1 фантастика жанрыныњ типологиясы

Дегенмен де осы бағыттардың басын біріктіретін, заманаға жиынтық образ беретін ұғым табуға бола ма? Біздіңше, әбден болады. Ол – қиял, фантазия заманы. Бүкіл өмірімізде бой көрсетіп жатқан жаңалықтарымыздың бірден-бір мұрындығы – осы қиял. Арман ету керек екенін В. И. Ленин осы ғасырдың басында-ақ айтқанымыз бәрімізге аян.

Осындай күрделі заманның, сол заманды жасаушылардың психологиялық бет-бейнесін көрсетуге әдебиетке зілдей міндет жүктелегеніне талас жоқ. М. Горькийдің: «Егер дәуір бейнесі реализм әдісіне сыймайтындай өте қомақты болса, онда басқа да әдістер қарастырыңыздар, тауып алыңыздар», – дегені осы тұста табанда еске түседі.

Ал әңгіме атом, кибернетика, космонавтика, қысқасы, қазіргі күндегі озық жетістіктерге тірелгенде, фантастикалық әдебиет одан қалыс қалуы мүмкін емес. Солай болып та келеді. Оған қазіргі жарық көріп жатқан дүниелер де дәлел бола алатын сияқты.

Жасыратын несі бар, көптеген жолдастар: «Қазақта фантастика бар ма осы?» дегендей сұрақтар қоя салады.

Рас, «фантастика» деген грифі қойылған күбідей-күбідей кітаптар қазақта жоқ. Оны мойындаймыз. (Ондай нәрселердің шыға беруіне баспалар да кемтарлық жасамайды. Бұл жерде мәселе – авторларда). Дегенмен, дүркіндік баспасөзде (газет, журнал, альманахтарда), жекелеген жинақтарда жылт етіп көрініп қалып жүрген дүниелерді жіті көзбен , жанашырлық ниетпен қарап отырсақ, оншама салымыз суға кетіп, ұнжұрғамыз түсетіндей жағдай байқалмайтын тәрізді. (Оның үстіне фантастикаға бүйірі бұрып тұратындар үшін налушылық жараспаса керек). Әсіресе, соңғы жылда оқырмандарға ұсынылатын арысы повесть, берісі әңгімелерді қарап отырсақ, көңілде үміт оты маздап қоя береді. Бәрінен бұрын жас авторлардың тақырыпты қамтудағы диапазонының кеңдігіне кісінің іші жылиды.

экспериментальді алаңы. Жазушы фантастар өзінің мықты деген қаһармандарының мінез-құлқын, өмірдегі кездесуі мүмкін ситуацияға өзін қалай ұстайтынын, сонда Жер планетасынан жырақта сынап байқағысы келеді. Онда тұрған не әбестік бар екен? Экзюпери, Хемингуэй, Ал, Толстойлар да кейіпкерлерін өз елінен, өз ортасынан басқа жерге жіберген жоқ па еді? Оның қасында қазіргі заманымыздың сепінінде, күн кеше Гагарин шымылдығын ашып берген өз жігіт-қыздарымызды көргеніміз артықшылық болмас деп ойлаймыз.

Космоспен қатар –бірге өз планетамыздың келешегіне қиял құсын салу ісі де фантастарымыздың өткір көзінен қалыс қалмайтынын атай өткен, қуанышпен атай өткен жөн. Ертеңгі ғылымның қолы жететін жаңалықтарына бүгін барлау жасауға келгенде әжептеуір жетістікке жеткен секілдіміз. Бүгінгі біздің авторларымыздың ойы Э. Хемиингуэйдің: «Бір ғана ақиқат нәрсе жөнінде жазу міндет емес. Ол қашан да шындықтың өзін жоққа шығарады. Жазушылықта бірден-бір бағаланатын нәрсе – болжал, қиялдың жемісі», – деген пікірмен астасып жатады.

1927 жылдың 21 мартында М. Горькийдің С.Маршакқа жазған хатында: «... Бүкіл әдебиет қазір бәрінен де қажеттілік. Нағыз фантастика заманында «фантазияға» қарсы тұру қаншалықты даушылық» , – деп реніш білдіргені де есімізде. Демек, содан бері жарты ғасырдан аса уақыт өткенде ұлы көреген жазушының айтқаны бұрынғыдан да бетер маңыз алса керек.

