1 баспа 09. 2013 беттің беті

Сары топырақтың кұрамында сары топырақ фракциясы неғұрлым көп болса, соғұрлым байланысы берік болады.

Пластикалық әдісте кептіру негізгі әдістердің бірі болып табылады. Кептіру процесі материалдың жылу және масса алмасуының қоршаған ортамен байланысы. Технологиялық процестің соңғы сатысы – күйдіру табылады.

Қабырғалық керамикалық материалдар төмендегідей жіктеледі:

1. Бұйым түріне байланысты

2. Қолданылуына байланысты:

3.Пайдаланылатын шикізат түріне және бұйымның дайындалуына байланысты:

сары топырақ, диатомит, трепелден пластикалык;

жартылай құрғақ әдіспен нығыздалып дайындалған бұйым.

4. Технологиялық қасиеті мен тығыздығына байланысты:

а) жылу технологиялық қасиеттері мен жоғары тиімділіктері – тығыздығы 1400 кг/м кірпіштер және тығыздығы 1450 кг/м³ тастар.

б) шартты тиімділіктері – кірпіштің тығыздығы 1400 кг/м³ жоғары, ал тастың тығыздығы 1450-1600 кг/м³ аралығы.
Арнайы мақсаттағы кірпіштер мен тастар бұл топқа канализациялық құрылымдар мен жол жабындарына арналған тастар меп кірпіштер жатады. Олардың беріктігі, тығыздығы, аязға төзімділігі жоғары болуы керек. Лекальды кірпіш өндірістік түтін құбырлар қалауға қолданылады. Олардың кызу температурасы 700⁰ С.

Канализациялық кұрылымдарға арналған тастардың тығыздығы жоғары болуға тиіс. канализациялық құбырларды отқа төзімді сары топырақтан дайындайды.

.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Керамикалық кірпішті иілімді әдіспен өндіру қалай жүреді?
   
2. 
   Керамикалық кірпішті жартылай құрғақ әдіспен өндіру қалай жүреді?
   
3. 
   Пластикалық дәрежесіне байланысты сары топырақ қалай жіктеледі?
   
4. 
   Термиялық өңдеу процестері қалай жүреді?
   

2. Шыны материалдардың түрлері.

3. Шыны материалдардың қасиеттері, ерекшеліктері.
Шыны – деп силикаттардан, алюминаттардан, натрий, калий, кальции, және басқа сол сияқтылардың карбонаттарынан тұратын шикізат ерітінділерінің - балқымаларының суытылуынан алынатын амофты қатты дене. Құрылыста көпшілігінде силикаттық шыны қолданады деуге болады. Оның химиялық құрамын, шартты түрде оксидтердің қосындысымен сипаттайды:

SiO2-71-72 % ; NaO-14-15%.CaO-6.5-7%/ MgO-4%/. Al2O3-2%. Бұл кәдімгі терезе шыны құрамы. Басқа арнайы шыныны алу үшін тиісті оксидтерді қолдана отырып, оның химиялық құрамын қажетті бағытта өзгертеді.

• 
  шикізаттарды дайындау ( кептіру, майдалау, байыту );
  
• 
  шыны шихтасын әзірлеп қорыту пешіне салу (өлшемдеу – дозалау, құрамаларын – компоненттерін араластыру және пеш салмалысына жіберу ) ;
  
• 
  балқымадан шыны материалдары мен бұйымдарын шығару (қалыптау);
  
• 
  сапалық көрсеткіштерін жақсарту үшін бұйымдарды термиялық, механикалық немесе химиялық тәсілдермен өңдеу.
  
  1. 
     Дайындау сипаты шикізат материалдарының табиғтына және арналуына байланысты. Кейбір материалдар тек майдалауды немесе химиялық біркелкілігін дұрыстау үшін құрамын орташалауды қажет етеді, ал басқалары, мысалы құм көпшілігінде біршама күрделі дайындау операциясынан ( темірден ажырату) өтеді. Әк тасы, доломит, дала және балқығыш шпаттары және басқа ірі кесекті материалдарын өңдеу схемасы былай бейнеленеді: жарып ұсақтау, кептіру, диірменге тартып ұнтақтау; тас елегінде електеу, аспаптарда темір ұнтағын магниттік жолмен бөлектеу, және қосымшалары да ұнтақталынады.Шихта сапасын жүйелі түрде тексеріп тұрады,(дұрыс өлшенуі, құрамының сәйкес келуі, араласуы). Шихтаны балқыту жылдамдығы, соған сәйкес, шыны қорыту пешінің өнімділігі шихтаны пешке салу тәсіліне және салынған шихтаның қалыңдығына байланысты.
     

