1 фантастика жанрыныњ типологиясы

СӨЗ СОҢЫ

Кітапта күллі әдебиетіміздегі жетекші бір жанрдың туу, даму, кемелдену дәуірлерінің әр бел-белестеріне қатысты теориялық пайымдаулар, дәйектемелер жасалды. Бүкіл фантастика саласындағы дүниеге келген шығармаларды талдау тақырыптық проблемаларына қарай ыңғайластырылды. Осындай ғылыми-зерттеу әдісімен өз нысанасының басынан кешірген әр алуан кезеңдері тұсында қандай шығармашылық табыстарға жеткені, қай кездерде мүлт жіберген тұстары теориялық тұрғыда қарастырды.

Жалпы жанрдың поэтикасын саралау бәрінен бұрын нысанадағы объектінің бастау-бұлағы, яғни дүниеге келген кезін айғақтаудан басталса керек. Мысалға, фантастиканың теориялық мәселелерін жетік білетін профессор Ю.И. Кагарлицкий: “Жиырмасыншы ғасыр хронологиямен шәлкем-шалыс келеді, – деген орыс әдебиетіндегі фантастика хақында. – Бұл ғасыр кешігіп басталған. Өткен ғасыр мен қазіргі жүзжылдықты тек бірінші Дүние жүзілік соғыс пен Ұлы қазан революциясы бөліп тастады... Ал, фантастикада жиырмасыншы ғасыр 1895 жылдың өзінде-ақ Уэллстың “Уақыт машинасы” шығуынан бас алады” /Что такое фантастика? – 8 б./, – десе, тек орыс фантастикасы саласында салихалы-салихалы теориялық қисындар айтып жүрген А.Ф. Бритиков өз елінің фантастикасын: “Бірінші дәуір – Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары және соған тетелес революцияға дейінгі уақыт. Екіншісі – 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың алғашқы жартысы. Үшінші дәуір – Т. Ефремовтың “Андромеда тұмандығы” романы дүниеге келген 1957 жылдан басталады” /Русский научно-фантастический роман. – 17 б./, – десе, біз де: “Қазақ жазба әдебиетіндегі фантастика жанры бірінші дәуірін Қазан революциясына тетелес жылдардан өткен ғасырдың елуінші жылдарының орта шеніне дейінгі, екіншісі – содан кейінгі уақыттар”, – деп белгілегенбіз. Міне, алғашқы қорғалған кандидаттық еңбектің зерттелу бағыты да, мән-мазмұны да сол дәуірлеу шегінен аспаған.

Біздің кітап жаңа заман, елдің егемендікке қолы жеткен кездегі жаңа талап-тілек деңгейiнде жазылған. Қаншама ондаған жыл бойы үздіксіз зерттеу фантастика жанрының да уақыт ағысына қарай өзгеріп, құбылып, күрделілене түсетін “қасиеті” бар екеніне көз жеткізді. Көптеген оқымыстылар фантастика жанрының табиғатына үңіле отырып, “Болашақ хақындағы әдебиет”, “Арманшыл әдебиет” немесе “Ғылым болжаушысы”, “Идеялар мен жорамал әдебиеті” дегендей анықтауыш сөз тізбектерін қолдануға құмар. Рас, бұл саланың жалпы негізі, атқаруға тиісті функциясы, шынында да соған саяр. Осындай спецификалық даралығы бола тұра, яғни қаншама “келешек дүние”, “болашақ әлемде” жүргенменен, фантастика қазіргі заманның ішкі-тысқы объективті талаптарынан бас тартып, шыға алмақ емес.

Осы проблеманың ап-айқын кескіндемесін академик З. Қабдоловтың: “Әдебиет теориясы әдебиеттің болмысы мен бітімін, әдеби шығарманың сыры мен сипатын, әдеби дамудың мағынасы мен мәнін байыптайды. Сөз өнерінің ерекшеліктерін, қоғамдық рөлін, көркем шығарманы танудың принциптерін, талдауын, әдістері мен методологиясын әдеби жанрлар мен олардың түрлерін, тіл мен стиль, әдеби ағым мен ағыс мәселелері тексереді, талдайды… Шығарманың тақырыбы мен идеясын, сюжет пен композициясын, типі мен характерін, суреткердің тілі мен стилін, дүниетанымы мен көркемдік әдісін талдап-тексеру арқылы әдеби шығарманың сыры мен сипатын тұтас танып-білуге болады… Әдебиет теориясының ереже секілденген эстетикалық қағидалары мен қисындары – әшейін ойдан туа салған нәрсе емес, әдебиет тарихы арқылы табылып, тексеріліп, жүйеленген ұшан-теңіз нақты әдеби деректерді терең және жан-жақты талдау, байыптау нәтижесінде қорытылған толғамдар, түйін тұжырымдар” /Сөз өнері. –630 б./,– деп дәйектеуіне қосыла отырып, бірінші кезекте диссертант осыған дейінгі және бүгіндері жарық көріп жатқан фантастикалық шығармаларды теориялық тұрғыда талдау үстінде өзінің зерттеу объектілеріне қазіргі күн талабы белесiнен қарап, баға беруге күш салды.

“Барлық ғылымның өзі қиялдан туған” деген Шәкәрімнен, “Сыр тапсам дүниеден ашылмаған” деген С. Торайғыровтан, “Ол күндер – көз жетпейтін ерте күн ғой” деген М. Жұмабаевтан, “Келесі соғыс туралы” фантастикалық новелласының авторы С. Ерубаевтан бастап, бүгіндері алды – 10-нан аса кітаптан, ізбасарлары 4-5 жинақтан беріп тастаған жазушы-қиялгерлер легі, осы зерттеу иесінің саралауынша, өз заманы, өз уақытымен ара қатынастарын тәп-тәуір сезеді.