Елуінші жылдардың аяғы мен алпысыншы жылдардың орта шеніне дейін фантастика жанрын теориялық тұрғыдан екі сапқа бөлуге тырысушылар болды. Соны филология ғылымының кандидаты Төлеш Сүлейменов өз идеясы есебінде күні бүгінге дейін елге ұсынып жүр. («Немістердің ХІХ ғасырда ойына алған нәрсесін ХVІІІ ғасырда ағылшындар тыңдырып тастаған-ды», – деген екен бір оқымысты ойынды-шынды). Әлгі авторлардың ойынша, дүниеде «әлеуметтік фантастика» және «ғылыми фантастика» бар. Осы пікірге күдікпен қарауға рұқсат етіңіздер.

Рас, фантастикалық шығарамалардың көпшілігінде ғылыми-техникалық идеялардың бой алып кететінін мойындаймыз. Бірақта біздің ескере бермейтін нәрсеміз – сол ғылыми фантастиканың кез келгені нақтылы бір әлеуметтік көзқарасты қолдайтыны. Жазушы қиялынан барлық гипотеза да (мейлі ол күллі космостық болсын не планеталық болсын) не біздердің ту ғып көтеріп жүрген гуманизмімізді, не бітпес күрес жариялап отырған антигуманизмді қолдайды. Екінің бірі. Демек, ғылыми-инженерлік фантастиканы қоғамдық көзқарастан, әлеуметтік позициядан бөліп-жарып алып қарауымыз – оғаштық.

Сондай-ақ «әлеуметтік фантастика» дейміз... Жасанды түрде осылай аталатын дүниелерге ғылыми идеялардың элементтері жоқ па екен? Бар. Неге болмасын! Ендеше, біртұтас бір мүддені қорғайтын жанрды көпе-көрнеу төбесін шошайтып, екі-басқа отау ғып қоюға тырысамыз. Бұл – қисынға келмейтін нәрсе. «Ала қойды бөлек қырыққан жүнге жарымайды», – деген атам қазақтың даналығының кері келмесін.

Сондықтан да олардың қай-қайсысына да бір-ақ, жалғыз міндет жүктеу керек. Ол – әдебиет шаңырағының бір иесі екенсің, фантастика жолдас, сол адамзаттың ғасырлар бойы қаншама тер төгіп, өрнектеп тоқып келе жатқан тамаша, әдемі құбылысы – әдебиеттің нормасын сақтаңыз.

«Екі, үш, төрт әдебиет жоқ, – дейді фантаст-жазушы Владимир Орлов. – Әдебиет жалқы және ол асқақ болуға тиісті. Жанрлық ерекшеліктеріне жеңілдік, кешірімділік жасау деген болмайды». («Литератуная газета», 1983ж., 13 апрель). Демек сен қаншама ғасыр алдағы болатын ғылым мен техника жаңалығын әңгімелей бер, бірақ оларды адамзаттың призмасынан қара. Жүрегіңіз дауалап, қолыңызға қалам алдыңыз екен, Алла разы болсын, айналайын, әдебиетшілік парызыңызды өтеп, көркем шығармаға қойылатын талаптарды мойыңдаңыз. Ал ғылыми болжам жасадым дейсіз бе, оның шаңырағы бөтен, ғылыми трактаттар ауылына ауысыңыз.

«Бүкіл шығармалар тек көркемдігімен ғана ұлы бола алады, оны жазушы жасамақ», – дегендей пікір білдірген бір хатында Э. Хэмингуэй.

Осыдан келіп туындайтын бір дәйектеме – фантастика мәселе қойысына, тақырып түріне байланысты талдаған жөн. Ал қазақ фантастикасының ара-жігін шартты түрде ғана ажыратып қарайтын болсақ, ол бағыт шамамен мынандай деп есептеуге право беретін тәрізді: ғарыштың түкпір-түкпіріндегі объектілерге (мен планеталар демей отырғаным: 1) Олардан да басқа космос денелерімен кездесіп қалады) барлаушылар мен солардың келімсектеріне қатысты шығармалар; 2) өз планетамызда жаңадан тууы мүмкін ғылым мен техника саласындағы жаңалықтар мен өнертабыстардың адамзатқа жасар пайдалы әсерлері немесе зиянды зардаптары...

