1 фантастика жанрыныњ типологиясы

Шынында да осы фантаст айтқандай бағытқа Герберт Фридрихтың «Мұз құрсау», Эбергард Даль-Антонионың «Ата-бабаның қайта оралуы», Люстер Вайзенің «Марс құбыжығы» және өзіміз жоғарыда сөзін келтірген Карлос Раштың «Теңіз түбіндегі көлеңкелерде» атты шығармаларын қосуға болады.

Фантастика әрқашан да тек қана өзіне тән әдісті қолдануы тиіс. Германия фантастикасы да сол мүмкіндікті дұрыс пайдалануда. Ол әдіс – шығарма сюжетін ғылым мен техниканың процестері негізінде құру. Адам мен машинаның ара қатынасы осы жерде айқын көрінсе керек. Фантастикада табиғат күшіне қарсы тұрған адамның жеңісі бейнеленуі тиіс. Осы міндетті жаңа-жаңа ғана бесіктен белі шығып келе жатқан Герман Демократиялық Республикасының топырағында туған фантастика жанры атқаруды өзінің алдына берік қойғанға ұқсайды. Оған алғашқы туындылар куә.

10. КСРО
Жер планетасында өзінің фантастикалық әдебиетін елдің қазылығына тартып, ұялмай көрсете алатындары санаулы-ақ. АҚШ пен КСРО, фантастикалық әдебиеті халықтар арасында мейлінше кең тараған елдер – міне, осылар. Солардың бірімен шолуымыздың шымылдығын ашсақ, екіншісімен жауып отыруымыздың себебіміз де – сол.

Кеңес Одағының топырағында туып, тебіндеп өсе келе, қазірде мәуелеп өзінің тамаша жемістерін беріп тұрған фантастикалық әдебиеттің даму жолдары біздің бүкіл әдебиетімізідің даму жолдары біздің бүкіл әдебиетіміздің жалпы дамуына сай келеді.

Қазан революциясына дейін орыс тілінде князь В. Ф. Одоевскийдің бітпей қалған «4338 жыл. Петербург хаттары», Н. Г. Чернышевскийдің «Не істеу керек?» романындағы «Вера Павловнаның төртінше түсі» тарауы, К. Э. Циолковскийдің «Айда», «Жер мен аспан жөніндегі ойлар және бүкіл әлемдік тартылыс эффектісі», «Жерден тыс», повестері, А. И. Куприннің «Сұйық Күн», «Тост» тәріздес бірқатар шығармалары, А. А. Багдоновтың «Қызыл жұлдыз», «Мэнни инженер» романдары жарық көрген-ді. Демек, олардың азды-кем болса да тәжірибесі бар еді.

1922-23 жылдар ішінде А. Толстойдың «Аэлита», В. Итиннің «Гонгури елі», Я. Окуневтің «Болашақ әлемі», М. Шагинянның «Месс-Менд» аты роман-повестері дүниеге келді. Осында бір қуантарлық нәрсе – совет фантастика әдебиетінің тұңғышы боп дүниеге келген «Аэлита» романы әлі күнге дейін кеңестік фантастиканың үлгілі туындыларының бірінен саналады. Мұнда Алексей Толстой жаңа саланың үш өлшемі – таңғажайып уақиға, машиналық фантастика және әлеуметтік қасиеттін басын біріктіреді. Осы романның өзінен кейін дүниеге келген Н. Арельскийдің «Марс хақындағы повестері» (1925 жыл), К. Волковтың «Марс бас көтеріп келеді» (1961 жыл), Л. Оношконың «Сарғыш планетада» (1959 жыл), Г. Колпаковтың «Гриада» (19559 жыл) т.т. осы тәріздес повесть, романдарға әсерін тигізбей қалмады. «Аэлита» – осы соңғы туындылар үшін адасқанда жол сілтеп жіберетін шамшырақ іспетті.

1924 жылы А. Толстой «Бесік одағы» атты әңгімесін жазады. Ұзамай ол әңгімені «Инженер Гариннің гиперболоиды» атты романға айналдырады. Бұл романға оқырман жұртшылықтың 44 жылдан бері қызығушылығы әлі бір басылмай келеді. «Білім және еңбек» журналының қазақ оқушыларына оны аударып беріп жатқаны да соны дәлелдейтін болса керек. Бұлардың қай-қайсысында да автордың көркем шығарма қойылар талапты қатал ұстауының арқасында тамаша жеміске жеткені байқалады.

А. Толстой өзінің фантастикалық романдарын жазған тұста әдебиет әлеміне әлгінде айтқан М. Шагинян мен Я. Окуневтен басқа да И. Эренбургтың «Д. Е. тресі» (1923жыл), В. Катаевтың «Эрендорф аралы» (1924 жылы) мен «Темір тәңірісі» (1225 жыл), Вс. Иванов пен В. Шкловскийдің «Инрит» (1924 жыл) т.б. келген-ді. Олардың бағыты А. Толстойдан бөлектеу болып, авантюралық-фантастикалық уақиғаларға ғылымды енгізуге тырысты.

20-жылдардың аяғына қарай фантастикалық кітаптар көптеп шығарыла бастады. Дүркіндік баспасөз – «Вокруг света», «Всемирный следопыт», «Борьба миров», «Техника – молодежи», «Знание – сила» журналдары да фантастика үшін құшағын айқара ашатын болды. Тіпті әдебиетке қатысы жоқ «Успехи техники» журналы да өз беттерінде фантастика проблемасы турасында қызу айтыс пікірлер тудырып жатты.

Осы кездерге В. Орловский, А. Беляев, Я. Ларри, Г. Адамов, Г. Гребнев, А. Казанцев , О. Долгушин, В. Владко тәріздес жаңа айтар ойлар, идеялар бар жас авторлар әдебиетке келді. Көптеген жылдар бойы орыс тілінде жарық көрген совет фантастарының кітаптарынан мол кітапхана жасаған (ол кітапхананы соғыс жылдарында фашистер өртеп жіберген), фантастика әдебиетін жетік білетін француз Жак Бержье 20-жылдардың аяғы мен 30-жылдарда американ журналдары біздің фантастикалық туындыларымызды молдап жариялап тұрғанын мәлімдейді.

