-Ресей. Республикадағы экспорттық құрылымның негізін ірі-тонналық өнімдер – мұнай, астық, көмір, руда және концентраттар, қара металл прокаты, мыс, мырыш, қорғасын құрайды. Осы өнімдерді алыс жаққа тасу экономикалық жағынан тиімсіз, себебі оларды қымбаттатып жібереді. Сондықтан, Қазақстан үшін таяу көршілермен сауда-саттық жасау пайдалы.

Тұжырымдамада интеграциялық процесті дамытудың мынандай қағидалары қаралған: кеден кедергілерін жоюуы, салық, акциз алымын төмендету, отандық тауар өндірушілерді қорғау шараларын жасау. Осы процестерге – “микродеңгейдегі интеграция” деген айдар тағылды.

Шаруашылық субьектісінің әр түрлі осы аталған негізінде “микродеңгейдегі интеграцияны” жүзеге асы-рады. Бұл Ресей мен Қазақстан жобасында тәп-тәуір ескерілмек. Біріккен кәсіпорындар мен қаржы - өнеркәсіп топтары құрылып, керек жобаларды мұнай өндіру және газ салаларында, көмір өндіру, машина құрылысында өткеру жүзеге асырылуды.

Қазақстанның егемен ел ретінде БҰҰ – ны және басқа да көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы, ел экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынасына интеграциялауға обьективті жағдайлар жасады.

Қазақстанның жағдайын талдап қарасақ, онда біз мынадай оңды құбылыстарды байқар едік:

1. Теңге тұрақтылығының нығаюы. Егер 1995 жылы теңге доллармен салыстырғанда 28,8% төмендеген болса, 1996 жылы 4,5% ғана төмендеді.

2. Инфляция деңгейінің төмендеуіне байланысты ұлттық банктің қайта құру ставкасы егер 1995 жылдың ортасында жылдық 75% болса, сол жылдың аяғында 52,5% ал 1996 жылда 30% болды.

3. Өндірістің құлдырауы тежеліп, макроэкономика-лық ахуал барынша түрақтанып, келешегіне болжам жасайтындай күйге жете бастады. Ішкі жалпы өнім 1996 жылдың бірінші жарты жылында 1995 жылғы сол кезеңмен салыстырғанда 100,1%, соның ішінде өнеркәсіп өнімі 100,2% болды. Соңғы жеті жылдың ішінде тұңғыш рет Қазақстанда өндірістің құлдырауы тоқтатылып, біршама экономикалық өсуге қол жеткізілді.

4. Экспорт өнімдері тұрақты түрде ұлғаюда, егер 1995 жылы оның өсімі 154,5% болса, кейінгі жылдары да едәуір өседі деп күтілуде.

Солардың ішінде:

• 
  Облыстардың лицензиялар беру құқығын жойып, сыртқы экономикалық байланыстар министрлігінен мемлекеттік сыртқы сауда компанияларын бөліп, олардан монополиялық сауда жасау құқығын алу қажет;
  
• 
  Барлық лицензиялар мен үлестерді аукциондарда сатуды заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет қазынасына алуға, меншіктік әртүрлі нысандағы кез келген кәсіпорынның лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелестік түрде қол жеткізуіне мүмкіндік береді.
  

Аталған салалар мен өндірістерді шұғыл дамыту мемлекеттердің экспорттық әлеуетін ұлғайтып қана қоймай, жұмыспен толық қамту мәселесіне де қолайлы жағдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы арзандығы мен қолда бар шикізатты, мысалы, өндірістік қалдықтарды жеңіл және тез іске асыруға болатындығын ескерсек, олардың экономикалық тиімділік деңгейі жоғары екендігі түсінікті. Қазақстанның халықаралық саудадағы рөлін күшейту үшін, оған тән ерекшеліктерді байқап бағдарлау қажет. Қазақстанның ерекшелігі оның дамыған, сондай-ақ дамушы елдер қатарында бірдей болуы.

Қазақстанды дамыған елдер қатарына қосатын факторларға халқының жаппай сауаттылығы, ғылыми-зерттеу мекемелерінің кең жүйесі – ғарыштық зерттеулерге қатысу мүмкіндіктері жатады.

Экономиканың шикізаттық бағыты, шетел инвестициялары мен жаңа технологияларға деген қажеттілік, инфрақұрылымның төмен дәрежесі, Республиканың дамушы ел екендігінің дәлелдері. Ал, дамушы елдердің өз экспортына қолайлы база жасау бағытындағы іс-қимылдары көптеген кедергілерге кездесетіні белгілі.