Алдын ала әзірленілген, берілген мөлшерлерінде өлшелінген шихта құрамы тарелка немесе барабан тәрізді араластырғыштарда жақсылап араластырылады. Дайындалған шихта ылғалдылығы 4-7% дай болуы керек, себебі сондай ылғалдылықта шихта агрегатталына бөлінбей құрамы бойынша біркелкілігін сақтайды

Силикат балқымаларды алу үшін химиялық құрамына қарай табиғатта кең тараған құм, базальт, диабаз, мергель сияқты тау жыныстарын, негізгі өнеркәсіп қалдықтарын, күлдерді, шыны сынықтарын және т.б. қолданады. Силикат балқымалардан олардың химиялық құрамын және суыту тәртібін реттей отырып, структурасы мен қасиеттері бойынша әр түрлі материалдарды және бұйымдарды (шыны және шыныдан жасалған бұйымдар, шыныкристалдық материалдар) алуға болады. Бұлардың ішіндегі құрылыста ең көп қолданылатындары шыны және шыны бұйымдары ( профильді шынылар, шынылық пакеттер, шыны панельдері, шыны құбырлары, шыны талшықтары, қауіпсіз шыны бұйымдары және т.б.).

Қазіргі кезде ТМД көпшілігінде өндіріс процесстері автоматтандырылған және механизацияланған ірі шыны зауыттары бар.Қазір Қызылорда облысында ірі шыны зауытын салу қарастырылып жатыр.Ресейде шыны жасаудың ғылыми негізін қалаған М.И.Ломоносов. Ол Петербургте бірінші рет түсті шынылар шығаратын фабрика салып, 1752 жылдан бастап шыны жөніндегі зерттеу жұмысының дамуына жол ашқан, шыны бұйымдарын жасап шығарудың жаңа тәсілдерін ойлап тапқан.

Шыны балқымасын көбіктендіру жолымен жылу қоршағыш және дыбыс сіңіргіш тиімді материалдарды (көбік шыны) алынады.Сондай – ақ , силикаттық балқыма массаның жұмсақ күйінде фильтрлеу, үрлеу, штабиктау, құрамалау тәсілдерінің бірімен диаметрі 0,1-100мкм шыны талшықтарын тартып, соның негізінде бірнеше тамаша материалдар мен бұйымдар (шыны маталары, шпондар, шыны пластиктері және т.б. )шығарылады. Соңғы кездері жинақтау (синтездеу) арқылы сәуле толқын ұзындығының барлық диапазонында (ултракүлгіннен инфрақызылға дейін) жарықты іріктеп өткізетін шынылар, нейтрондық және ренгендік сәулелерден қорғануға тығыздығы үлкен шынылар жасалып шығарылатын болды. Шыны негізінде ситаллы деп аталатын бір өзі шыны мен кристалдық дене қасиеттерін үйлестіре көрсететін микрокристалдық материалдарын алу басталды. Ситалдардан жасалған бұйымдар термиялық және механикалық үлкен беріктігімен ерекшеленеді. Оларды арнайы техникалық салаларда ( радиоэлектроника , машина құрылыстарында, ваккумдық техникада, ядролық реакторларда) қолдануға мүмкіндік береді.

Шыны жарық өткізуге арналған сынғыш, басқа құрылыс материалдарына ұксамайтын материал.

Шынының қасиеті көптеген факторларға тәуелді: Құрамына жылу мен өңдеу режиміне, үлгінің өлшеміне және т.б Шынының беріктігі сынғанда, қысқанда 700 000 мПа, ал созғанда 30-80 мПа. Шыны талшықтары 10^-4 см диаметрмен созғанда, беріктігі 200-500 мПа жетеді, яғни 10 есе үлкен. Шынының беріктігіне ішкі ақаулары, қыздыру температурасына шыдамдылығы әсер етеді. Шынының негізгі кемшілігі оның сынғыштығында.

