1.2 Көлік жүйесінің негізгі ұғымдары және анықтамалары
«Көлік» сөзі дегеніміз әдетте:
- өзінің белгіленген орны жүктер мен жолаушыларды тасымалдау болатын халық шаруашылығы саласы;
- материалдық өнім мен адамдарды тасымалдауды қамтамасыз ететін техникалық құралдар кешені;
- жол бойымен қозғалатын бірліктер ағыны;
- белгілі бір бекітілген пунктке және нақты мекен-жайға апаратын жүктің жеке партиясы.
Қатынас құралы – негізгі жылжымалы құрам, оған теміржол, теңіз, өзен, автомобиль, әуе және басқа көлік түрлері жатады.
Қатынас жолдары – жылжымалы құрамның қозғалысына арнап арнайы ыңғайландырылған және жабдықталған жолдар, нақты түрде: рельсті жолдар, автомобиль жолдары, кеме жүзетін өзендер, теңіздер және т.б..
Көліктегі техникалық қондырғылар мен құрылыстар тиеп-түсіру пункттарынан, жүк және жолаушылар станцияларынан, порттардан, зауыттардан, жөндеу шеберханаларынан, қоймалардан, сигнал беру құралдарынан және т.б. тұрады.
Көлік жүйесі – тасымалдау жасаған кезде өзара тәуелділік пен өзара әрекеттесуде болатын көліктің әр түрлерінің кешені. Көлік жүйесіне ұйымдастыру, оперативтік және басқару функциялары (АСУ, АСУОП т.б.) енеді. «Біртұтас көлік жүйесі» ұғымы көліктің барлық түрлерінің әлеуметтік-экономикалық тұтастығын көрсетеді, бұл мемлекетке, өңірге немесе ірі қалаға тән.
Көлік желісі – елдердің немесе жеке өңірдің елді мекендерін байланыстыратын барлық қатынас жолдарының жиынтығы. Ол жеке көлік түрлерінің маршруттық желілерінен (метро, трамвай, автобус және т.б.) түзіледі және әдетте магистральдық желілер мен төменгі желіге бөлінеді. Магистральдық желі жүктерді алыс қашықтыққа тасымалдауды орындайды, төменгі желі жергілікті өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы жүктерін тасымалдауды қамтамасыз етуге арналған.
Көлік желісінің тығыздығы деп 1000 км2 келетін желі километрінің санын атайды.
Ағын қуатын олардың жүк толымдығын немесе жолаушылар толымдығын желінің 1 км келетін тоннокилометрмен анықтайды.
Көлік-экспедициялық операцияларға: қабылдау, орау, таңбалау және жүктерді беру, оларды қысқа мерзімге сақтау, әр түрлі құжаттар мен төлемдерді рәсімдеу, жүкті көлік құралының бір түрінен екінші түріне қайта тиеу жатады.
Жүктер мен жолаушыларды тасымалдау көліктің бір немесе бірнеше түрімен ұйымдастырылады.
Бір көліктік кәсіпорын жүргізетін тасымалдау жергілікті деп аталады.
Аралас қатынаспен тасымалдау - көліктің бірнеше түрлерімен бірыңғай көлік құжаты бойынша жүзеге асырылатын тасымалдау. Көбінесе осындай тасымалдаулар қайта тиемейтін қатынастар үшін пайдаланылады (контейнерлерде, жәшіктерде, вагондарда және т.б.).
Халықаралық қатынаспен тасымалдау – мемлекеттен тыс жүзеге асырылатын – сыртқа шығарылатын (экспорт), әкелінетін (импорт) тасымалдар.
Көлік процесі – өнеркәсіпте қабылданған «өндіріс процесі» ұғымына ұқсас, жүктер мен жолаушыларды жөнелту пунктінен белгіленген жеріне жеткізуге тікелей байланысты нақты операциялар кешенін бейнелейді. Көлік процесін ұйымдастыру ретінде жалпы түрде принципті ережелер, әдістер және жүктерді тиеу, жылжыту, түсіру, көлік-экспедициялық операцияларды және т.б. орындау бойынша көліктің әрекеттік буындары байланысын қарастыратын құрылымдық сұлбалар кешенін түсінеміз.