1997 жылдың басында Мәскеуде интеграциялық комитетте Белорусьтің, Қазақстанның, Қырғызстанның және Ресей Федерациясының сарапшы топтарының бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәслесі жөнінде жұмыс басындағы кеңес болып өтті. Егер экономикалық құбыластарды зерттейтін ғылымдардың жиынтығын алып қарастырсақ, олар бір зәулім дарақтың тамырынан тарап өскен желектері тәрізді болып көрінер еді.

Халықаралық экономикалық қатынастар теориясы да өз бастауын экономикалық теориядан алады. Халықаралық экономикалық қатынастардың мәні, осы қатынастарды жүзеге асыру тетіктерін талдап оқытады.

Халықаралық экономикалық қатынастар жекеленген елдердің салалық аймақтық шаруашылығының субьектілері.

Халықаралық экономикалық қатынастың қалыптасып орнығуы, оны өз заңдары, қызмет нысандары, ішкі тетіктері бар дербес құбылысқа айналдырады.

Халықаралық экономикалық деңгейде оны жекелеген елдер мен аймақтардың халықаралық экономикалық белсенділігі мен шетелге шығуға ұмтылыстары айғақтайды. Макроэкономикалық деңгейде мұны фирмалар мен кәсіпорындардың күші нарықтың шеңберінен шығып, әлемдік нарықтың кеңістіктеріне ұмтылыстары байқалады. Халықаралық экономикалық қатынастың дәстүрлі және ең кең дамыған нысанына сыртқы сауда жатады.

Қазақстанда кәсіпкерлік басым мөлшерде халықаралық экономикалық қатынас негізінде дамуда. Кәсіпкерлік қызметтің орын алар жері ең алдымен кәсіпорын, оның қатарында шет ел кәсіпорындарымен біріккен түрлері. Экономикалық категория ретінде ол өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастарды ұйымдастырудың негізгі буыны. Құқықтық тұрғыдан кәсіпорын заңдылық құқықтары бар дара шаруашылық суьектісі, өзіне бекітіліп берген мүліктерді пайдалана отырып, өнімдерді өндіреді, жұмыстар атқарады, әр түрлі қызмет түрлерін көрсетеді.

Дүниежүзілік тәжірибе негізінде кәсіпорындардың әр қилы ұйымдық және құқықтық формалары пайдаланылады, оны елдің ұлттық заң шығарушы органдары анықтайды. Оларға әрдайым заңды мәртебе беріледі, осыған сай мүліктері болады, міндеттемеге сәйкес оған жауапкершілігі болады. Сөйтіп кәсіпорындар азаматтық процесте, сотта, шаруашылық сотында және аралық сотта да өз мүдделерін қорғайды.

Қазақстанда қолданып жүрген заңдарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық – құқықтық формалары бар:

• 
  мемлекеттік кәсіпорын;
  
• 
  толық жауапкершілікті серіктестік (толық серіктестік), аралас жауапкершілікті (араласа серіктестік), шектеулі жауапкершілікті (шектеулі серіктестік);
  
• 
  акционерлік қоғам;
  
• 
  ашық және жабық типтері.
  

Экономиканың салалық құрылымы – бұл қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі өндірістің жағдайымен сипатталатын, сапалы түрде шаруашылық жүргізуші бірліктердің бірыңғай топтарының жиынтығы. Өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, сауда, көлік, салааралық байланыстарды жасаудың базалық салалары болып саналады.

Әлемдік нарық – ұлттық нарықтың, мемлекеттер арасындағы шекаралардың, сыртқы экономикалық қызметтердің, әлемдік бағалардың ықпал ететіндігімен ерекшеленеді. Әлемдік нарық пен сыртқы сауда тығыз байланысты.

Халықаралық валюта – несиелік қатынастар дербестікке ие бола отырып, экономика мен саясаттың дамуына ықпалын тигізеді және сонымен бір мезгілде олар бөлу, айырбастау, тұтыну салаларына жатады. Халықаралық валюта түріндегі барлық операциялар валюта бағамы негізінде жүзеге асырылады.

Экономикалық және басқа сипаттағы себептермен туындаған, еңбекке қабілетті халықтың бір елден екінші елге бір жылдан аса мерзімге қоныстану процесі жұмыс күштері көші – қоны болып табылады. Жұмыс күштерін орналастыру (МОТ) халықаралық көші-қоны жөніндегі ұйыммен реттеледі.