Сынғыштығы көптеген факторлармен анықталады. Олардың негізгісі материалдың серпімділік модулінің беріктігіне қатынасы E/R. Бұл қатынас неғұрлым үлкен, ал кернеу (тартылу) деформациясы кіші болған сайын материал беріктік шегіне жетеді. Шынының серпімділік модулі 4,5 10⁴ – 9,8 10⁴мПа.

Кәдімгі силикат шынылар жарықты жақсы өткізеді және ультракүлгін, (толқын ұзындығы 300), инфрақызыл (толқын ұзындығы 300 ден жоғары) сәулелерді өткізбейді. Шынының химиялық құрамы мен түсін өзгерту арқылы шыныньің жарық өткізгіштігін реттеуге болады.

Орнаментты шыны әйнектік шынының құйып жасалынған бір түрі. Бұл шынының бір жақ беті тегіс, ал екінші жағы өрнектелген.

Түсті шыныны металл оксидтерімен қайнату процесі арқылы боялған шыны массасынан алады. Негізгі түстері: сары, көк, күлгін, жасыл. Максималды өлшемі 80мм 31000 мм. Түсті шыныларды балкондарды, лоджияларды, сатыларды, лифт шахталарын қоршауға арналған декаративтілік плафон жасауға қолданады.

Қорғаныш шыныларын арнайы термиялық өңдеумен алады (серпімділік және беріктікті жоғарылату үшін). Қорғаныш шынылары автотранспорттарда колданады. Термиялық тұрақтылығы – температураның кенеттен өзгеруіне шынының жарылмай шыдайтын қабілетімен сипатталады.Шыны бұйымдарының термотұрақтылығы олардың қалыңдық мөлшері мен пішіндеріне байланысты.Ең термотөзімді болып кварцтық, боросиликаттық және сілтіздік шынылар саналынады. Температура 80град.С – 1000градС(кварцты) өзгеруі мүмкін.

Күн сәулесінен және жылдам корғайтын шыныларды шыны бетін арнайы ерітіндімен аэрозольды өңдеу арқылы дайындайды. Бұл шыныларды ғимараттар мен транспорттарды күн сәулесі мен жылу радиациясыи төменде мақсатында колданады. Шынының өлшемі (160 млн 32000мм) 16032000мм, қалыңдығы 3-6 мм. Жарық өткізгіштігі 30-70%, жылу сәулесін өткізгіштігі 60%. Бұл шынының 1 кв метрдің бағасы осыған сәйкес өлшемі мен калыңдығы әйнектік шынының бағасынан 1,5-1,7 есе артық.

«Витрасен» - жарықты барлық ғимарат бойынша тарату қабілеттілігі бар шыны. Ол жақсы жылу және дыбыс изоляторы болып табылады. Жылу өткізгіш. Шыны күн спектрінің инфрақызыл сәулелерін жұтуға арналған, құрамында арнайы қоспалары бар боялған масса. Түсі күлгін-жасыл. Жарық өткізгіштік қабілеті 65%, ал инфрақызыл сәуленің өткізгіштігі 35%-тен көп емес. Шынының өлшемі 16 032 000 мм, қалыңдығы 3-4мм.

Шыны пакеттер бір-бірімен периметр бойынша герметикалық қосылған екі немесе одан да көп шыны беттерінен тұрады. Шынылар арасында құрғақ ауамен толтырылған кеңістік бар. Шыны пакеттерді әйнектік қалыңдығы 8 мм, ауданы 5м² болатын әйнектік шынылардан жасайды. Шынылардың арақашықтығы 15-20мм. Шыны пакеттердің максималды өлшемі 23 031 900 мм, минималды өлшемі 3 300 300 мм. Шыны пакеттердің жылу өткізгіштік коэффициенті 2,4-1,7 Вт/е (м² –с⁰).

Жарық өткізгіштігі 30-80 %, дыбыс изоляциялық қабілеттілігі 29-32 ДВ. Сөрелік шыныны қалыңдығы 6-12мм, ауданы 4-12м² шыныдан жасайды. Сөре шынының беріктігі жоғары, 1200 мПа дейін барады.