Соңғы жылдары осы салалардың қай-қайсысына да қатысты қазақ әдебиетінде фантастикалық шығармалар дүниеге келгенін атап өткеніміз жөн.

...Сүмбіле жұлдызының Керан мен Нира атты екі планетасы бар. Біріншісінде өмір сүретін озық ойлы адамдардың қолынан жасалған роботтар, екіншісінде – Нира планетасына көшіп, сонда мемлекет құрады. Керандағылар ғарыштың тіршілік иелері мекендейтін Жер планетасын табады. Солармен қарым-қатынас жасамақ ой болады. Ол үшін байланысқа, жергілікті оқымыстылардың ұйғарымдарымен, балалар Алма, Нұра, Серттер шығады. Олар сәуле арқылы бейнелерін Жерге түсіріп, төртінші класс оқушылары Мұрат, Сәуле, Болаттармен танысады. Таяу арада ұшып келуге мүмкіндіктері жетіп қалатынын айтады. Алайда Нирадағы керандықтарға айғақ бір құпия – ой толқынының сырын ашуын талап етеді. «...Біз Күн планетасына жеткенбіз. Бізге негізгі қорек – адам миы, оның басындағы ақыл-ойы екендігін жақсы білесіңдер... Нирада тұтқында жатқан сан мың керандықтардың өздеріне қайтарамыз», – деп алдаусыратады. Тұтқындардың баяғыда қырылып қалғандарын білген құдіретті күші бар құпияда ұсталатын ой толқынын таратудың тәсілдерін үйретіп, Жер планетасын қатерге қимағандар – керандықтар – келісімге келмейді. Ұзамай Керанның тартылыс күші белгісіз себептермен өзгеріп, онда өмір сүруге болмайтынына көздері жетіп, ғарыштағы бір мекенге көше бастағандары жөнінде олар Жерге хабарлайды. «Ғарыштағы мекен елу-алпыс жылға төтеп бере алады. Сендердің уақыттарың бойынша жүз елу жылдай, сендер келіп құтқарасыңдар...» – деген болдың олардың соңғы сөздері. Бұл Жерге үміт артқандары...

Қазір Мұрат Сыздықовты баспасөзден жиірек көреміз. Оның «Күміс тозаң» («Білім және еңбек» журналы, 1982 ж., № 4) әңгімесінде Гродберг бастаған бір топ ғарышкерлердің Вероника бұрымы шоғырына сапары сөз болады. Командир жас космонавтарға мәлімдемей, сол шоғырдың бір планетасынан робот жіберіп, кемеге алдырған затын Еркінге ағынан жарылып айтады. «Ашығын айтсам, ана әумесерлерге жұмысшы роботтардың планетадан жарты тонна кристалл әкелгенін айтушы болма... Біздің алып келе жатқан кристалымыз алтыннан да қымбат. Бұл кристалдарда атомнан да, нейроннан да асқан ғаламат күш бар. Тек күн қараңғылағанда жарық шашатын тас сәулесі төңірегіне өлім уын себеді» . Өз еліне недей қауіпті жүк әкеле жатқанына кеш көзі жеткен Еркін енді командирін соққыға жығып, басқару пультін иеленіп, қалған сапарластарын құтқару кемесіне жөнелтеді. Өзі қатерлі кристалл тиелген кемені кері бұрады. «Сәлден соң бейтаныс планетаның бетінде күшті қопарылыс болды. Сол күні астрономдар Вероника бұрымының шоғырынан буалдырлана қалықтаған күміс тозаң байқайды». Өстіп, Жер планесының тағы бір өкілі ел-жұртын кырып-жоюға бағытталған бір айла үшін өзін құрбандыққа шалды. Кісілік үшін, гуманизм үшін жанын пида етті.