ҒТР – дың дамуымен байланысты әрбір мемлекет өнімдерді әлемдік өндіріс нарығына шығару мен бәсекелестікте озып шығу үшін жаңа технологияларды жасауға тырысады. Әрбір ел технологияны ұлттық шеңберде ұстап тұруға ұмтылады.

Тауарлардың, капиталдардың, жұмыс күштерінің әлемдік нарығымен қатар әлемдік шаруашылықтың бір бөлігі болып саналатын қызмет көрсетудің әлемдік нарығы өмір сүреді. Тауарлардан қызметтердің өзгешілігі - өндіріле отырып бірден сатылумен байланысты, сондай-ақ сауда саласына қарағанда мемлекет арқылы көбірек қорғалған.
Қайталауға арналған сұрақтар

1. 
   Халықаралық экономикалық интеграция деген не?
   

3. Сауда экономикалық одақтардың түрлерін атаңыз?

4. Батыс Еуропа экономикалық интеграциясының даму ерекшеліктерін түсіндіріңіз.

5. Аймақтық экономикалық интеграцияның негізгі белгілері қандай?

6. Дүниежүзілік шаруашылық, оны қалай түсінесіз? Оның ерекше тетігі мен даму дәуірі қандай?

7. Халықаралық еңбек бөлісі, ол дегеніміз не және оның маңыздылығы қандай?

8. Дүниежүзілік шаруашылықтың қалыптасуы XVI – шы ғасырдың аяғында басталды. Ұлттық мемлекеттің феодалдық шеңберін қандай экономикалық күш бұза алады?

9. XX – шы ғасырдың басында дүниежүзілік шаруашылыққа өзінің салалық дамуымен қандай мемлекеттер енді?

10.Қазіргі жағдайда дүниежүзілік шаруашылық дамуы қандай ерекшелігімен сипатталады?

11.Өндіргіш күштерді интернационалдандыру, дегеніміз не?

12. Өндірісті интернационалдандыруға қандай обьективті себептер алып келеді?

13.Трансұлттық корпорация (ТҰК), оның экономикалық табиғаты қандай?

14.Макро-микро деңгейдегі интеграция дегеніміз не?

15.Қазақстанның әлем шаруашылығындағы алатын орны қандай?

16.Елбасы 2015 жылда Қазақстан қандай ел болады дейді?

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3

1-Тақырып.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ, САЯСИ

ЭКОНОМИЯ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКСТІҢ

ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТАРЫ

1.1. Экономика. Экономиканың негізгі элементтері 5

1.2. Экономикалық заңдардың объективтік сипаты 12

1.3. Экономикалық теорияның функциясы 15

Түйін 19

Қайталауға арналған сұрақтар 20

Тестілер 20 2-Тақырып.

МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ 22

2.1. Меншіктің экономикалық және құқықтық негізі 22

2.2. Меншіктің құрылымы мен формалары 23

2.3. Меншіктің көп түрлілігінің объективті қажеттілігі 25

2.4. Қазақстан Республикасындағы меншіктік қатынастардың қайта құрылуы 28

Түйін 33

Жаңа терминдер мен түсініктер 34 Практикум 34

Қайталауға арналған сұрақтар 35

Тестілер 35

3-Тақырып

ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ФОРМАЛАРЫ 37

3.1. Тауарлы шаруашылықтың пайда болуы 37

3.2. Тауар және оның қасиеттері 42

3.3.Ақшаның пайда болуы, мәні және теориясы 45

3.4.Ақшаның қызметтері 49

3.5.Ақша мен ақша айналымының эволюциясы 49

Түйін 52

Практикум 53

Қайталауға арналған сұрақтар 54

Тестілер 54

4-Тақырып.

ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС НЕГІЗДЕРІ 56

4.1. Адам және оның экономикалық қызметтері 56

4.2. Экономикалық ресурстар және өндіріс факторлары60

4.3. Қоғамдық өндіріс құрылымы және нәтижелері 63

4.4. Жай және кеңейтілген ұдайы өндіріс 70

Түйін 77

Жаңа терминдер мен негізгі түсініктер 77

Практикум 78

Қайталауға арналған сұрақтар 78

Тестілер 79

5-Тақырып.

КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ, ОНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ 82

5.1. Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық

мәні және оның сипаттайтын өзгешеліктері 82

5.2. Фирма және кәсіпкерлік 88

5.3. Кәсіпкердің сатып алушы алдындағы

жауапкершілігі 95

Түйін 106

Қайталауға арналған сұрақтар 106

Тестілер 107

6-Тақырып.

ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ, ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ

ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ 108

6.1. Еңбек ресурстары ұғымы және жұмыс

күшінің әлеуметтік-экономикалық сипаттамасы 108

6.2. Жұмыспен қамту, жұмыссыздық нысандары

және түрлері 114

3. 
   Оукен заңы және жұмыссыздық деңгейін
   

Түйін 117

Практикум 117

Мұны сіз білуге тиіссіз 120

Тестілер 120

7-Тақырып.

КАПИТАЛДЫҢ АУЫСПАЛЫ АЙНАЛЫМЫ

1. 
   Кәсіпорын капиталының айналымы мен айналысы 122
   

Қайталауға арналған сұрақтар 135

8-тақырып.

ФИРМА (КӘСІПОРЫН) ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ

ТАБЫСЫ 136

8.1. Фирма шығынының құрылымы және пайда 136

Қорытынды 141

Терминдер және түсініктер 141

9-тақырып.

ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА - ЖҮЙЕ РЕТІНДЕ 145

9.1. Ұлттық есеп-шотты жүргізу - қоғамдық

өндірістің нәтижесі ретінде 145

9.2. Жиынтық қоғамдық өнім және өзара

байланысқан көрсеткіштер жүйесі 147

9.3. Жалпы ішкі өнім және өзара

байланысқан көрсеткіштер жүйесі 151

9.4. Ұлттық байлық: құрамы, құрылымы және

оны өлшеудің тәсілдері 159

Категориялар мен терминдер 164

10-тақырып.

ЖАЛПЫ экономикалық тепе-теңдік

10.1. Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс 165

10.2. Макроэкономикалық тепе-теңдік және оның

ауытқуы 167

Түйін 171

Есеп 171

11.1.Ауытқу экономиканың жалпыға ортақ

дамуының формасы 172

11.2.Экономикалық цикл теориясы 177

11.3.Қазіргі кезеңдегі ауытқулық ерекшеліктері 182

11.4.Мультипликатор-акселератор өзара әрекет

ету тұжырымдамасы 182

11.5.Ауытқуға қарсы мемлекеттік реттеу 186

Түйін 189

Негізгі терминдер 189

Практикум 190

Мұны сіз білуге тиіссіз 190

Қайталауға арналған сұрақтары 191

Тестілер 191

12-Тақырып.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖӘНЕ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕНД1К ТЕОРИЯЛАРЫ 194

1. 
   Экономикалық өсу, оның типтері мен факторлары 194
   

Мультипликатор және акселератор эффектісі 196

12.3.Экономикалық өсудің қазіргі типтері және оның ерекшеліктері 199 12.4.Макроэкономикалық тепе-теңдік теориялары 201

13-Тақырып.

ЭКОНОМИКАДА МЕМЛЕКЕТТІҢ РОЛІ 215

13.1.Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігі

және маңызы 215

13.2.Экономиканы мемлекеттік реттеу үлгілері 211

13.3.Шаруашылық мүдделерін

орындаушылар (субъектілер) 216

13.4.Мемлекеттік реттеу объектілері және

функциялары 218

13.5. Экономиканың мемлекеттік реттеудегі құралдары

мен әдістері қажеттілігі 222

Түйін 227 Негізгі түрлері 228

Практикум 228

Сіз білуге тиіссіз 229

Қайталауға арналған сұрақтар 229

Тестілер 230

14-ТАҚЫРЫП.

МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ 232

14.1. Халықаралық еңбек бөлінісінің теориясы 232

14.2. Халықаралық еңбек бөлінісі 236

14.3. Халықаралық экономикалық қатынастардың

негізгі түрлері 239 14.4. Халықаралық сауда және сыртқы сауда саясаты 247

14.5. Халықаралық валюта - несие қатынасы 249

14.6. Қазақстан - халықаралық экономикалық

қатынастар жүйесінде 255

Түйін 261

Бақылау сұрақтары 262

Зейнеш Шахметұлы Шүмеков

Жеңісбек Сүйіндікұлы Сүйіндіков

Алтын Шәкірұлы Жаңағұлов

Редакторы: Б.М.Семқұлов

Компьютермен тергендер: Г.М.Батырова

Л.К.Мустияр

Басуға қол қойылды____________________

Көлемі:__________ б.т.

Тапсырыс___________ Таралымы 300 дана

Қарағанды экономикалық университетінің

баспаханасында басылған

Қарағанды қаласы, Академиялық көшесі 9