Шыны құбырлар. Вертикальды немесе горизонтальды созу әдісі арқылы дайындайды Температурасы 120°С, қысымы 0,3 мПа, сұйықтары үшін диаметрі 15-65мм, ал ұзындығы 100-300 мм етіп дайындайды.

Стекловата – жұка жіптерден тұратын материал. Беріктігі өте жоғары. химиялық тұрақты, дыбыс және жылу өткізгіштігі төмен. Азбоцемент бұйымдарын дайындауда дыбыс және жылу изоляциялық дайындау материалы толықтырғыш ретінде пайдаланады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Шыны жасаудың ғылыми негізін қалаған кім?
   
2. 
   Шынының қасиеті негізгі қандай факторларға тәуелді деп ойлайсыз?
   
3. 
   Шынының негізгі кемшіліктері қандай?
   
4. 
   Дыбыс сіңіргіш тиімді материалдарды (көбікті шыныны) алу жолдары қалай?
   

1. 
   Ауалық және гидравликалық байланыстырғыш заттар.
   
2. 
   Гипстік байланыстырушыларының түрлері және оларды өндіру үшін қолданылатын шикізат материалдары.
   

Байланыстырушы заттар құрылыста және құрылыс бұйымдары мен конструкцияларын жасарда колданылады. Оларды түрлi тұрғын және өнеркәсіптік үйлердің бөлшектерiн (блоктары мен панельдерiн, аркалыктары мен фермаларын, баганалары мен аркалары) зауыттык жағдайда жасап шыгаруға қолданумен катар, біртұтас үйлер, мұнаралар, плотиналар және түрлi біртұтас құрылымдар салуға колданады.

Әсіресе индустриялык әдіспен үйлер салу үрдiсiнiң дамуына байланысты осы байланыстырушы заттар негізінде зауытта жасалынатын жиналмалы конструкциялар мен бұйымдар көлемi де жылдан жылға көбеюде. Мұнымен катар үйлер мен гимараттардын индустриялык және жеделдете салу әдістері, оларды сан алуан жағдайларда пайдалану шарттары галымдар мен инженерлік- техникалык құрылысшылар алдына тез және өте тез катаятын, жұмсартылған (пластифицияланган) кеңейе катаятын, кышкылға төзiмдi, тампонаждык және тағы баска түрлi түсті тиiмдi цементтердi жасауды, оларды құрылыс салаларында колдану тәсілдерін игеру проблемаларын қойғанды.

хх ғасырдын екiншi жартысынан бері минералдык байланыстырушы заттар шығару өндiрiстерiнде елеулi прогрессивтiк даму үрдiсi үлкен орын алып келедi.

Бiрiншiден, белгiлi өндiрic технологиялары жоғарғы денгейге жетiлдiрiлдi,

екiншiден, байланыстырушы материалдар сапасы мен саны ұлғаюымен катар түрлi жағдайда үйлер мен ғимараттардын пайдалануына сәйкес мыктылык шегi (маркасы)жоғары, нешебiр агрессивтiк жағдайға төзiмдi цементтер шығару әдістері калыптасып, олармен құрылысшыларды камтамасыз ету проблемасы казіргі күндерi толығымен шешiлген.

Байланыстырушы материалдар өндiрiсiнiң мұнша дәрежеде дамуы, соған байланысты неше түрлi құрылыстардың толык мағынадағы индустриялы салаға айналғаны көптеген ғалымдардын және инженерлiк - техникалык құрылысшылар енбектерінің аркасында. Әсіресе, жаңа байланыстырушы материалдар ендiру жолында, оларды физика- химиялык тұрғыда касиеттерін зерттеу, нәтижелерін өндiрiске енгізу жөнiнде енбектері жетекшi роль аткарған ғалымдарды атап өту кажет, Олар – КСРО F А академиктерi А.А.Байков, С.Д.Белянкин, В.А.Обручев, П.А.Ребиндер, F А корреспендент мушелерi ПЛ.Будников, В.В .Тимашев, Н.А.Торопов, профессорлар Ю.М.Бут, В.А.Кинд, И.И.Китаигородский, В.Н.Юнг, В.И.ВернадскиЙ, С.И.Дружинин және т.б.