Осы жерде сіздердің назарларыңызға сала кететін бір жәйт – В. Орловский «Атомдар назарлығы» (1927 жыл) романы. Қазірде фантастиканы аузына алған зерттеушілер де, жазушылар да бұл романды жиі-жиі «ұмытып» кете береді. Алайда, бұл дұрыс көз қарас болмаса керек. Себебі, бұл роман Россияда бірінші боп, ал дүниежүзілік фантастика әдебиетінде екі болса, соның бірі атомның бұғауын үзген адамзаттың келешегін суреттеген еді. В. Орловскийден бұрынырақ бұл атом энергиясын игеру хақында 1913 жылы «Еркін дүние» атты романымен алғаш қалам тартқан фантаст Герберт Уэллс болатын. Уэллс атом қаруын қолданған дүниежүзін түгелдей шарпыған соғыстың сұмырайлығын жазды. Ал Орловский қолдан шығып кеткен атомның алапат күшін игеру жолында адамзаттың бас біріктіріп қимыл көрсеткенін бейнелейді.

Осы тұста әсіресе Александр Беляевті атау керек болар. Беляев – тағдырдың талай тауқыметін тартқан кісі. Ол тентіреп Россияны кезіп те жүрді, оқыды да, бала тәрбиешісі де болды, скрипка тартуды жете үйреніп, онымен де нан тапқан кезі болды. Ақырында айналып-үйіріліп фантастика жазуға тоқталды. Алексндр Беляев – тек қана фантастикалық шығармалармен жазумен айналысқан советтік тұңғыш жазушы.

А. Беляевтің «Профессор Доуэльдің басы» алғаш әңгіме нұсқасында 1925 жылы жарық көрді. Кейін автор оны 1937 жылы роман дәрежесіне дейін көтерілетіндей ғып толықтырды. 1938 жылы жеке кітап боп басылып шықты. Басқа жұрттың ойына келмейтіндей ерекше идея тастаған бұл шығармаға достан гөрі дұшпандар көбірек табылды. Кейбіреулер кеудесіз бастың тірі болу мүмкіндігін қодаудың өзін идеализмге апарып ұрындырып қойды. Алайда, әділдік уақыт өткен сайын бел алып, қазір «Профессор Доуэльдің басы» фантастика туындыларының бір классикасына қосылды.

Осыдан кейін Александр Беляевтың ғылыми-фантастикалық роман, повестері үсті-үстіне туа береді. 1934 жылы «Вокруг светаға» басылған «Ауа кемесі» романына космонавтиканың атасы К. Э. Циолковский жылы-жылы сөздер айтып, хат жазады. «Жоқ жерге секіру», «Қос мекенді адам», «Су асты дихандары», «Өз бетін тапқан адам», «Ауа сатушы», «КЭЦ жұлдызы», «Ариэль» тәріздес көптеген шығармалары тек қана советтік емес, бүкіл дүниежүзілік фантастика әдебиетінің табысынан саналады. Александр Беляевтің осы романдар турасында зертеуші А. Ф. Бритиков: «Ол үлкен әдебиеттің игілігі үшін ғылыми-фантастикалық романды сақтап қалушылардың бірі болды», – деп жазады.

Советтік фантастиканың алғашқы аяқ алысы кезінде көптеген жазушылар өз әл-қадарларынша үлес қосты. Олардың ішінде Н. Холодный («Петербургтың күйреуі» романы) , С. П. Бобров («Идитолды ойлап табушылар» романы), А. С. Грин («Жарқ-жұрқ еткен әлем», «Алтын шынжыр» романдары), М. О. Гирели («Соңғының трагедиясы», «Профессор Звездочетовтың кінәлары» романдары), Н. И. Муханов («Жердің Марспен 2423 жылғы соғысы», «Марс тұтқындары» повестері), Б. Никельсон («Глориана», «Массена» романдары), В. И. Язвицкий («Жеңіліс тапқан құдайлар», «Тасмир аралы» романдары) бар. Бұлардан басқа «тұрмыстық» әдебиеттің өзінің төл жазушысы саналатын В. Я. Брюсов, Л. В. Никулин, И. Г. Эренбург, Б. А. Лаврентев, В. А. Кавериндер де фантастикада қалам тартып, өздерінің шеберліктермен ен таңбаларын қалдырды.

Біздің бұл келтіріп отырған тізімдеріміз Совет Одағының құрылғанынан кейінгі 10 жыл ішінде ғана еңбек еткендер. Алайда бұдан былай қарай фантастика әдебиетіне жазушы жас толқын лек-легімен топтап келе бастады. Олардың тізімін келтіруге біздің шолуымыздың көлемі көтермейді. Сондықтан да тек Одақ көлемінде ғана емес, бүкіл дүниежүзіне ықпал жасап отырған қазіргі фантастика әдебиетіне тоқталыңқырағаны жөн көрдік.

Араға Ұлы Отан соғысы килігіп кеткен кездерде фантастика әдебиетінің қарқыны бәсеңдеп қалды. Оның үстіне ол өзінің жетекші бірқатар жазушыларынан айырылып қалды. А. Беляев қаза тапты, Ю. Долгушин мен Г. Гребнев жылдар бойы қалам тартуды қойып алды, А. Казенцев ғылыми-зерттеу мекемесінде инженерлік жұмыспен айналысып кетті.

Ал соғыстан кейігі уақытта «инженерлік фантастика» едәуір етек алды. Оның да мақсаты түсінікті еді, соғыс біткеннен кейінгі кезеңде халық шаруашылығын қалпына келтіруде техниканың атқаруға тиісті міндеті зор болатын. С. Беляев («ажағайдың қожасы»), Ф. Кандыба («Ыстық жер»), В. Иванов («Энергияны билей аламыз»), В. Сытин («Тынымсыз дауылды игерушілер») осы тұста жарыққа шықан еді.