Космос қонақтары жөнінде жазуға үйірсектердің бірі – Раушанбек Бектібаев. Оның бір кейіпкері – Жер Квазаров ЭС – 400 квазарынан ұшып осында келеді. Алайда біздермен тіл табыса алмай, кері қайтып кетеді. Кетер алдында академик Есеновке жазған хатында: «Біз уақыттан озған жандармыз. Мүмкін, бір замандарда қайта айналып соғармыз», – дейді. Мұнысымен автор не айтпақ екенін түсіне алмадық... («Білім және еңбек» журналы, 1978ж., № 8).

Соңғы кездері фантастика саласында белсенділік білдіріп жүрген осы автордың кейіпкерлер галереясында Космонит планетасынан келген («Космонит» әңгімесі), бойына ешбір радиоактивті сәуле дарымайтын, ауасыз кеңестікте де тіршілік ете алатын өкілді қастандықтан аман алып қалатын капитан Абеков бар; бұдан ондаған миллион жыл бұрын Әлемдегі екі галактиканың жанасуынан пайда болған зиянды сәулені Жер планетасына жеткізбей, күшті лазер шоғымен ыдыраттыратын академик Алматов («Ғарыштан келген ұйқы» әңгімесі) бар...

Жат жұрттықтан келушілермен кездесудің әдісін «Цигара планетасының макеті» әңгімесінде («Пионер» журналы, 1981 ж., № 5) Қарлығаш Мыңжасарова өзінше тауыпты. Геолог әкесінің қобдишасындағы жасыл тас әлгі беймәлім планетаның макеті көрінеді. Ол жөнінде келімсек қыз Алифорта: «Сендер қобдишаны ашқан кезде, жасыл тас біздің қолымыздағы екінші жасыл тасты өзіне тартқан да, космолеттің еркі қолымыздан шығып кетті», – деп түсіндіреді. Цингарадағы роботтардың бас көтеруінен қашқан Алифорта туыстары басқа планетаға сапар шегеді. Жас автордың өз туындысы былай аяқтауына қосымша ештеңе айта алмаймыз: «Оның (жолдас қызы – А.-Х.М.) көздері жасаурап тұрды. Менің де көздерім жасаурап кетті. Цингара планетасын, Алифортаны екеуіміз де аяп келе жатыр екенбіз ғой...» Әдемі!

«...Ғаламдағы планеталардың барлығы да қос-қостан жаратылған. Олардың бірі дүниенің бір түкпірінде де, екіншісі Сатурнда кішігірім күйінде сақталады. Сатурнда планеталардың сыңары ұдайы сақталынады. Ол құпияны біріншілері білмейді әрине... Планеталар музейін бөгде жандар көріп қоймауы үшін Сатурнның сыртына ақ тұманнан сақина салып қойған». Міне, Анаргүл Қашағанованың «Қиялшыл баланың ақ боз аты, күміс күймесі» әңгімесіндегі («Пионер» журналы, 1982 ж., № 12) басты идея – осы. Мұнда да келімсектермен ілесіп бас кейіпкер Сатурнға кетеді. Шығармада біршама сәттерді балаларға тән қиял есебінде (авторы да 10 класс оқушысы) қабылдауға тиістіміз. Мысалы, космостан күміс күймені сүйреткен ақ боз аттың келуі; жұлдыз жолымен барып Сатурннан шықпақ ниеттері. Әрине, аталмыш планета біздің күн системамызда болғандықтан, әлгіндей бұрылыс траекторияға түсудің қисынға келмейтін белгілі. Алайда автордың басқа планетадан келгендерге жат көзбен қарамай, бауыр баспақ ниеті, осы позициясы ұнайды.