Учаскелерге немесе шағын желілерге қатысты көбінесе «қозғалысты ұйымдастыру» терминін қолданады, бұл әдістер кешенін тасымалдау мақсаттарымен шектеуді атап көрсетеді.
Кез келген көлік объектісінің өткізгіштік қабілеті - жылжымалы бірліктердің максимум саны, ол берілген объект (жол бөлігі, жол қимасы) бойынша уақыт бірлігіне (тәулік, сағат) берілген техникалық жарақтандыру кезінде және қозғалысты ұйымдастырудың белгілі түрі жағдайында өткізілуі мүмкін.
Қандай да бір көлік объектісінің алып жүру қабілеті – бұл жүктің максимум көлемі (тоннамен немесе жолаушылармен), ол жылжымалы құрамның, жанармайды және басқа ауыспалы құралдардың болуына байланысты есептік кезеңде тасымалдануы мүмкін. Алып жүру қабілеті көлік ағынының ең жоғары шамасын анықтайды, өйткені мысалы жолдың өткізу қабілеті онда бірде-бір көлік бірлігі болмаған жағдайдың өзінде де өзгеріссіз қалады.
Бірқатар шарттарды ұстанған кезде (жылжымалы құрамды жанармаймен, материалдармен, кадрлармен және көлік бірліктерінің қажетті санымен қамтамасыз ету) өткізу және алып жүру қабілеті практикалық түрде тең болады, сонда тасымалдау қуатының бір ұғымымен операция жасауға болады.
Қалыптастыру немесе маршурттау жоспары, көліктің түрлі бөлімшелері дайындайтын құжат болып табылады. Онда поездар мен жеке көлік құралдарын (автомобильдерді, кемелерді ұшақтарды және т.б.) қалыптастыру (бастапқы пункттар) және тарату (соңғы пункттар) пункттары туралы нұсқаулар, сондай-ақ берілген мақсаттағы поезға ғана кіретін жүк ағымының (жолаушылар ағымының) сипаттамалары болады. Маршруттауды дайындау қажеттігі, көлік құралына тиелген жүк, жүру жолында теміржол поезы, автопоезд немесе өзен көлігі тягачын ауыстыруы, буксир, локомотив және басқалары болуына қарамастан, өзінің белгіленген пунктіне дейін жүруі тиіс екенін білдіреді.
Көлік бірліктерінің қозғалыс графиктері мен кестелері жолаушылар тасымалы, сондай-ақ жүк тасымалы саласында да жасалады. Кесте әрбір көлік бірлігінің, кестеге және бірліктердің жүру маршрутына енгізілген әрбір пункт бойынша жөнелту және келудің дәл уақытын, сонымен қатар тәуліктік қозғалыс көлемдерін (сапарлар саны) регламенттейтін кесте түрінде болады. Олар желінің әрбір бағытында (маршрутында) қозғалыс үздіксіздігін және уақытылы дәрежесін бейнелейді. Әзірленген құжаттар көлік ішілік құжат шеңберінен шығады және жалпы мемлекеттік мәндегі құжаттарға айналады, көлік бөлімшелерінің өздері үшін де қатаң түрде міндетті болады.
Қалыптастыру жоспарлары (маршруттау) және қозғалыс графиктері (кесетлері) негізінде бірқатар көлік министрліктері мен ведомостволары шеңберінде техникалық жоспар мен техникалық нормативтер кешенін әзірлеуге болады, оған белсенді бірліктер (локомотивтер, тягачтар, буксирлер) айналымының, жүргізушілер жұмысы мен демалысының графиктері, жүктік аулалар жұмысының, техникалық құралдарды жөндеу және қызмет көрсету графиктері және т.б. енгізілуі мүмкін.
Достарыңызбен бөлісу: |