Енді фантастиканы сүйіп оқушы жұртшылық Г. Гуревич, Л. Лагин, А. Мееров тәріздес жас жазушылардың тырнақалды туындыларының жиі-жиі көре бастады. Олар бүкіл фантастикада тұтас бетбұрыс жасамаса да өзіндік ерекшеліктері болды. Осы кезде ескіден келе жатқан фантастар өздерінің бұрынғы дүниелерін өндеп, қайтадан бастыруды әдетке айналдырған сияқты еді. 1957 жылы В. Владко «Әлем аргонавтары» қайта редакциялап шықты, Г. Гребневтің «Арктониясы» қайтадан «Су астындағы жартас құпиясы» боп өнделді. 1960 жылы Ю. Долгушин «Тамашалар генераторын» қайта жазып, кітап қып шығарады. Ал Казанцев бірнеше романын қайта өндеді.

50-жылдардың орта шеніне дейінгі кезенде фантастика әдебиетінде сәнге айналған екі тақырып бар еді. Оның бірі – Арктиканы жылыту, екіншісі – алты километрлік тереңдіктегі шахта. «Мүмкіндік шегі» тәріздес теориясымақтың кесірінен фантастар Норберт Винердің кибернетикасын немесе антизат идеясын айтудан қорықты.

Соңғы он жыл – біздің фантастиканың шарықтай өскен кезеңі. Әдебиетті әдебиет қылатын жазушылар болғандықтан бұл кезең турасында айтқанда, ауызға әуелі жазушыларды аламыз. И. Ефремов, Аркадий және Борис Стругацкийлер, Г. Гуревич Г. Гор, А. Днепров, Г. Альтов, В. Журавлева, Г. Мартынов, А. Полищук және басқалар әдебиет босағасынан аттауымен қатар, фантастиканың да өресін биіктетіп жібереді. Фантастиканы қамтуды ойламақ болған тақырыбының өрісі кеңіді. Оның үстіне жас фантастар уақыттың шегінен қаймығып қалған жоқ.

Жаңа толқын, жас толқын фантастардың көшін бастаушы Иван Антонович Ефремов. Палеонтологияның томонимия деген бір тарауының негізін салушы ғалым. Ғылым докторы фантастика әдебиетінде қалам тартқаннан көптеген тамаша-тамша роман, повесть, әңгімелер беріп тастады. «Ерекше заттар хақындағы әңгімелер», «Ұлы доға», «Жұлдыз кемелері», «Анромеда тұмандығы», «Жылан жүрегі» атты фантастикалық дүниелермен қатар «Алмастың жүзі» есімді ғылыми-психологиялық романы нағыз талғамы жоғары деген оқушының да көңілінен шыға алады. Жазушының «Андромеда тұмандығы» романы Лениндік сыйлыққа ұсынылып, сұрыптардың ең соңғы турына дейін барғанын жұрттың есіне тағы бір салсақ та жетер. Қазірде совет фантастикасының қазіргі халін сөз етуші әдебиетшілердің қай-қайсысы да И. Ефремовке соқпай өтпейді. Фантастика әдебиетінің проблемасы мен тарихын зерттеп жүрген Е. Брандис пен В. Дмитриевский жазушының өмірі мен творчествосын баяндайтын көлемді монография да жазды.

Совет фантастикасында елең-алаңында әдебиет әлеміне келген Александр Казанцев те әлі күнге дейін жемісті еңбек етіп келеді. Оның «Ай жолы» повесі мен «Мұз ағып келеді» романы бірен-саран кемістіктері болғанымен, біздің фантастика әдебиетіміз дүниеге әкелген елеулі шығармаларда саналады.

Г. Мартынов «Жұлдыз кемесіндегі 220 тәулік», «Жердің сіңлісі», «Фаэтондар теберігі» деген үш повестен тұратын «Жұлдыз саяхатшылары» атты трилогиясының ізін құрғатпай «Калисто» және «Каллистолықтар» дилогиясын «Түнсізден келген қонақ» романын берді. Фантастиканы сүйіп оқушы қауымның қолына кейінгі кездерде Г. Мартыновтың «Гианэя» мен «Ғасырлар өткеннен кейінгі кездесу» романдары тиді.

Г. Гор әдебиетте өзінің алғашқы туындыларын реалистік боп бастағанмен, фантастикаға тек өзіне ғана тән ен таңбасы бар бірнеше шығармалар да беріп тастады. «Жолаушы мен уақыт», «Кумби», «Қыдырымпаз Ларвеф», «Электронды Мельмот» – соның толық дәлелі.

Советтік фантастиканың қазіргі күй-жайын әңгіме еткенде ағайынды Стругацкийлердің творчествосына соқпай кету мүмкін емес. Бірі жапон тілінің маманы, екіншісі жұлдыздарды зерттеуші маман бас біріктіріп, фантастика саласында тұңғыш қалам тартқанына да көп бола қойған жоқ. «Қызыл бұлт қаптаған ел» повесінен бастап, «Көз ұшындағы кемпірқосақ» романына дейінгі жарық көрген роман, повесть, әңгімелермен фантастикада өздерінің бет-бағытын, үнін танытты. «Стругацкийдің творчествосы оптимистік. Қолдарынан шыққан барлық дүниелерде олар айнымас тезис – нағыз адамгершілік санасыз болуы мүмкін емес дегенді ұстап отырады», – дейді Е. Брандис пен В. Дмитриеский.

Айта берсе қазіргі фантастикалық әдебиетте аянбай ат салысып жүрген жазушылар көп-ақ. Олардың ішінде А. Полещук, Е. Войскунский, И. Лукодьянов, М. Лешенко, А.Громова, В. Журавлева, В. Савченко, М. Емцев, Е. Парнов... бар.

Советтік фантастиканың кейбір шығармаларында көрер көзге ұрып тұратын кемшіліктері де болар. Кейбір шығармалардағы басты кейіпкерлер келешекке пессимистік көзқараста болар. Дегенмен, жалпы толайым алып қарағанда, совет фантастикасы – келешек өмір жөнінідегі қуанышты поэма.