Осы секілді басқа да салихалы пайымдауларды негізге ала отырып, “Фантастика жанрының типологиясы” тарауында “қос салалы” немесе “қос мекенді” фантастика жанрының теориялық проблемаларын қозғағанда, жұртшылыққа жақсы таныс жазушы-қиялгерлер мен маман фантастикатанушылардың ой толғаулары әр түрлі боп келетінін көреміз. Құдды сан алуан объектілерді әңгімелеп отырғандай сезім қалдырады. Мұндай ситуация, бір жағынан, жалпы жанр үшін тиімді. Себебі: қыруар мәселелерді мейлінше көркем, мейлінше айшықты бейнелеуді тілейтін әдебиеттің қамтуға тиісті проблемалар өрісі кең болғаны абзал. Ол әдебиет, уақыт тұрғысынан келсек, ежелгі заман, бүгінгі таң және ертеңгі болашақты қамти алса, тақырыбы жағынан, өткен өмірде болған, қазіргі күнімізде бар, келешекте ұшырасатын уақиғаларды әдемілеп кестелеп беруі тиіс. Ал, ондай міндетті атқаруға ғылыми және әлеуметтік фантастиканың қабілеті әбден жетеді. Қазіргі қазақтың әлеуметтік те, ғылыми да фантастикалық туындыларының поэтикасын зерттей келе, тек өздеріне ғана тән мынадай дара ерекшеліктері мен міндеттерін түйіндеуге болады:

Жалпы фантастика басым жағдайларда уақыт шартына бағынуы міндетті емес: онда оқиға баяғыда өткен дәуірде, бүгінгі таңда, ертеңгі, тіпті, арғы күндердегі заманда да аралас-құралас өте беруі мүмкін; Кез-келген фантастикалық уақиға үшін планета беті, жер-су асты, жер кіндігі, күллі космос, басқа жұлдыздар шоғырлары қимыл алаңына айнала алады; Ғылыми-фантастикалық туындыларда жаңа шешімін тапқан әлде таяу болашақта жүзеге асуы тиіс тосын ғылыми болжал-гипотеза, ерекше қоғамдық-әлеуметтік идеялар бой көрсетуi қажеттi; Фантастикада ғылыми гипотезалар өз заманындағы көзге үйреншікті жетістіктерден озық тұруы талап етiледi; Әлеуметтік те, ғылыми да фантастикада келісті әдебиет компоненттерімен қоса-қабат өрілген қызғылықты, тартымды ғылыми-танымдық ой болуы міндетті; Ғылыми фантастиканың нағыз көңілге қонымды болжал-гипотезалары автоматика, кибернетика ген инженериясы тағы басқа гипертехникалық өнертабыстарға емес, бәрінен бұрын руханиятқа қызмет етуі тиіс; Ғылыми фантастика шын мәніндегі жүйелі ойлау, ғылыми творчество мен асқақ, арманшыл әдебиет болуы шарт; Шығармалардағы ғылыми-фантастикалық идеялар қазіргі ғылым негіздерін насихаттауда қозғаушы күш ретінде елеулі роль атқарғаны абзал; Фантастикада қаншама алға озып кеткен ұшқыр қиял көрініс тапқанымен де, оның басты айтар философиялық түйіндеулері бүгінгі күн мұқтаждықтарымен сабақтастық табуы тиіс, яғни қазіргі болмысымыздың заңды эволюциялық жалғасы дәрежесіне жетсін; Ғарыш тақырыбын қозғаған шығармаларда олардың қаһармандары “космогуманизм” идеяларынан таймағаны дұрыс; Ең бастысы: Жер планетасындағы адамзаттық, бекзаттық биік мораль мәселесі көтеріліп, фантастика “адамтанушы” міндетін атқарғаны жөн.

Міне, сонда ғана фантастикалық әдебиеттің шешуші міндеті ойдағыдай жүзеге асатынына сенгіміз келеді.

Қоғаммен, адаммен қоян-қолтық байланыста болғаннан кейін күллі көркем әдебиеттің бір айтарлықтай жанры – әлеуметтік те, ғылыми да фантастика – өзінің ортасында туып, соның тарихымен қоса-қабат қалыптасып, дамып, қазіргідей дәрежеге жетіп отырғанының бүгінде куәгеріміз. ӘФ – қазірде тұтастай болмысымен ұлт есебінде халқымыздың қалыптасқан тірлігінің, идеологиясының барлық саласына кеулей, тереңдей енген феномен. Оны күллі жазушылық ісіміздің “қуыс-қолтығынан” – барлық жанрларынан таба аласыз: прозадан да, поэзиядан да, драматургиядан да. Рас, фантастика оларда әртүрлі көлемде, алуан кейіпте фантастикалық элемент, эпизод, ішінара өткінші сюжеттер, идеялық сарында белгі беріп отырғаны – шындық.

Әлгі жаңа заман, жаңа талап аспектісіне қатысты осы жерде орыстың белгілі қиялгер-қаламгері, химия ғылымының кандидаты Е. Парнов “Фантастика ҒТР заманында. Қазіргі ғылыми фантастика очерктері” деген зерттеу еңбегінде: “Фантастика, әдетте, шығармадағы уақиға қай ғасырда болып жатқанына қарамастан, ғылымның бүгінгі күнгі келбетін кескіндейді... Егер әдеби жанр есебінде фантастика ғылыми идеяларды насихаттауды өзінің тура міндеті деп білмесе, онда іштей логикасымен, талдау принциптерімен-ақ ғылымға еріксіз жанасады... Қиялгер-жазушы әрқашан эксперимент жасау үстінде жүреді... Ғылыми проблемаға жетіспейтін бекзаттық элементін фантастика енгізеді. Ол ғылымның ерекше эстетикалық айнасы болады немесе болуға тиіс” /Фантастика в век НТР. – 150 б./, – деп біледі.

Ғылымдағы мораль проблемасы осындай шарықтап биікте тұрғаны “ӘФ” тарауында Бөпеғалиев, Досжанов, Молдақасым Бақытов, Түнгі қонақ образдарын талдаған тұстарда айтылған. Ал, “ҒФ” тарауы көбіне-көп сол ғылымның, әсіресе келешек ғылымының образы хақында зерттеулер жасаған.