...Екі бала «Жартасты» деген биік шыңға өрмелейді. Кенет, жолда адам ұсқынындағы бір топ жан иелері тік жартасың құлама бетін үңгіп жатқанын көреді. Бір сары құтыдағы дүниелерін әлгі үнгірге тыққыштаумен жүрген олар да көлденең көзді байқайды. Олар қаладан келген Арман мен осы ауылдық баладан секем қалады. Арман аудармашы аппаратпен келімсектердің пікірлерін аударады. Сонда олар балалар қасына ұшып жетеді. Өздері Галактиканың арғы түкпірдегі Ақ және Қара деген қос планета тұрғындары екенін, ол мекендерінде кейбіреулердің шығарған соғыс жанжалы салдарынан космос тасқыны басталып, өздері бас сауғалап, тұс-тұсқа қашқандарын, таудағы үңгірге тасып жатқаны – өздеріне қажетті «өмір шырыны» екенін айтады. «Қос планетадан келген сары құты» («Пионер» журналы,. 1982 ж., № 12) әңгімесіндегі жерлік басты кейіпкер Арман төнген қос планетағыларға көмекке ұшып кетеді. 7 класс оқушысы Ғалия Құлжанованың әлі ұштала қоймаған қаламынан туған дүниеде адамдарының өздерінің әлсіз саналы тіршілік иелеріне деген уыз махаббатын, шынайы гуманизмін сеземіз.

Үйге берілген тапсырма сабақтарды орындаумен қатар, мектеп қабырғасында жүре қолына қалам алып, фантастикада өз қабілеттерін сынамақ болған осы үш балғын жастың тұңғыш туындыларында өзара ұқсастықтары байқалатынын жасырудың ешқайсымыз да ұтпаймыз. Олар әсіресе Жер планетасына түскен қонақтармен жерлестеріміздің кездесуі тәріздес ситуацияларда белгілі дәрежеде қайталаныстардан көрінеді. Дегенмен, әр әңгімедегі концовкалардың бөлекше келетіні балалардан алда әжептеуір дүниелерді күтуге итермелейді.

Т. Сүлейменов болса, ауыз әдебиетінің тәсілін пайдалануға тырысқан. Автор ертегінің ері Төстікті фантастикалық хикаяның арасында Шолпанға апартын («Пионер» журналы, 1983 ж., № 1). Ондағы Солтүстіктің патша қызы Лажаның тапсырмасын орындаса ғана Кенжекеймен таныспақ. Ер Төстік өзі жасамақ қарадүрсін сынақтарын тізіп жату артық. Ал ақыр-соңында қаншама «шаруа» тыңдырып қайтқан ер Төстік зайыбын сұм ажал алып кеткенін патша қызы Лажаннан есітеді. Өзі де о дүниеге аттана салады. «Ер Төстік Шолпанда» әңгімесінің соңғы сөйлемдері былай бітіде екен: «өлі молекулаларды жандандырып, адамды тірілтетін тәсілді Лажан патшаның қыздары тапқанша Ер Төстікпен қоштаса тұруға тура келеді».

Хош...Ертегінің ерлерін фантастиканың пайдасына жаратам деушілерге тыйымшылық жоқ. «Чапек утопиясындағы фантастиканың ертегінің көріністері көзге ұрып тұрады. Ғылым романтикасы мен асқақ арман романтикасы – оның фантастикасының егіз қозыдай егіз полюсі», – деген фантаст Карел Чапек жөнінде оның зерттеушісі О. Малевич. Біз авторымыз турасында олай дей алмас едік. Себебі ме?

Бірншіден: «өлі молекулалар» деген болмаса кеек.

Екіншіден: ең бастысы – Төстіктің тентіретіп жерден апарып, Шолпанға апарып құл қылғандағы мақсаты не? Шолпандағы мықты деген ғалымдар (ол планетада саналы тіршілік иелері жоқ екенін баяғыда дәлелдеген еді) тірілтіп алады деу ме? Мұндай идеялардың балалардың алдына кесе-көлденең тартудың иіні келмес деп білеміз. Оның үстіне еріміз Шолпанға ауыз тұшытымды батырлық жасағанын көрмейміз.