Ал фантастика – соны тездеттіре түсуге талпынатын әдеби жанрымыз. Бұл айтқанды дұрыс түсініңіздер. Ол «былай болуға тиіс» деп кесіп-пішіп айта алмайды. «Осылай болу мүмкін-ау» дер көп болса. Онда да фантастика бәрінен бұрын өзі дүниеге келген тұсындағы замана тірлігінен бастау алғанда ғана толыққанды көркем шығарма санатынан қосылуы мүмкін.

Соңғы жылдары қазақ әдебиетінде көрініп жүрген фантастикалық шығармаларға қарап отырсақ, олардың авторларының басты принциптері соған келіп саяды екен. Яғни келешекке бүгінгі күннің призмасынан қарайтынының куәсі болып отырмыз.

Бүгінгі күн... Тап қазіргі таңда күллі планетамыз үшін басты проблема болып саналатын проблема – бейбітшілік. Галактика өлшемімен қарастырғанда, көздің қарашығына е жетіп, е жетпейтін жұмыр Жердегі қаншама мыңдаған жылдардың нәтижесі есебінлегі саналы тіршілікке тап бүгінгідей хауіп төне қоймаған шығар. Термоядролық реакцияны игеріп алған қанқұйлы капиталистік мемлекет басшылары біздің цивилизациямызды жоюдан кетәрі емес. Ол үшін космосты пайдаланбақ ойы бар. Рейган президент тағына отырғасын бір жылдан кейін-ақ «космостық» мүддеге бөлінетін қаржы 33 процент асып түсті. Қазірде космосты бейбітшілік ниетіне пайдалануға бөлінген ақшадан пентагонның жұмсайтын пұлы үш есе артып отыр...

Міне, осындай халықаралық жағдайда қазақ фантастары өзіндік дауысын білдіруде. Солардың бірі – С. Исақовтың «Лучник сәулесі» әңгімесі («Білім және еңбек» журналы, 1982 ж., № 1). Төртінші Күн жүйесінің «Бақыт» планетасынан кері оралған ғарыш кемесінде «лабораториялық жолмен «қызыл сәуле» алынды. Жігіттер оны өзінше «Лучник сәулесі» деп жүрді. Сәуле жарық жылдамдығынан да елу есе шапшаң». Профессор Лучник басқарған халықаралық экипаждың бұл өнертабысының атом, нейрон бомбаларын зарядсыздандыру қабілеті бар. Демек, Жердегі термоядролық қоймалардағы тірі жан біткенді қырып-жоятын қаруды зиянсыздандыруға мүмкіндік береді. Былайша айтқанда, «Лучник сәулесінің» өзімен-ақ қарусыздандыруға болады. Алайда кемедегі физик Остар Ларктың пейілі басқада. Сол жаңа элементті өз ниетіне пайдаланып, планетаның билігін өз қолына алмақ. Сол үшін ғарышкерлерді қырып тастауы керек. Мұндай оның арам ойын сезіп қалған Николай Павловский кедергі жасайды. Ол Жерге тақалғанда, кемені жарып жібереді.

Автордың айтпақ ойы – пайдасы мен қатар кеселі де тиюі мүмкін жаңалықтың жат қолына түспеуін мақұлдау. Жалпы идея дұрыс қой. Бірақ та жеке әңгіменің өзіне қатысты бір-жар мүлт кеткен тұстарыны сіздердің назарларыңызды аударсам деп едім. Біріншіден: кеме Төртінші Күн жүйесіне несіне барды? Айтылып отырған жаңалықтарын қайтып келе жатқан жолда жасаған жоқ па? Екіншіден: әңгіме соңы: «Лучник сәулесінің» Жерге өзі емес, оны алудың сызба-жобасы салынған берік сандықшасы ғана жетті» деп бітеді. Тап осынысы өтірік. Айда жарылған кеменің бір заты қалайша Жерге аман-есен жете алған?.. Осындайлар бір қараған көзге ұсақ-түйек нәрсе секілді. Алайда, күллі тұрқы оқырманды қанағаттандыра алатын шығарманың осылар шырқын бұза алады. Жас авторға содан сақ болған жөн демекпіз.

Р. Бектібаевтың «Жұмбақ жігіт» әңгімесінің де («Білім және еңбек», 1982 ж., № 8) идеясы әлгіге кіндіктес болып келеді. Бірақ мұндағы өзгешелік – уранның кеселді қасиетін жоюға, басқа планетадан, метагалактика ғылыми орталығынан, кісі жөнелтіледі. «Бүкіл денесін ең майда нейтрондар бөлшегіне жіктеп, жарық сәулесімен бірге белгіленген бейнесіне енетін де, одан айнаға шағылысқан жарықтай қайта қайтады» дейді автор жолаушының келіп-кету әдісін.

Бұған да айтар пікір бар. Басқа әлемнен келген «Жұмбақ жігіт» біздің көзімізше ештеңе бітірген жоқ. «Табан астында ғайып болды». Келген мақсаты белгілі, атқармақ ісі айқын. Бірақ милиция бөлімшесінің қызметкерлері тексермек болғанда, қашқаны несі? Түсіне қоймадық. Жас жазушы қонақүй бөлмесінде тек қана видеофон тұрғанына қарамай кезекші қызға: «Таныс қыздарыңа телефон соғып отырмысың?» – деп сұратқаны қисынға келе бермейді...

Жерде қолдан келер небір бәлемізді жасап алып, «қызыл көзден» кім құтқарар екен? Деп адамдар қарап отырмаса керек. Гомо сапиенстің қолынан қыруар шаруалар тындыру келеді. Керек десеңіз, басына қатер төнген бөгде планетаның тіршілік иелеріне де көмектесе алады. Оның мысалын А. Нұрмановтың «Тіршілік жалғаса береді» әңгімесінен («Білім және еңбек», 1982ж., № 1) көреміз. Автор – мектеп оқушысы – өз кейіпкер сапарға космошаңсорғыш жасаттырады. «Аппараттың қызметі – кәдімгі ағаш жапырағы, өсімдік секілді оттегі бөліп шығару. Тек жапырақтардың орнын химиялық белоктар атқарады». Осы құралымен ыласталған Жер атмосферасында оттегі азайып, көмір қышқыл газы сүмбілеліктерге де (сұрай келгенде ) екі сондай космошаңсорғыш жөнелтіреді. Қаламы әлі ұштала қоймаған мектеп қабырғасындағы жастың фантастика тілімен космос гуманизмін жыр етпек ойы бізге ұнайды.