Бір назар аударар жағдай – қазақ фантастикасының Ренессансы деуге тұрарлық, өткен ғасырдың орта шеніндегі туындыларымыздың басым бөлігі ҒФ саласында дүниеге келе бастап еді. Сол авторларының бірі қиялгер-жазушы, физика-математика ғылымдарының докторы Р. Баймаханов: “…Біздің әдебиетімізде бұл салаға арналған шығармалар өмірге заңды түрде келіп қосылып отыр. Әзірше қазақ әдебиетіне тән ерекшелік белгілерімен түгелдей қалыптасып бітпегенімен, бірыңғай жүйеге түсуге бет бұрғандық байқалады. Демек, фантастикамыздың әзірге жетістігін ғылыми тұрғыдан зерттеп, талдап және сұрыптап отыру қажет” /Жастар жастар туралы. – Алматы: Жалын, 1981. – 164 б./, – деген пікірде болған.

Сонымен қатар, жанр хақында өз тұрғысынан теориялық мынандай дәйектемелер ұсынады: “Бүгінде негізгі идеясын ғылыми фантастикаға арнап құрған шығармаларды тақырыптық жағынан мынандай негізгі бес түрге бөлуге болады: 1. Жер бетіндегі тіршілік. 2. Ғарыштағы құбылыстар. 3. Техникалық прогресс. 4. Жер асты және су асты. 5. Өзге әлемдік цивилизация өкілдерімен кездесу” /Сонда. – 170 б./. Аталмыш қиялгер жазушы сондай-ақ: “Бұл саладағы нақты түрлерді білу үшін тақырыптық жағынан көрініп, жанрлық жақтан талдаған дұрыс. Түптеп келгенде, мынандай төрт түрлі бағыт бар екен. 1.Драмалық бағыт. 2.Сатиралық бағыт. 3.Детективтік бағыт. 4.Философиялық бағыт” /Сонда. –172 б./, – деп таниды.

Р. Баймахановтан он шақты жыл бұрын филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін ізденуші Т. Сүлейменов артық-кемі жоқ, тура “Ғылыми-көркем фантастиканың теориялық проблемалары” деген диссертация қорғаған. Соның негізінде “Қиял әлеміне саяхат” атты кітап шығарған.

Автор онда салған бетте: “Ғылыми фантастика дегеніміз – жалпы өнер атаулының, оның ішінде көркем әдебиеттің күрделі саласының бірі. Оның өзіне тән теориялық әрі практикалық толып жатқан ерекшеліктері бар, бұл ерекшеліктерді біліп алмайынша, ғылыми фантастиканы түсіну қиынға соғады... жалпы әдеби заңдылықтарға бағынатын ғылыми фантастика – көркем әдебиеттің бір бөлімі... Ал, әдебиеттен тыстың бәрін матераилдық күш: табиғат немесе ғылым мен техниканы қару еткен адам жасайтын болса, онда мұндай әдебиетті ғылыми-фантастикалық әдебиет деп атаймыз” /Қиял әлеміне саяхат. – Алматы: Қазақстан, 1975. – 7 б./, – деген тұжырымдаумен бастайды.

Осы келтіріліп отырған үзіндідегі әсіресе соңғы сөйлемнің мән-мағынасы не беретінін түсініп-білу былай тұрсын, алдындағы сөз тіркестерінің өзінің пікірі не екені неғайбыл. Мысалы, фантастиканың “әдебиеттің күрделі саласының бірі” екенін елдің бәрі талассыз мойындайтыны онсыз да айдан анық. Оның үстіне: “Оның өзіне тән теориялық әрі практикалық толып жатқан ерекшеліктері бар” деп айтып алып, соларды саралаудан бойын аулақ салған.

Т. Сүлейменов кітабында жоғарыдағы үзіндіден үш бет өткесін: “Ғылыми фантастиканың теориялық мәселелеріне зер салып, зерттемес бұрын, өзіне тән белгілері мен ерекшеліктерін айқындап алуға тиіспіз. Өйткені, оның белгілері мен ерекшеліктерін танып-білмейінше, тақырып, идея, образ, сюжет, композиция жайлы ешқандай сөз қозғауға болмайды”,– деп мәлімдейді.

Осы сөз саптауына қарағанда, автор ғылыми фантастиканың әлгі аталған атрибуттары хақында назариялық қисындар жасауға бел байлаған деп күтсек керек еді. Сонда автор толғамдарын кез келген әдебиеттің архитектоникасы – сюжеттен бастайды. “Қызықты, құпиялы сюжет әлеуметтік, философиялық мәселелермен, ғылым болжамдарымен үйлесімін табады да (?), ғылыми фантастика жанрын ерекшелей түседі. Сондықтан да, бұл құбылыс ғылыми фантастиканың шешуші белгісінің бірі болып есептеледі (?),– деп бір тоқтайды. Сосын дәйектемесін одан әрі жалғастырып: “Ғылыми фантастиканың енді бір елеулі белгісі фантастикалық ойдан туындайды... Ғылыми фантастикада ой бүгінгі ғылым дүниесіндегі идеялар мен болжамдардан туындап, өрбігендіктен, көңілге қонымды болып, келелі мәселелер төңірегінде дамиды”(?), – деген бірдеңе айтады.

Ол аздай осы беттен: “Ал, фантастикалық ой мен ғылым гипотезасының шарттылық құбылысымен астасатын белгісі де бар. Бұл белгі бойынша, шарттылық көркемдік шешімнің іргетасы ретінде бой көрсетеді (?). Шынына келсек, осы құбылыс болмаса, шығарманың оқиғасы да, фантастикалық ойы да өзінің белгілі бір даму шегіне жетпес еді” /Сонда. – 11 б./, – дегенді оқимыз.