Қазіргі фантастикаға (әсіресе осы салада) «жүрегі дауалап» барып жүрген қызымыз да – Нәрбинь Кенжеғұлова бар. Бел шешіп кірісіп кетсе, бір кісідей шаруа бітіріп тастайтынын Нәрбиннің тырнақалды туындыларынан байқадық. Кез келген фантастқа тән болуға тиіс компоненттерді түгелдей қамтумен қатар, тіл ұшына алып отырған жас жазушы өзінің ұнатқан кейіпкерлеріне ерекше, аналық мейірін төге біледі екен. Сол тірі жанға ізгілік, жақсылықтан басқаны ойламайтынын да, мойындамайтынын да автор ана жүрегінің лүпілін «Мәңгілікке бір қадам» («Жалын» альманағы, 1982 ж., №3) әңгімесінен көруге болады. «Адамзаттың жүрегі кіршіксіз таза, ниеті адал болуы шарт. Сонда олар өзінің ұлылығын сезінбек, ал ұлылығын сезінген жан бойындағы бар жаманшылығынан арылады». Автор осы позицияны сәтті ұстап алған. Сондықтан да өз қаһарманы Мұратты бөтен өлшемдегі Дазия планетасынан сары шармен келген жасы өзімен қатарлас баламен фантастикалық сапарға жетелейді. Жерге басқа елдік қонақ баланың аузына: «Адамдар, соның бірі өзіңсің, көп нәрсені өзгерте алады. Өйткені: телекинез, телепатия қабілеті бар. Сендер сол ойдың сырт бейнелеріңді өзгерте аласыңдар...» – деп Мұраттың қабілетін анықтап береді. Сол қабілеттің арқасында екеуі АҚШ-тың Невада штатындағы Пентагонның ең ірі ядролық қару сақтайтын қоймасының көзін жояды. Дүние жүзілік бейбітшілік үшін Жер планетасының тыныштығы үшін. Шығарма соңында: «Адамдар – ұлылық иесі, ал ұлылар әділдік, адалдық жағында», – дегенді ту ғып көтерген Мұратты танимыз. Оны әманда қолдаймыз.

Н. Кенжеғұлованың «Ізгілік аспан астындағы үш күн» әңгімесіндегі («От-тас» жинағы) беймәлім түкпірдің қонағы Арен көгілдір планетаға түседі. Бұған дейінгі оның өмірлік девизі – «Сен берген сертіңе адал болуың керек. Бар мақсатың – сол үшін жаңа жерлер, тың байлық көзін табу. Оған жеткізетін жалғыз сенімді досың – қаны қарайған қастық, қырып-жою. Ал қазір дұшпаның – аяушылық... Бүкіл әлемде бізден күшті, айлалы әрі қатыгез ешкім жоқ. Біз – Әлем әміршісіміз!»

Осындай сеніммен Көгілдір планетаның топырағын басқан Арен мұнда Жер өкілдерінің игілікті істер жасап жатқаның куәгері болады. Осыған дейін аяушылық, ізгілік атаулыны хас жауы тұтатын қонақ өз еліне әдемі атаулының қандай екенін, саналы тіршілік иелеріне тек жақсылық ойлау керек деген ниетті жеткізуге асығады. Міне, сөйтіп, гуманизмнің тағы бір хабаршысы ғарыш көгіне аттанады...

Осыған дейін әдемі сезімді өлеңдермен, зерделі сыни мақалалармен оқырман назарына жиі ілініп жүрген Тұрсын Жұртбаев фантастикаға басқа бүйірінен келіпті. Әзірше біздер үшін бейтаныстау прозамен фантастикалық поэма жазған: «Көгілдір әлем». Мұнда да кіндікті ой – гуманизм. Автордың басты кредосы бір кейіпкерінің мынадай сөздерінен табылады: «Адамның ұлылығы жеткен жерге залымдығы да бойлауды екен-ау. Сүт иісі аңқыған балғын тәннен қанның шып-шып шығарын ойлаған пенде бар ма? Пәк жанды қыршындар қандай қасиет жолында қырқысып. Талан-таражға салынуда, қандай... – деді түтігіп». («Бесқарағай», 1982ж., 85-бет). Поэмада Көгілдір әлемге жолаушылап кеткен жеті жастың бірі (үнділік бала) американдық таным белгісі бар ғажайыптан келген кемеге мініп, атом өрісін таратып, өз жолдастарына қастандық жасайды. Соның кесірінен Сұңқар туған Жеріне қайта алмай қалады. Ал аман-сау оралғандары – үнділік Капур мен американдық Ричард – өз еліндегі әділетсіздікке жаны қас боп кетеді.