...Интернационалдық экипаж атты беймәлім планетаға қонады. Кеме командирі Гробдергтің бұйрығымен оның бетіне тек қана балаушы роботтар шығып, онда зерттеу жасайды. Пайдалы кен қазбаларын іздестіреді. Тауып алады бірдеңелерді. Оның не екенін кеме ішіндегі астронавтардың бірі – Еркін – командир мен Билдің жасырын сөздерінен аңғарады. «Бұл кристалдарда атомнан да, нейтроннан да асқан ғаламат күш бар. Тек күн қараңғылығында тас сәулесі төңірегіне өлім уын себеді... Мұны әзірге санаулы адамдар ғана біледі... Кристалдың ғаламат, таңғажайып күші туралы менен сұрамағаның жөн» – деген Гродбергтің сөзін естіп қалады. Еркін оның қырып-жою мақсатына айнала алатын қару болатын нәрсе екенін сезеді. Сондықтан да оны Жерге жеткізбеу керек. Милитаристердің қолына түсірмеу керек. Өз еліне нендей қауіпті жүк әкеле жатқанына енді ғана көзі жеткен Еркін командирін соққыға жығып, басқару пультін иеленіп, қалған сапарластарын құтқару кемесіне жөнелтеді. Өзі қатерлі кристал тиелген кемені кері бұрады. «Сәлден соң бейтаныс планетаның бетінде күшті қопарылыс болды. Сол күні астрономдар Вероника бұрымының шоғырынан буалдырлана қалықтаған күміс тозаң байқады». Өстіп, Жер планетасының тағы бір өкілі ел-жұртты қырып-жоюға бағытталған бір айла үшін өзін құрбандыққа шалды. Кісілік үшін, гуманизм үшін жанын пида қылды. М.Сыздықовтың «Күміс тозаң» әңгімесі («Білім және еңбек», 1982ж., №4) осындай ой салады оқырманына.

«Біз үлкен шындықтың, қаралы шындықтың алдында тұрғанымызды жасырмайық, – дейді А.Өтегеновтың «Жер шақырады» әңгімесіндегі («Білім және еңбек», 1982ж., №7) бас кейіпкерлердің бірі. – Оны көрмегенсіп, мойындамай қою мүмкін емес. «Жасыл» деп аталатын осы планетаның тебіндеп топырақ бетіне шыққан өсімдіктерін шауып, ысырап етіп, тамтығын қалдырмадық па? Қалдырмадық. Жорытқан аң мен құстың қаңқасы мен тұлыбы ғана қалды. Тұщы су көзін, бүкіл атмосфераны түгелдей улап біттік». Ақыр-соңында жерліктер, тіршілікке қолайлылау бөтен планетаға көшуге мәжбүр болады. Жерге сапарға шығуға жасы жетпегендіктен жарамайтын бір топ нәресте қалуға тиіс. Оларға бас-көз ересек те қажет. Жердегі қалған азық-түлік, ауа оларға жетерліктей. Үлкен кеңістің ұйғарымымен осына Арман ақсақалдың көзқарасымен беріліп отырған шағын әңгімеде фантастика мақамымен жазылған жып-жылы лирика сеземіз.

Ертелі айтқанымызға қарап, қазақ фантастары тек қана космостан көз жазбайды екен деген ұғым тумасын. Олай емес. Біздің жас жазушыларымыз өз планетасындағы болуға тиісті жаңалық-жақсылықтар төңірегіндегі де ой толғайды.

Телепатия, телекинеза... Осы атауларды қазірде жиірек ұшырастырып жүретініміз рас. Алайда олардың толық мән-мағынасын, құпиясын, адамға келтірер пайда-зиянын біле бермейміз. Жас фантаст Е. Жақымбетов «Аппендицит операциясы» әңгімесімен («Білім және еңбек», 1982ж., № 3) осы мәселеге қиял жүгірткен көрінеді. Ниет жақсы-ау. Дегенмен, осы екі құбылыс төңірегінде автор ғылымның о жақ бұ жағынан мәлімет берген болып, ұзақ сонар лекцияға салынып кетеді. әңгіме 60-жылдардағы қазақ фантастикасындағы ғылыми гипотезаларды тәптіштеп айту әдістерін еске түсіреді. Сол баяғы журналист, сол баяғы өзінің жаңалығын оқырманның аузына шайнап салып отыратын ғалым... Тиянақты сюжет жоқ.

Ал Р. Бектібаевтың «Икс» қоспасы» («Қазақ әдебиеті» газеті, 1983ж., 14 октябрь) және «Сәуле жанай өтті» («Лениншіл жас» газеті, 1983ж., 12 октябрь) әңгімелеріне адамның көңілін бірсыпыра көрсететін секілді. Оның алғашқысында қазірде тұрмысымызға енді-енді еніп келе жатқан голографиялық мүмкіншілігін пайдалана отырып, қайтыс болған кісінің де кейіпін сол қаз қалпында көз алдына әкеле алатын «Икс» қоспасы сөз болады.

«Лениншіл жас» жарық көрген екінші әңгімесінде де фантастикалық идея бар. Оның үстіне шығарма біздің әдебиетімізге неке-саяқ жолығысатын детективтік мақамда жазылған.