Т. Сүлейменов: “Ғылыми фантастикада шарттылықпен бірге болжалдың да мәні зор (?). Өйткені, оның көтерер жүгі өлшеусіз (?), яғни ол болжал мен ғылым гипотезасынан көрік алып, творчестволық фантазияның әсерімен әсерленген көркемдік элементтерінің міндетін атқарып тұрады. Болжамның осы қасиеті-ақ ғылыми фантастиканы реалистік көркем әдебиеттен ажыратып көрсетеді. Сондықтан да болжалды ғылыми фантастика жанрының айрықша белгілерінің бірі деп білеміз /Сонда. – 12 б./, – деуге дейін барған.

Т. Сүлейменовтің “Ғылыми-көркем фантастиканың теориялық проблемалары” тақырыпты диссертациясының авторефератына қарап көрелік. “Ғылыми фантастиканың жанрлық жаратылысы жөнінде күні бүгінге дейін айқын тоқтамдар қалыптаспаған. Бір авторлар оның ерекшелігін ғылыми материалдан (?) қарастырса, басқалары – образдың фантастикалық қанықтылығынан, үшіншілері – көркемдік және зерттеушілік тәсілдердің басын біріктіретін қиялгер-жазушының ерекше творчестволық мақамынан іздестіреді” /Теоретические проблемы научно-художественной фантастики. Автореферат пис. канд. филол. Наук. – Алма-Ата: Типография ЦА КОС, 1972. – 6 б./, – деген алғышарттан бастайды.

Авторефераттың тағы бір жерінде: “Ғылыми фантастиканың негізгі заңдылықтарын нақтылау мақсатымен осы жұмыстың иесі оның қай кезде – жанр, қай тұстарда әдіс рөлінде көрінетінін анықтайды, – деп кесіп-пішеді. – Сонымен қатар ғылыми фантастика– әдебиет жанрының бірі екенін негіздеу үшін оның басты белгілері мен қасиеттері хақында сипаттамалар береді” /Сонда. – 15 б./.

Т. Сүлейменовтің пайымдауынша “әдебиет жанрының бірі – ғылыми фантастиканың” басты белгілері мен қасиеттері: әлеуметтік көзқарасқа байланысы бар генетикалық форма – бір; жасөспірімдер қиялына жасалатын ықпал – екі; сюжет құпиялылығы, ерекшелігі, тартымдылығы – үш; салмақты фантастикалық ойдың болуы – төрт. Бұл – сөз өнерінің қадір-қасиеті күн өткен сайын өсіп бара жатқан келелі саласы – фантастика жанрының өзгешеліктерін осыншама кедей, бишара түрде көрсету деп білеміз.

Бірсыпыра фантастикалық дүниелер жазған журналист Тәжіс Мыңжасаровты тыңдасақ, ол: “Өзінің өсу жолдарында… қазақ фантастикасы қазіргі таңда биік белеске көтеріліп отыр. Кешегі қиял-ғажайып ертегілері мен эпостық жырларда ұшқыр ойлылығымен танылған фантастика… жазба әдебиетімізде қалыптасып, ғылыми-техникалық прогресс өміріміз бен тұрмысымызға кеңінен енген шақта ғылыми идеяларды бойына сіңіріп, батыл болжамдар білдіре алатын ғылыми фантастикаға ұласты” /Жастар жастар туралы. – 179 б./, – деп сендiреді.

Бұл пікірге ешкім күдiктенбеуге тиіс. Себебі: “әдебиеті, әдебиеттануы, оның ішінде, әсіресе, фантастикатану мәселелері шарықтап көкке жетті, бүкіл әлемдік стандарт деңгейінен көріне алады” деп келген орыс әдебиетінің де “аузы-мұрнынан шығып, қарық болып” жатқаны белгілі. Ізденуші олардың фантастикатанушыларының түгелінің дерлік еңбектерімен таныс екендігін мәлімдегісі келеді. Сондағы бір байқалған нәрсе: орыс зерттеушілері не өздеріндегі шын мәніндегі озық, мықты, кейбірін тіпті көзі тірісінде-ақ “ұлы қиялгер” деуге тұрарлық авторларды "жеке-жеке бөліп алып", тек солардың шеңберінен асып шықпайтын монографиялар жазуда. Олардың кейбiрiн атасақ: Брандис Е., Дмитриевский В. Через горы времени. Очерк творчества И. Ефремова. – М.-Л.: Советский писатель, 1963; Ляпунов Б. Александр Беляев. Критико-биографический очерк. – М.: Советский писатель, 1967; Щербина В. Научно-фантастические произведения А.Н.Толстого. //Толстой А. Гиперболоид инженера Гарина. Аэлита. – М.: Молодая гвардия, 1956; Чудинов П. Иван Антонович Ефремов. – М.: Знание, 1987; Керзин А. Произведения А.Н. и Б.Н. Стругацких. – М.: Современная библиография, 1988; Медведев Ю. Вся Вселенная жива… //Циолковский К.Э. Грезы о земле и небе. – Тула: Областное книжное издательство, 1986; Киркин Ю. Александр Грин. – М.: Искусство, 1980; Ковский В. Романтический мир Александра Грина. – М.: Наука, 1969; Ардашникова С. Обручев. – М.: Наука, 1963; Поляков Л. Реалистическая фантастика Алексея Толстого. – М.: Художественная литература, 1962; Самсонов В. Первый советский фантаст. О творчестве В.А. Итина. – Красноярск: Областное издательство, 1985; Никитин Н. Александр Романович Беляев. – Пермь: Областная типография, 1987; Орлов В. А. Беляев. – М.: Молодая гвардия, 1964; Захарченко В. Мечтатель и подвижник. О Казанцеве. – М.: Молодая гвардия, 1977; Семибратова И. Писатель-фантаст Александр Петрович Казанцев. – М.: Советский писатель, 1986...