Жоғарыда келтiрiлген тұжырымдамалар гидравликалык байланыстырушы ( портландцемент жане онын өзгеше турлерi) заттарына катысты жазылды.

Органикалык емес байланыстырушы материалдын екiншi тобын -ауалык байланыстырушы заттары құрайды. Бұл топка жататындар құрылыстық әк, гипс және онын әр түрлерi, ерiтiлетiн шыны. Осы екі топка кіретін байланыстырушы заттарды минералдык байланыстырушы материалдары деп атайды.

Органикалык байланыстырушы заттарына жататындар -битумдар, кара майлар (дегталалар) , шайырлар, шикi кара майлар (смолалар) желiмдер.

Органикалык емес байланыстырушы заттар жасанды ұнтақталынған дисперiстi ұлпа түрiнде алынады. Ол сумен, кажет болған жағдайда кейбiр тұздардың ерiтiндiлерiмен араластырғанда жұмсақты- қою және жеңіл калыпталынатын камыр тәрiздi масса бере алады. Онысы физика-химиялык процестер нәтижесiнде бiртiндеп катаяды да тас - сипатты денеге айналады. Көпшiлiк жагдайларда байланыстырушы массаға толтырушылар косады. Сонда толтырушылар байланыстырушыны үнемдеуге мүмкіндiк тудырып, жасанды тас қасиетін жаксартуға ыкпалын тигiзедi.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Портландцементті өндіруге арналған қандай шикізаттар пайдаланады?

2. Шлактыпортландцементтің құрамы?

3. Гидротациялық (бейорганикалық) байланыстырғыш заттар дегеніміз не?

4. Гипстік байланыстырушыларының түрлерi және оларды
өндіру үшiн колданылатын шикізаттары қандай

Бетондар. Ауыр және жеңіл бетондар.
Дәріс жоспары:

1. Бетондар және түрлері мен қасиеттері.

2. Ауыр және жеңіл бетон өндіруде қолданылатын шикізаттар.

3. Бетон қоспаларын дайындау жолдары.

Қолдану салаларына байланысты - конструкциялық және арнаулы бетондар болып бөлінеді.

Жеңіл бетондардан жасалған қабырға конструкциялары қалыңдығы кірпіштен көтерілген сондай конструкцияларымен салыстырғанда 2 есе жұқа және энергия сыйымдылығы шамамен 1,3 рет кем. Жеңіл бетондар көптеп жасалынатын конструкциялар ( қабырға панельдері, жабын плиталар, арқалықтар және т.б.) жасауға және гидротехникалық ғимараттарда пайдаланады. Жеңіл бетондар үшін қолданылатын толтырушылар өндіру тәсілдері бойынша жанартаулық табиғи және минералдық шикі қордан және өнеркәсіп өндіріс қалдықтарынан алынатын жасанды толтырушылары болып екі топқа жіктелінеді.Егер өндіріс қалдықтарына ұқыптылықпен қарайтын болсақ, олар әрі бағалы және әрі жартылай дайын материалдар болып саналады. Айталық күл және құмшлактық қалдықты бетондар араласпасын дайындағанда біршама цемент орнына қоспа ретінде пайдалануға жарамды. Оларды автомобиль жол құрылысында және ауыл шаруашылығында қолдану тиімді екені дәлелді. Бетон технологиясында, әсіресе, құрғақтай алынған күл тиімділеу. Көптеген зерттеулер нәтижелері және өндіріс практикасы бойынша құрғақтай алынған күлді 100-150кг\м3 мөлшерінде қолдану ауыр бетондарда 30-40 кг\м3 цемент үнемдеуге, бетон араласпасының технологиялық қасиетін жақсартуға, тығыздығын, су өткізбейтіндігін, сульфат тұрақтылығын асыруға және басқа да қасиетін жақсартуға әсерін тигізетіндігі, майда түйіршікті бетонда- мөлшері 50-70 кг\м3 цемент үнемдеуді, жеңіл бетондарда майда толтырушылар орнына қолдануды және біраз цемент үнемдеуді, ұялы бетондарда – ұнтақталған кремнеземдік компонентінің орнына қолдануға және байланыстырушыларды үнемдеуге мүмкіндік болатыны дәлелденген.Бұдан былайғы зерттеу жұмыстарының міндеті – күл түйіршігінің және гранулометриясының, оның химиялық активтігінің және химиялық құрамының (әсіресе, сілтілер мен органикалық қалдықтардың) бетон қасиеттеріне тигізетін әсерлерін тексеру болып табылады; күл қосылған бетон мәнгілігін бақылау.