С. Жұбатыров та «Ойыншық» әңгімесін («Білім және еңбек», 1984., №1-2) детективті жанрда құрған екен. Уақиға Жердің өзінде өтеді. «Ғылымға белгісіз бір тайпа әлі де тас ғасырында өмір сүру де екен, – дейді автор. – Олар аспаннан түскен жұмбақ келімсекті бастарына келген ауыртпалығының құрбандығы етеді. Ал астронавт космостан әкелген әлдебір індеттеп олардан «кек қайтарады». Сөйтіп, біздің ғасырымыздың бір спекталі ойналды. Бүгінгі адамзат болмысының мынандай кереғарлығынан қандай қорытынды шығаруға болады?». Ақыр-соңында қолында ғылым мен техниканың фантастикалық күші бар «Космос – күш пен құдіреттілік тұғыры» деген ұранды ұстанғандар өзімен тым-тыныш күнелтіп отырған тайпаның көзін «Ақырзаман» аталған экспериментпен жояды. Қазіргі Пентагонның космосты аңсағандығы мақсатына осы әңгіменің идеясы ұласып жатқан жоқ па?..

Міне, соңғы екі-үш жылдың ішінде дүниеге келген, тілге тиек етер осы тәріздес фантастикалық дүниелеріміз бар. Бұны айтқанда, «байып кеттік» дегіміз келіп отырған жоқ. Бірақ, алға жылжу сезіледі. (Фантастиканың өзі де көктен түспейді, қолдан, әсіресе жастардың қолынан жаслады ғой).

Әңгімемізге мұрындық болған шығармалардан басқа авторлардың жекелеген кітаптары, коллетивтік екі жинақ жарық көрді. Олардың бәрін жинақтап талдау бұл мақаланың еншісі емес, көлемі тарлық қылады деп білеміз.

Байқап қарасақ, бір қызығы – қиял сол баяғы асқақ, ештеңеден мойымаймын өркөкірек, арманшыл қалпы! Сол баяғы болашақ атаулы сыйқырлы дүниені аңсаудан бір таймаған күйі!.. Осы жерде қайран Н. Г: Чернышевскийдің: «Қиял бізді өмірде жұтаң болғанымызды ғана билеп алады... Төбемізде жайсаң үй түгіл, тіпті жеркепе жоқ кезде қиял өзінің аспанмен тілдескен ақ ордасын тұрғызады... Өмірдегі күйкі тірлік – фантазиядағы өмір болашағы», – дегені еске орайымен түседі...

Соған қарағанда, – деймін-ау, – планетамыздың табиғатының бір ұтырлы, ұтымды құбылысы – өзі сұрыптап жаратқан саналы Адамзаттың Қиялы үшін уақыт, заман тежеуіші болмаса керек! Осы қажырлылығымен, өткірлілігімен Гомо Сапиенстің Қиялы басқа бекзаттық дүниелерден еңсесі биіктеу тұрса керек!..

Сондықтан да мен: «Қиялмен қоян-қолтық араласқандар да – арманда, оған «қол тигізбегендер де – арманда», – дер едім. (Мұндай күй өз басымнан өтіп жүргесін айтып отырған жайым да.)

Осы қиял (Мұхтар Әуезов: «Хиял», – дейтін-ді) бір замандарда ауызекі әдебиеттің (фольклордың) көшіп бастағанын бәріміз де білеміз. Алайда жазба фантастикалық әдебиеттің «күні туғанда», жасыратын несі бар, жетім, жалтақ баланың күйін кешті де қалды. Қазақ әдебиет орбитасына үш жүзінен не өткен ғасырдың екінші жартысында Жюль Верні мен Герберт Уэллсі, не екі ғасыр шекарасында Карел Чапегі мен Хьюго Гнесбегі, не үсітіміздегі ғасырдың елу жылдығында Кабо Абэсі мен Айзек Азимовты, Александр Беляеві мен Пол Андерсені, Роберт Шеклиі мен Станислав Лемі, Иван Ефремовы мен ағалы-інілі Аркадий мен Борис Стругацкийлер, Рей Бредбериі мен Саке Комацуы... қойшы, әйтеуір, бүгінгі аталмыш жанрдың беделін көтеріп тастаған жазушылары «мен мұндалап» көрі қоймады. Бұл жүдеу жағдайдың көрінеу («объективтік» дей ме?) себеп-сылтаулары болғаны белгілі. Сондықтан да әлгі айтқан уақыт белестерінде бүгінгі дүние жүзілік озық фантастикаға қойылатын талап-тілек деңгейінен шыға алмағанын кешіру – күнә емес...

Оның есесіне осы енді-енді қоштасқалы отырған ғасырмыздың екінші жартысында қазақша сөйлеген, қазақ елін, жерін тағы басқа атрибуттарын өз туындыларының өзегі етуге ұмтылған, «ғылыми-фантастика» деген трифпен белгіленген әңгіме, повесть, романдар тебіндеп, «көктей» бастады... Бір қызығы (іштей қуанарын да) – осы дүниелер бәрінен бұрын, көбіне-көп өз заманы талап етіп отырған ғылыми-техникалық арман-қиялға бой ұруға күш салғандығы.

Сол тұста бірталай есті, ойшыл, шынайлы оқымыстылар қатарында мен санайтын академик П. Ребиндердің: «Ғылыми фантастика ғылымға нағыз үгітші және насихатшылық қызмет атқара алады деп есептеймін. Шақпақ тастай бір шаққанда оқырман жүрегіне ұшқын түсіре алатын – сол. Ғылымға нағыз дарынды зерттеушілердің жаңа легін тарта алатын – тек сол», – дегені фантастикаға қойылатын талапты дәл ме дәл айқындаса керек...

Міне, қолына жаңа-жаңа қалам ұстап, әдебиеттің осы бір сыйқырлы Галактакасына самғауға талаптанған қазақтың оқыған жастарының осы ғұрыптас дәйекті тұжырымдамаларды өздерінің шығармашылық құбылнамасы есептегендей, ғылымға да, қиялға да басқаша бүйірінен қарауға мұрындық болған нәрсе – планетаны мәңгілік тартылыс жеңген сексен алты килограмдық Жердің жұдырықтай жасанды серігі самғаған 1957 жылғы 4 қазан екенін мойындамау – білместік. Бұл уақиға жалпы ғылыммен бірге жеке техникалық мүмкіндіктеріне де мезгеді. Оның ішінде, әсіресе, сол техникадан тұратын келешек көліктеріне де.