Немесе, ағылшын тілінің жүйрігі орыс тілді әдебиетшілер дүние жүзінде орыс тілінсіз-ақ баяғыдан бері әйгіленген Жюль Верн, Герберт Уэллс, Айзек Азимов, Рэй Брэдбери, Станислав Лем тәріздес әрқайсысы өзінше әлемдік фантастиканың бір-бір Галактикасы бола алатын дәрежеге жеткендердің шығармашылық табиғатымен шұғылданған болады. Мәселен: Кагарлицкий Ю. Герберт Уэллс. Очерк жизни и творчества. – М.: Художественная литература, 1963; Андреев К. Фантастика Р. Брэдбери. – М.а: Мир, 1963; Романов Е. Рэй Бредбери предостерегает. – М.: Мир, 1965; Скурлатов В. Странник в пустыне. О Брэдбери. – М.: Мир, 1975; Брандис Е. Айзек Азимов: Наброски к портрету. – М.: Советский писатель, 1976; Митрохин Л. О Роберте Шекли. – М.: Мир, 1968; Гаков Вл. Звезды, отраженные в море //Об Артуре Кларке. – Одесса: Областное издательство, 1978; Альтов Г. Судьба предвидений Жюля Верна. – М.: Детская литература, 1963; Горбунов А. Французская фантастическая проза. – М.: Иностранная литература, 1987; Араб-оглы Э. Обезъяны среди нас. //О творчестве Буля П. – М.: Мир, 1967; Араб-оглы Э. Космическая одиссея Фрэнсиса Корсака. – М.: Мир, 1972; Ошеров С. Луна двадцати рук. Обзор итальянской фантастики. – М.: Иностранная литература, 1969; Гравнин В. Трагедии Кобо Абе. – М.: Иностранная литература, 1969; Ерхов Б. Скандинавский фантастический роман 70-х годов. – М.: Иностранная литература, 1975; Никольский С. Карел Чапек – фантаст и сатирик. – М.: Наука, 1973; Никольский С. Роман К. Чапека “Война с саламандрами”. – М.: Наука, 1968; Порочкина И. Ян Вайсс и его книга “В стране наших предков”. – М.: Мир, 1960; Бернштейн И. Научная фантастика Чехословакии. – М.: Иностранная литература, 1967; Булычев К. Послесловие //Фантастика чехословацких писателей. – М.: Правда, 1988; Андреев К. Четыре будущих Станислава Лема. – М.: Мир, 1969; Громова А. О рассказах Конрада Фиалковского. – М.: Мир, 1966; Осипов А. Болгарская фантастика в русских переводах.– М.: Иностранная литература, 1976; Хобана И. Облик грядущего в румынской научной фантастике. – Л.: Советский писатель, 1975; Куцка П. Немного о венгерской фантастике. – М.: Мир, 1980...

Біз мұны таусыла, ашына айтқалы отырғандағы басты түрткі болған жағдай – орыс әдебиетін зерттеушілердің қаншама өз кеуделеріне “нан пісіп” жүрген фантастикатанушылары бар: алайда солардың бір де біреуі күні бүгінге дейін орыс фантастикасының туу, қалыптасу, өркендеу жолдары жөнінде толыққанды келбетін беретін, энциклопедиялық дәрежеге жететін еңбек жазуға талпынбапты!.. Тек қана Мәскеудегі Ю. Кагарлицкий “Фантастика деген не?”, Ю. Смелков “Фантастика – ол не жөнінде” және сонау Петербургтегі А. Бритиков орыс фантастикалық әдебиетінің жалпы проблемасын тұтастай қозғауға тырысқан. Оның өзінде де аталмыш жанрдың романдарын ғана тілге тиек қылған.

Басқа да көптеген зерттеулермен таныса отырып, кей-кейде етек-жеңі мол жатқан фантастика әдебиетінің мәселелерін қарастырғанда, авторлар бір объекті емес, әртүрлі нысаналарды әңгімелеп отырған тәрізді: әрқайсысы бас-басына “үй тігіп”, өзі қалаған жағына бұра тартып алып кете береді.

Алайда бұл пікірімізбен көршілес орыс әдебиетіндегі фантастика хақында сөз қозғаушылардың еңбектерін түгелдей, белінен қою сиямен бір сызып, қарап отыру ойда жоқ. Олардың аталмыш мәселеге парықтап, терең саналы оймен қарайтын, “әп, бәрекелде!” дегізетін зерттеу жұмыстары да бар. Әсіресе, ақиқат талантты деген қиялгер-жазушыларға арналған жеке-дара монографиялар мен фантастиканың теориялық заңдылықтарын ашуға талпынған дәйектемелер айтатын бірқатар оқымыстыларды атауға болар. Оған дәлел ретiнде төмендегi ғылыми зерттеу еңбектердi атап өтсек, олар: Бестужев-Лада И. Сто лиц фантастики //Библиотека современной фантастики. Т.14. – М.: Молодая гвардия, 1967; Бестужев-Лада И. Этот удивительный мир //Литературная газета. –1969. – 5-сентября; Брандис Евг. Впредсмотрящий. Повесть о великом мечтателе: Жюль Верн. – М.: Молодая гвардия, 1976; Брандис Е., Дмитриевский В. Зеркало тревог и сомнений. О современном состоянии и путях развития научной фантастики. – М.: Знание, 1967; Бритиков А.Ф. Русский советский научно-фантастический роман. – Л.: Советский писатель, 1970; Гаков Вл. Виток спирали. Зарубежная научная фантастика 60-70-х годов. – М.: Знание, 1980; Гаков Вл. Четыре путешествия на Машине времени. Научная фантастика и ее предвидение. – М.: Знание, 1983; Гуревич Г. Карта Страны фантазий. – М.: Искусство, 1967; Гуревич Г. Беседы о научной фантастике. – М.: Просвещение, 1991; Кагарлицкий Ю. Что такое фантастика? – М.: Художественная литература, 1974; Парнов Е. Фантастика в век НТР. Очерки современной научной фантастики. – М.: Знание, 1978... Өз жұмысымызда олардың дәл түскен тұстарын да, мүлт жіберген жерлерін де ескерусіз қалдырмауға тырыстық.