Міне, өсіп, Әлемнің бір түкпірінде болуы мүмкін иттіктен Т. Жұртбаевтың ақын жаны жылан сақтандырса, ақын інісі Байбота Серікбаев оны қостап:

көп ұлы Жерге БАҚЫТ әперіпті!

Дариға-ай,

Қандай бақыт адам үшін

ЕКІНШІ ҚАЙТАЛАМУ ҚАТЕЛІКТІ!..» –
деп толықтыра түседі. Жас ақынның осы үзінді келтіріп отырған «Жер шақырады» атты фантастикалық поэмасында да сол баяғы гуманизм жырланады. (Б. Серікбаев, «жұлдызым жоғары». 1981 ж., 78-бет). «Мен қазір жұлдыздарда жүрсем-дағы, мақтан қып айта аламын сол халықты!» деген жолдары тұтас шығармасының лейтмотиві іспетті.
4. ТАНЫМ ҚАЙНАРЫ
Өз кезінде ғұлама Вольтер: «Табиғат кітабы – адам үшін сарқылмас таным қайнары», – депті ғой. Сол қайнарды жұртшылыққа жеткізуге фантастика да шаршамай-талмай еңбек етіп жатқанын айтпау күпіршілік болар. Оның кейбір мысалынан қазақ әдебиетінде жас авторлар Т. Мыңжасаров, Ж. Сахиев, М, Сыздықов, С. Исақов, Қ. Аралбаев, Ә. Жақыпбеков, Қ. Жахметовтердің тырнақалды туындыларынан байқай алсақ керек.

Өткен ғасырдың басында социалисті-утопист француз Шарль Фурье машинаны ойлап табушыларға қала алаңдарында ескерткіштер орнатады, ал өзін жеке меншіксіз, зорлық-зомбылықсыз қоғамды ойлап табушыны – император Наполеон да, банкир Ридшильд де мойындамайтынын түсінбейтініне налыған-ды. Мұны екіжақты ұғыну керек болады. Біріншіден, утопистің жаңа тұрмыс жөніндегі ойлар Наполеондар мойындамауға тиісті де. Екіншіден, қай бір заманда да өнертабыс атаулыны есі бар атау иелері бағалай білген. Демек, прогрессивті бағыт ұстаған қоғамда өнертабыс, ғылым мен техника жаңалығы жетімсіремегенін байқаймыз.

Сол ғылымның болашағын болжалдауда жас фантастарымыздың тынымсыз ізденістерін тек қана бас изеп құптаймыз. Бір байқалатын нәрсе – авторларымызды бәрінен бұрын ертеңгі биология саласындағы болуы мүмкін жаңалықтар көбірек толғандыратын секілді. Ал оның ішінде нағыз феномен саналатын мидың құпиясына жиірек қиял жүгіртеді.

Ми – шынында да феномен. Қарама қос жұдырықтан асып жарамайтын биолгиялық дененің нендей сиқыры бар? Табиғат оған келгенде нағыз жомарттық жасаған тәрізді. Әдеттегі адамдардан миының салмағы бір жарым есе кем болса да АнатольФранстай ұлы көркем шығармалар тудыру мүмкіндігі бар екен. Миына қан құйылғандықтан бір жартысы еріп кетсе де медицинада Луи Пастердей жаңалық ашуға болады екен.