Қараңызшы. «Уақыт ұтқандар» әңгімесіндегі «жер басып жүретін» автомобильді көрңізші: «...Шынында да мынаны бұрын көрген жеңіл машиналардың біріне ұқсата қою қиын еді... Біз таяп келгенде, «машина» есігі баяу жылжып ашыла беріп еді, төртеуіміз жайғасып болған кезде, «машина» да ешбір дыбыссыз орнынан қозғалды. «Машинаға» кіре бере-ақ ерекше бір хош иіс кеңсірегімді қытықтап өткендей болып еді. Шынында да алдамшы түйсік емес екен: сәлден соң мен «машинаның» ішінде емес, шілікті бұлақтың саясында отырғандай сезіндім өзімді. Қазір біз мінген «машина» қия тастарға жантайта орналыған... Тіреу басындағы қомақты шеңбердің ішімен ағып келеді... Айт-айтпады, мынау электр әрекеті ғой. Егер шеңбер тәрізді иілген өткізгіштер оқ жіберіп, темір жаңқасын таяған кезде, дәл осыған ұқса құбылыс болатыны есіме түсті... Ендеше, мына бір мінген гравиобильді (мен манадан «машина» деп отырған астымыздағы көлікке өзімше ат қойып, айдар таға сөйледім) көтеріп тұрған гравитация өрісі де, оны алға тартып келе жатқан күш те – электр болғаны ғой», – деп әспеттейді автор өз қиялындағы келешектің бір «аяқ артар» мүлкін...

Осы автор өзінің алғашқы шығармашылық жолында жалпы жүріс-тұрыс, тасымал жасайтын техникалық өнертабыстарға көбірек бой ұрып, үйірсек болғаны байқалады. Мәселенки, ол жиырма үшінші ғасырдың бір өнертапқышы хақында қиял жүгірткен «Торға түскен күш» атты суреттемсінде кәдімгі инерцияны жұтып алатын, аспапты көлікке пайдаландырады. Материядағы, (бұл жалғандағы) қай қозғалыс атаулыда да инерция (қарқын) болуға тиіс екені белгілі. Оның біз үшін тигізер пайдасы да шығарар зияны да бар. Зиян-залалы – қатты қарқынмен ағызып келе жатқан көлікті кілт тоқтатуға көп күш сарп етуге мәжбүр қылатындығы. Демек, жылдамдық қажеттік қылған жағдайда малсыздан тежеліп отырылады. Сонда инерция белгілі бір дәрежеде шапшаңдықты арттырып, уақыт ұтуға кеселін тигізеді. Осы инерцияны жойып, көліктің жылдамдығын өсіру не өшіру жолын қарастыру үстінгі автор ұрымтал идея ұсынған-ды: инерциялық күшті жұтқыш, өзі қалам қарамындай аспап жасалса, соның арқасына кәдімгі автомашина сағатына жарты мың шақырымға дейінгі қарқынын өсіріп те, оны өшіріп, сол сәтте кілт тежеп те, тоқтата алады... Міне, автожүргізушілерге не керек? Осы!..

Бұл аз дегендей, аталмыш туындыгердің Жер қыртысын қаннен-қаперсіз қатпар-қатпар тіліп жүре беретін көлігі де табылады. «Саяхат» әңгімесінде. Ондағы кейіпкерлердің алдына қойылған басты міндеті – Жер кіндігіне саяхат жасау. Әрине, осы планета қойнауында емін-еркін жүретін көлік арқылы ғана атқаруға болады.

Ал, ол мынандай: «Мені қатты таңдандырған нәрсе – корабльдің сыртқы түрі болды. Оның болаттан жасалмағанын бірден сездім. Алғашындап маған корабль ішінде жүгері дәніндей текше толтырған, әйнектен жасалынған астау сияқты болып көрінді. Сәлден кейін ол текшеден өрілген сауық сықылданды. Нені аңғардым: корабль макетінің өн бойы алабұғаның арқа қанатындай жұқа затпен және есекке ұқсас балықтың қабыршағы тәріздес қалақтармен көмкеріліпті», –деп, саяхатқа ғалымдармен тізе қосысып жүруге бел байлаған тілші оны осылай сипаттап, таныстырады.

Әңгімеде жер асты кемесінің жүріс-тұрыс принципі де оқырманға түсіндіріледі. Радий отымен жүретін ол көліктің маңының қысымы, ыстығы қыруар өсетіні белгілі. «Ал осынау балқыған сұйықтың ішінен корабльді сүңгуір қайықша сүйрейтін күш – мынау, – деп профессор қысқа еске тәрізді нәрсені нұсқады. – Алайда Жер қысымы қызу артқан сайын көбеймесе, азаймайды. Бұл қысым корабль ескегінің қимылдауына да мұрша бермейді. Ендеше, қысым атаулыны жою керек, – деп, – Ерболов алабұғаның қанатынша тікірейіп тұрған жұқа заттарды көрсетті. – Оны атқаратын – мынау. Бұл корабль маңындағы жердің өз қызуын да «сорып» алады. Сонда корабльдің айналасы бір сәт суып, оған түсетін қысым лезде төмендеп кетеді. Ал әлгі жылу есуге жұмсалады...»

Міне, байқадыңыз ба, бәрі де – айқын, бәрі де – соқырға таяқ ұстатқандай!.. Қарапайым... Жасауы енді оп-оңай секілді көрінеді де тұрады... Қиялдың «қулығы», «сиқырлығы» осындай, бәрін қарапайым нәрсе ғып көрсетуге тырысып бағуында болса керек!..

Осы үзіндіні келтіріп отырғандағы мақсат – жер астындағы кемесінің фантастикалық бейнесін тағы да бір рет көз алдымызданелестетіп өткізу. Автор өзінше техникалық есеп-қисап жасайды. Солардың арқасында қиял көлігін дүниеге әкеледі. Оның дәлелдемелері, шынтуайттап келгенде, байсалды ғылыми есептерге келгенде қайшы келіп те қалар. Мәселе онда емес. Гәп – осы фантастикалық көліктің әңгіме идеясымен қолтықтасып тұруында. Демек, ол идея – фантастика үшін шындық...