“Мен бір есептеп отырсам, бесіктен белі шықпай жатып-ақ нәресте тәулігіне 400 беттен кілең ғана фантастика оқумен шұғылданса, осы салада күні бүгінге дейін жүзеге шыққан дүниелерді өмір бойы оқып түгесе алмайтын көрінеді”, – деп жазған заманымыздың классик-қиялгері Ст. Лем. Демек, біз де соншама қисапсыз шығармалардың бәрін бірдей қамтуды мақсат тұтпадық. Біз тек қана өз әдебиетіміздегі фантастика жанрының өз топырағында әлеуметтік не ғылыми салада тек өзіне ғана тән болуға тиіс даму заңдылықтарын айқындауға ден қойдық. Тек қазақ көркем әдебиетіндегі әлеуметтік те, ғылыми да қиялға тән ерекшеліктерді теориялық тұрғыдан көрсетіп бақтық.

Жалпы, фантастиканың табиғатын қарастырғанда, біз өз объектімізде әдебиеттің басқа түрлерінен бөле-жара қақпайлап алып кетіп, “жеке бас” хақында зерттеу жүргізген жо+қпыз. Қайта бар мүмкіндігімізге қарай, күллі әдебиет шаруашылығының жаппай дамуындағы бір “цех”, бірінен екіншісі, үшіншісі... т.т. ажырамайтын әдеби процесс деп түсіндіруге тырысқанымызды аңғаруға болар.

Соңғы жылдары бұл жанрда жас жігіттер жиірек көріне бастады. Демек, дүниеге өзіндік көзқарасы бар, болашаққа деген өзіндік ой-толғамы бар, ертеңгі күнді өзінше барлағысы келетін жас буынның әдебиеттің қасиетті шаңырағының босағасынан аттау сәтінің куәгеріміз. Рас, қазір «тісқаққандар» қатарына қосылып қалған Т. Сұлтанбеков, Ш. Әбдіраманов, А. Машанов, М. Сәрсекеевтер де оқта-текте «шаң беріп» қалады. Бірақ оқырман қауым атын бірі біліп, бірі біле бермейтін жастардың фантастик саласында тегеуріндеп келе жатқанын қуанышпен атап өту парыз.

Солардың бірі – Рысбек Баймаханов. «Сүмбіледен келген балалар», «Қара қақпан» повестері, сонымен қатар «Қаратауға қонған жұмбақ кеме , «Кездейсоқ қателік», «Арыстанның аузына тығылған қарақшылар», «Кеңістіктердің кездесуі», «Топырақ-төбеде болған оқиға» әңгімелерінде ол өз кейіпкерлерін космос төңірегіндегі сан қилы құбылыстар, планетадағы шымшытырық уақиғалар арасында көрсетеді. Бұл шығармалардың әр-қайсысын оқысаңыз да, енжар қала алмайсыз. Оның үстіне, фантастиканың талабы – ғылыми-фантастикалық идеялар мен әдеби-көркем нормалардың қос-егіз қатар жүру талабы. Ең қиын міндет – осы. Біздің қуанатынымыз – жас жазушының сол міндет биігінен көрінуге тынымсыз талпынысы.

Төрт аяғы тайпалған жорға фантастиканы қазақ әдебиетінен көрдім деп айту қиынырақ болар. Ондай-ондай ішінара шалыс басқан, мүлт еткен жерлер Р. Баймахановтан да табылады. Автордың негізгі кемшіліктерінің бірі – фантастикалық идеяның жазушыдан молынан табылары-ақ. Бірақ ол идеялар шығарманың бүкіл тынысымен үндесіп жатса – құба-құп. Мәселен, «Күн жүйесінен шығу» тарауында («Қарақ қапан» повесінде) көп дүниесінде мектеп оқушыларына мәлім, оның үстіне бүкіл оқиғаға қосымша импульс беріп, әрлендіре қоймайтын оқиғаларды шығармаға күштегендей етіп қосудан бойды аулақ салған жөн...

Фантастикада қинайтын, қиналатын бір нәрсе – термин. Рысбектің осы саладағы ізденістері де көңілге қонады. Оның ғарышжай – космодром, дидарлағыш телевизор, жұлдызқыран-звездолет, тәжірибехана – лаборатория, ғарышхат – космограмма, хабарласқыш – передатчик сөздерін тілімізде жиі қолдансақ, үйреншікті болып кетер еді.

Жас фантастардың бірі – Жүніс Сахиевтің объектісіне көбіне-көп ғарыш тақырыбы ілінеді. Қазақ фантастарының тұңғыш коллективті жинағы «От-таста» жарияланған «Тіршілік ұясы» және «Шолпан тағы атқанша», сондай-ақ «Білім және еңбек» журналында басылған «Кеңістіктегі керуен» (1980. №12) әңгімелері бұған дәлел.

«Тіршілік ұясында» уақиға журналистің баяндауымен беріледі. Жердің бір топ өкілдері Үркер шоғырығындағы Шұғыла планетасына қонады. Оның тіршілік иелерімен танысалы. Олар Жер шары картасынан Пасхи аралын, Мысыр пирамидаларын, Сахараның Тассили шатқалын т.б. объектілерінде көрсетеді. Олардың айтуларына қарағанада, бұлар шұғалылықтардың қолынан шыққанға ұқсайды. Демек, өздері жергілікті екен. «Біздің арғы аталарымыз, – дейді олардың бірі, – Жер планетасында туып-өскен. Сөйтіп, дами келе, жетіле келе, ғарышқа ұшуды үйренген. Тіршілік етуге болатын планеталар іздеген. Ақыр соңы өзіміз өмір сүріп отырған планетаны тауып, Жерден біржолата көшкен... Тарихи деректерге қарағанда, олар Жерде мұз дәуірінің болатынын алдын-ала сезіп, көшкен...»

Шұғылаға келген экипаж, міне, осыны біледі. Біледі де, кері қайтады. Келсе, бұрынғы елінің орны жоқ. Оның есесіне бір топ адам кемені қоршап алады. Олар да өздері тәріздес жергіліктер екен. Планетаны мұз қаптағанда, шоғырына үдере көшкендер көрінеді. Біздің кейіпкерлер де соған бет алмақшы. Міне, осы.