Міне, табиғаттың осындай ғажайып құбылысының құпиясы мен мүмкіндіктері біздің бірсыпыра авторларымызды мазалайтын көрінеді. Солардың бірі – Шәмшиден Әбдіраманов. Алпысыншы жылдардың ортасында қазақ фантастикасы жанрындағы ат сайысына өзінің тайын қосып көрген, көп ұзамай «Көрінбес қорған» жинаған оқырман қауымына ұсынған ол «Бұлт сейіліп келеді» атты әңгімесінде («От-тас» жинағы) ми проблемасын қозғап байқапты. Мұны, бір жағынан, фантастикалық памфлет санатына қосуға әбден болады. Капиталистік бір елде биотоктың әсерімен ғалымдар қалаған адамына өз ойындағысын бұйырып, оны қалаған жеріне жұмсай алады. Ол жөнінде жұмыс қорытындысын бақылауға келген генералға ғалым Джон: «Өздеріңіз де көріп отырсыздар. Фиц (сынақтағы адам. – А.-Х. – М.) есінен түгел айырылды. Онда тек қозғалыс, есту көру сияқты өте қажет функцияларды басқарып тұратын нерв орталықтары қалды. Тіпті аппарат мұны да жоя алады», – дейді. Бұл ертең болатын баспасөз конференциясы алдындағы нәрсе-тін. Ал генералға, оның мемлекет басшыларына басқаларына керегі де жоқ еді. Өйтені, қолдарында адам біткен бұйрық бере алатын, айтқанын істете алатын аппарат болатын. Алайды оны жазушыдар генералға қарай сол аппарттың өзін бұрып, өз дегендерін бұйырды. Сөйтіп, соғысты мүлдем болдырмайтын құрал жасалынатынын мақтанышпен хабарлады... Егер есуастар термоядролық соғысты ашуды ойлайтын болса, осы аппараттың күшімен оларды райынан қайтаратын болады», – деп аяқтайды автор. Сонымен, ғылымның қандай да фантастикалық жаңалықтарын біздің авторлар өз пайдасына, гуманизм пайдасына шешуіне тырысатынын тағы бір куәгері екенбіз.

Қаламы жаңа ұшталып жүрген Тәжис Мыңжасаровтың көбірек ойлайтынын осы тақырып төңірегінде сияқты. Оның дәлелі – «Ол қайта оралады» («От-тас» жинағы) және «Кайнозойдың оралу» («Білім және еңбек» журналы, 1981 ж., № 1) әңгімелері. Бұларды өзінше әңгіме-диология деп есептеген жөн болар. Бірінші әңгіменің түп-төрікіні доктор Айбарұлының өз пациентінің айтқан мынадай сөзінде жатыр: – «Сіздің қарапайым, жүрек соғысын зерттейтін электрокардиография мен ми биотоктарын түсіріп алатын медициналық электроэнцофалограммаға сүйеніп жасаған адам ойын образды көрініс көрсете алатын видеоманитафоныңыз шындығында да ғажап жаңалық». Ал, «Кайнозойдың оралу» әңгімесінде сол биоток проблемасына автор қайта айналып соғады. Мұнда да сол доктор Айбарұлы: «Тек биотоктарды бейнелі суретке айналдыратын аппаратура ойлап табу керек. Көріп отырсыз, мен оны жасап та шығарамын. Ойлау кезінде адам миынан бөлініп шығатын биотоктар арнаулы биовидеофонда түрлі-түсті бейне суретке айналдырып отырады», – дейді. Сонысымен өзі тәжірибе жасаушы адамның көз алдына бұдан қаншама мыңдаған бұрын өмір кешкен ата-бабасының тірлігін әкеп көрметеді. Ғылыми идея, біріншіден, жаңа деп айтуға қиын. Дүние жүзілік әдебиетте жылт етіп көрініп қалып жүрген болжал. Екіншіден, жас автор ғылыми гипотезаға көбірек үйірсіктеніп, әдеби әшекей мәселесіне мән бере қоймайтын секілді. Сюжет, конфликт құру, кейіпкерлер характерін жасау – фантастика үшін де басты міндет екенін жас қаламгер есінен шығармаса, мынандай ғылыми фантастикасына құнары жасау керек секілді. Әйтпесе, «бейнелі сурет», «дөңгелек шар» деген сөз тіркестері оқырманның көңіліне қона бермейді. Себебі: суреттің өзі де бейне емес пе екен? Ал шар қай уақытта дөңгелек болмай, төртбұрышты, үшбұрышты болған?..

Осы тәріздес сан салаларда жетпісінші жылдары қаншама жастар қалам тарқанын білеміз. Сол тұстарда балаң да болса фантастардың көтермек мәселелерінің, айтпақ ойларының ауқымы кеңдеу секілді еді. Қазір ондай құлаштың кең жайылысы байқалмайтын секілді. Соған қарағанда...