Аталамыш автор осы қиял көлігіне қайта айналып соққанын тағы көрдік. Бұл жолы Жер бетін былай қойып, аспанға әуелеп кетеді. Шығармашының айтқанын қайталайын: «Қазір кездейсоқ кең тауып, жердің терең қабатын «тіміскілеп» ұшып жүрген барлаушы тік ұшақ-автоматқа «Жарқанат» ат кездейсоқ тағылмаған-ды. Себебі: ол кәдімгі жарқанаттың қызметін толық атқармағанымен, оның жұмыс принципі, соның табиғатына негізделіп жасалған!.. Сезгіштігі жөнінен «Жарқанат» жанды жарқанаттан кем түспейді. Бірақ бұның көретін «көзі» дыбыс тоқыны емес, радио толқыны... Осыған орай, тікұшақ-автоматта өте қысқа радиотолқын шығаратын генератор мен оны төмен қарай бағыттап тұратын арнаулы аспап бар. Осы толқынның біразы жерқыртысынан еркін өтіп, оның қойнауындағы кен және басқа қабаттарына жеткенде, шағылысып, «Жарқанатқа» оралады... Мұнымен қатар «Жарқанатта» күнілгері берілген «бағдарлама бойынша тікұшақты басқарып отыратын электонды аспаптар бар»...

Қазірден қырық шақты жыл бұрынғы жұртшылыққа ұсынылған осындай «аэроэлектронды жоба» бүгінде өмірде анағұрлым жетілдіріліп, кәдеге асып, шаруашылықтың құпия да жария мүддесіне пайдаланып жүргенін білеміз. Алайда, өз тұсында, яғни осыдан жарты ғасырға жуық бұрында фантастика жанры үшін нағыз керек нәрсе – «неге осындай тікұшақ жасамасқа?» дегендей сұрақ туғызған-ды. Міне, аталмыш әдебиеттің ел арасына, қағылкез оқырман ортасына кең тарауының бір сыйқыры – осы «неге жасамасқа?» сұрағы төңірегінен табылуында...

Менің есіме осы арада өзінің футуралогия саласындағы жан-жақты, есті ғылыми-социологиялық зерттеулерімен көңілімнен жиі-жиі шығып, былайша айтқанда, үнемі дерлік «қышыған жерімді қаситін» тарих ғылымының докторы И. В. Бестужев-Ладаның: «Рас, кейде әдебиет келешекке ғылымнан бұрын құлаш сермейді. Кибернетикамен жарақталған қоғамдық өндіріс қандай болмақ? Бұған не социология, не экономика ғылымы жауап бере алмайды. Жауапты жазушылар беруге тырысады», – деген бір дәйектемесі түсті. Тарихшы дұрыс айтады. Бұл жерде ол әдебиеттің жартысын жыртып отырған жоқ: қиялдың шын мәніндегі пәрменін басқаларға мойындатуда...

«Автор осыншама фантастикалық көліктерді қаузай беретіні несі? деуі мүмкін базбіреулердің. Кешіріңіздер, олай емес. Оның шығармашылық қызметімен едәуір таныс оқырман туындыгердің ғылымның сан саласына «қол жүгірткені» көре алар еді. Мысалға, ХХІІІ ғасырдың бір өнерапқышы туралы суреттедегі» басты кейіпкер Тоқтас Әбіловтың қолынан келмейтіні кем де кем. Қан қысымы тасынған адамнаң кеудесіне салатын механикалық жүрек жасайды. Бұл – медицинаның ортопедия және травматология тарауынан қарасты объектісі дейік. Екіншісі: «Жердің тарту күшін жоятын өріс шығаратын гравигенератор» жасап шығарады. Демек, енді Әбілов физикаға аунап түседі. Оның өзінде күні бүгінде де күллі планета оқымыстыларының тынымсыз айналысып жүрген сүбелі мәселесін «қағып тастайды». Үшінші ретте инерцияны жоқ ғып, жұтып жіберетін «қалам» ойлап табады...

Қараңыздаршы. Қаншама ғылыми болжам саласына сол кездегі жас автор қалам тартуға ұмтылған. Мұндай талпынысты оның «Ақиқат формуласы» повесінен, «Әл-Фараби көпірі», «Көрінбес қорған», «Өмір шуағы», «Гравитон», «Профессордың өлімі»... әңгімелерінен әбден байқалады.

Елуінші жылдардың аяғына таман қазақ әдебиетіндегі фантастиканы «тіске басып байқағысы» келген, бір уақытта дерлік жапа-тармағай көріне бастаған алуан түрлі жоғары білім иелері – жастардың аяқалыстары осы тәріздес болатын. Бәрі дерлік қиялымен ғылымның келешек тағдырын шешіп жататын. Ол кезде осы тәріздес жас қалам ұстаушылар өз тұсында ғылым тарихын зерттеуші, Халықаралық Эйнштейн комитетінің төрағасы, академик Б. Г. Кузнецовтың: «Қазір ғылымдағы байқалған бағыттың сипатын айқындау қиын. Ол бағыттардың техникалық нәтижесін өмірде қолданғанда, неге қол жететінін айқындау одан да қиын», – дегенін біле бермеген болар. Бірақ, ол жастар бар интуициямен оны сезгенге ұқсайды. Ол сезімдерін, сондықтан да, мақтаулы не ортақолды болса да, фантастика «тәсілімен» оқырман қауымға аңғартып отырғанына қазірде біз куәгерміз.

Соның бір дәлелі – ертелі мен баяндап отырған туындылар. Олардың иесі – А. П. Чеховше кетсек, «некелі әйелі» – тау-кен ғылымы, ал «жүретін келешегі» – ғылыми-фантастика жанры аталатын жазушылық кәсіпті «айналдырып» жүрген, бүгінде жасы ертеректе жұрт: «ер жасы – елу», – дегеннен де шаршамай-талмай он жыл асып түскен Қазақ Ұлттық техникалық университетінің профессоры.

Ол – қаламымен қиял «орған» Шәмшиден Әбдіраманұлы!

1997 жыл.