Әңгіме бірқыдыру дұрыс шыққан. Алайда авторға жауап беруі екіталай сұрақтар қойсақ деген ойдамыз, біріншіден: Жер өкілдері Шұғыла планетасына не үшін барып жүр? Барды, көрді. Бітірген түгі жоқ. Қайтты. Екіншісі: оралғанда өздері біліп жарытпайтын төбешікке қона салады. Қаншама жұлдыздарды аралап, дін аман қайтқан экипаж өзінің Жерін ажырата алмағаны ма? Автордың өз еркі, бірақ, оқырамн ондай версияға сенбейді ғой. Үшіншісі: кемедегілер Жерге қонғаны сол, онда кездескендерге: – «Ұрпақтарымыз Кит шоғырына көшіп кетіпті. Біз енді соларды іздеуге ұшамыз. Ал, жақсы! Сау болып тұрыңдар!» – деп қолдарын бұлғайды. Жүніс осындай, ұсақ-түйек көрінетін (бірақ, олай емес) детальдарды көзден таса қылып, жіберіп алмаса...

Әңгімелеп отырған автордың «От-тас» жинағындағы екінші дүниесі – «Шолпан тағы атқанша». Мұнда Жерден адамдар барып, Шолпанға орын тебеді. Онда тұрмысқа керектінің бәрін қолдан жасайды. Бірақ ол аз екен. «Бәрібір бізге бір нәрсе жетпейді!» – деп мәлімдейді теледидар хабарын жүргізіші журналистердің бірі. – Ол – мына Шолпан тағы атқанша тастай қараңғы болып тұратын түнгі жарық етіп, жастар махаббатының көркі, аққу-қаздар сайран салатын көл бетіне әп-әдемі ғана көгілдір сәуле төгетін табиғи айдың жоқтығы! Атомы бар, электрі бар, жасанды серігі бар, – бәрін қосқанда бір табиғи Айдың орнын толтыра алмайды!..» көпшіліктің осы талап-тілегін ескерген ғалымдар таяу арада Шолпанның орбитасын кесіп өтетін «Шырақ» астериоидын осы планетаға жақындатып, оның табиғи серігіне айналдыруға ойлады. Бұл пікір жүзеге асып, Шолпан серікті болады. Осы жерде автор қызықты идея тастайды: Планетаны мәңгі айналып жүруі үшін астероидтің Күн жақ бетіне антигравитациялық қалашықтар орнатады. Солар жасанды айдың траекториясын тұрақты қылуды қамтамасыз етеді. Жүніс осы тұста тапқырлық жасады деп білеміз... осындай етек-жеңі жинақы дүниеде баспасөз конференциясы жөніндегі сюжет сәтсіз шыққан. Себебі: атағы зор журналистер оқымыстылар балалардың сұрағын береді. Оған ғалымдар да (авторы желкелеп отырғасын амалдары қанша!) сол дәрежеде жауап қайырады. Қазіргі оқырманды өзімнен кем біледі деу, әрине, әбестік.

«Кеңістіктегі керуен» әңгімесінде Сахиев бұрынырақта Күн жүйесінде он бір планета болған дегендей болжам ұсынады. Космостық апат турасында жазылған осы әңгіме әлгі алғашқы екеуіне қарағанда, онша сәтті шыққан дей алмаймыз. Идеяға дау айтпай-ақ қояйық. Көтерген проблемасын да теріске шығармақ емеспіз. Бірақ шығарманың архитектоникасы көңілге қона бермейді. Кейіпкерлердің әрбір қимылын мықты логикамен дәлелдеп, оқырманды оған алдын-алы дайындауда да асығыстық байқалады.

Егер «От-тас» жинағы жеке-дара рецезия арнасақ, оның тақырыбын «Арманы ашылған Аран» деп те қоюға болар еді. Әңгіме М. Гумеровтың «Жұмбақ сәуле» фантастикалық повесі жөнінде. Кез-келген реалист жазушының дүниесінде фантастика элементтері ұшыраса беретініне ешкім таласпас. Алайда, жұлын-жотасы фантастикадан тұратын жеке шығармаларда тұрмыс тақырыбының қабысып жатуы сирек кездеседі. Орыс әдебиетінде оның әдемі үлгісін салып берген Алексей Толстой («Аэлита», «Инженер Гариннің гиперболоиды»), Л. Леонов («Мұхитқа жол», «Мистер мак-Кинлидің безуі»), т.б. ауызға алар едік. Ондайдан қазақ әдебиеті де марқұым деп айта алмаймыз. Алдымызда С. Урубаевтың «Келесі соғыс туралы», М. Әуезовтің «Дос Бедел-дос» тәріздес туындылары бар. Дегенмен де, қазіргі фантастика тәбеті тәуір оқырмандар үшін кітап сөрелерімізде бар дүниелер әлі де олқылық етіп отыр. Әрбір жылт еткен жаңа фантастикалық туындыларға елеңдей қалатынымыз да сондықтан. Балаларға өзінің тұшымды, тұшымды шығармалармен жылы ұшырап жүрген Машқар Гумеровтың «Жұмбақ сәуле» повесіне көз тігіуіміздің себебін де содан іздеуіміз керек.

«Жұмбақ сәуле» повесі негізінен фантастикалық памфлет. Жазушының бұл ұмтылысы он шақты фантастикалық повестің авторы, ақын Вадим Шефнердің: «Кейде фантастика элементі әлеуметтік сатираның мүддесіне қызмет етеді» деген пікірін жандандырады.

...Автордың айтуынша, оқиға ойдан шығарылған Аран планетасында болады және осы планета аттас мемлекеттегі хикаяны суреттейді. Автор –жылдардағы Аран мемлекетінің жай-күйіне қиял үгіртеді. Ондағы басты мақсаты – ғылым мен техниканың ойға қонбайтын кереметтей жаңалықтарын сипаттау емес. Жоқ, М. Гумеровтың көкейіндегі нәрсе – өз қолынан жасаған ғажайып дүниелер ортасында саналы тіршілік иесі қалай ұстайды? Жан-жағын қоршаған тұқымдастарымен ара қатынастары қандай? – деген сұрақтарға жауап іздеу.

Дегенмен, «Жұмбақ сәуледе» көлеңкелі тұстар да кездеседі. Бірінші әңгіме жансыздар жөнінде. Шығарманың әу басында Аран мемлекетінен турист боп Беланға келген биофизиктің көзін жойып, соңғысы оның орнына биоинженер Замарды өз жансызы ретінде оларға жұмсайды. Содан бастап кітап біткенге шейін, яғни Кар Биллер жынданып кеткенге дейін, қойнындағы Тира келіншегі де жансыз боп шығады. Мик мырза, Ром, дәрігер Ромул, Замардың сүйген қызы Салла мен әйелі Ая жансыздар. Авторға салсаң, Аран мемлекетінде жансыздар қара-құрым өріп жүр.

Екінші: кейіпкерлер бетпе-бет келгенде емес, техникалық аспаптар арқылы тілдескенде, бір айтқанын екі-үш рет қайталайды. Бұл әдіс, жазушы әңгімелеп отырғандай 3000 – жыл түгіл, қазіргі байланыс құралдрында да қолданыла қоймайтын әдіс.

Үшінші: Белан елінен келген жансыз Салланы еркінен тыс генералға қосу, генералдың немере қарындасы Тирді тәңірі-жебеушіге беруден автор не ұтты? Иә, сол елдің уыздай жас қыздарын күш-билігі мол, қаусаған шалдарға беретін салты бар делік-ақ. Автор соларды, жансыздарды, үкімет билігі қолдарындағы кісілерге қосқанда, оқырмандар жансыздардан кесек қимыл күтуге праволы болса керек. Өкінішке орай, ол жоқ.

Дегенмен, повестің басты мақсаты орындалған. Ол – қандай бір мемлекет болсын, қандай бір ғылыми-техникалық прогрестің жоғарғы сатысында да елді ел қалпында, бейбітшілік, берекелі күйде ұстай білу идеясы. Бейбітшілік үшін күресте әдебиетміздің де бес қаруын түгелдей пайдалана білген жөн. М. Гумеров соның бірі – фантастикалық памфлетті қолданған. Орынды пайдалана алған секілді.

«Лениншіл жас» 1980 жылы жарық крген «Иксқабілет» атты әңгіме Медеу Сәрсекеевтің осыдан он жылдан аса бұрын жарық көрген «Түнгі қонақ» әңгімесінің қайталамасы сияқты. Ал, өткен жылғы озық фантастикалық дүние есебінде «Білім және еңбек» журналының жүлдесін алған «Адам-Икс» әңгімесіне кеңірек тоқталайық. Конструктор-машинамен «Құрметті иесі» бірігіп, «ақылдасып», киборг «Адам-Икс» жасап шығарады. Сондағы түпкі мақсаты – оны спорт комментаторы етіп, корпорация ашып, миллионер болмақ. Вашингтон спорт комитетіне барып, келісім-шартқа отырады. Одан шығысымен екеуі троллейбус аялдамасына аяндайды. Адам-Икс жолшыбай артынан ерген Беккелльді ұрып құлатып, қолға түседі. Алас-қапаста бір айласын тауып, қашып құтылған «Құрметті иесі» лабораторияға келіп, өлімге кінәлі өзі деп танылғанын естиді... Арғысы есінде жоқ. Әңгіменің бары осы – не тартыс, не оқиға жоқ. Автордың не айпағаны белгісіз. Әңгімеде қисынға келе бермейтін сәттер жеткілікті.

Журналист Әмір Оралбаев та өзінің бағын фантастика саласында сынаған екен. Оның тырнақалды «Шүмектен су қайта ақты» әңгімесімен оқырман «Білім және еңбек» журналынан танысқан. Автор ешкімге әлі де сыры қанық емес уақыт проблемасын қозғайды. «Егер уақыттың шапшаңдығы әдеттегіден мүлде баяуласа, не болар еді?» дегендей сұрақ төңірегінде фантастика тілімен қызықты жауап қарастырады. Ә. Оралбаев өзі тудырған фантастикалық идеяларды детективтік астармен әдіптеп беруге тырысады екен. Мұндай шығармаларға оқырман құлақ түре қарайды.

Детективтік фантастикаға қатысты тағы бір есімді атай кеткен жөн. Ол – қияда, ғылыми-фантастикалық идеялар айтуда кейбір асығыстықтар байқалады. Автор химик маман болғандықтан, ғылым жорамалы көкірегінде сайрап тұратын шығар: соны дайын күйінде тезірек жеткізуге тырысар; бірақ ол жаңалыққа, фантастикалық идея қалың оқырманды көзі үйреншікті нәрседей, бойын үйретіп, дайындап апаруы керек қой. Былайша айтқанда, әңгімеленіп отырған идеяның логикалық қортындысына біздің сендіруіне міндетті де. Бұл, екінші жағынан, жазушылық шеберлікпен келетін нәрсе. Ал Р. Бектібаевтың жазушылық ұзақ жолы алда.

Соңғы жылдары газет-журналдарда көрініп жүрген, біз кейбіреулеріне тоқталған авторлардан да басқа, үміт күттіретін бірсыпыра жастар бар. Олар – Қ. Аралбаев, М. Сыздықов, Т. Мыңжасаров, М. Мәжитов.

Жасы болсын, жасамысы болсын, фантастика жазушылардың көз алдында ұлы фантаст Г. Уэллстің «Адам-құдайлар» романы жарық көргенде, сол романның жалпы көркемдік дәрежесін қолды-аяққа тигізбей мақтай келіп, ондағы ғылыми болжалдар – тоғыз жасар баланың ойынан алысқа кете қоймағанын мысқылдап, екінші ұлы адам – Альберд Эйнштейннің күлгені тұра берсе екен. Үнемі...
1983 жыл.