№6.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер

1.Бетондар қалай жіктеледі?

2. Бетонның негізгі қасиеттері мен ерекшеліктері қандай?

3.Ұсақ және ірі толтырғыш ретінде қандай мөлшердегі толтырғыштарды қолданасыз?

4. Құмның гранулометриялық кұрамын және толық қалдықты қалай анықтайсыз?

5. Жоғары беріктікті жеңіл бетон алудың принципі неде?

6. Керамзитті бетонның кұрамы қалай анықталады?

7.Кеуекті толтырғыш негізінде кеуектелген жеңіл бетонның құрамы қалай жобаланады?

1. Асбестцемент және оны өндіруде қолданылатын шикізаттар.

2. Асбестцемент өндіру технологиясы.

3. Асбестцементтік бұйымдар түрлерінің сипаттамалары

Асбест – цемент деп - цемент, асбест және су араласпасының қатаюы нәтижесінде алынатын күйдірілмеген жасанды тас материалдарын айтады. Асбест – цемент негізінде жамылтқыш толқынды плиталар, құбырлар, қабырғалық панельдер, декоративтік бұйымдар шығарылады.Қазақстанда асбест-цементтік материалдар мен бұйымдар жасайтын зауыттар жоғары механикаланған және негізгі технологиялық процесстері автоматикаланған. Мысалы Шымкенттегі асбест – цемент бұйымдарын шығаратын зауыт кейінгі кездерде технологиясы жетерліктей дамыған алдыңғы өнеркәсіп қатарында істеп келеді. Жалпы ТМД аймақтарында өндірілетін асбест – цемент бұйымдарының номенклатурасы 40 –тан астам келеді. Оларды мынандай негізгі топтарға бөлуге болады. Профильделінген табақтар үй жамылтқысына және қабырғалар қаптауға арналған толқынды және жартылай толқынды шифрлар; жазық плиталар -- қабырғаларды өңдеу үшін арналған кәдімгідей және фактураланған немесе боялған плиталар ; жылуқоршағыш қабаты бар жамылтқылық және қабырғалық панельдер; жалғастырғыш муфталарымен қоса қысымды және қысымсыз құбырлар; арнаулы асбест-цементтік бұйымдар -- сәулеттілік , санитарлық – техникалық , электрқоршаушы, радиотехникалық және т.с.с.

Асбест- цементтік өнеркәсібінде көбінесе хризотил – асбест пайдаланады.Ол сыртынан қарағанда сулы немесе сусыз магний силикатынан тұратын жіңішке талшықты бейорганикалық масса, формуласы 3MqO * 2SiO2 * 2H2O. Оны серпетиналық тау жыныстарынан өндіреді. Асбест талшық ұзындығы 40 мм дейін болуы мүмкін. Талшығының орташа ұзындығы мен шаңының мөлшері бойынша асбест сортқа бөлінеді : 0; 2; 1; 3; ...және т.с.с 8 сортқа дейін. Ең жоғарғы маркасы 0; ең төменгісі 8 ; Асбест – цементтік бұйымдар жасау үшін 3; 4; 5; 6 сортты асбесті қолданады. Асбест жабық қоймаларда жеке бөліктерде маркалары және сорттары бойынша сақталады. Цемент және асбест шығындарының технологиялық нормаларының сақталуы қатаң бақылауда болуы тиісті. Әрбір бұйымдар үшін ерекше асбест араласпасы тағайындалады.

Асбест-цементтік жазық табақтар мен плиталар екі типте шығарылады -престелінген (П) және престелінбеген (ПБ). Олардың бет жағы тегіс (жылтылдатылған немесе жылтылдатылмаған) немесе басылған (кедір-бұдырлы) кәдімгі сұр түсті, боялған немесе фактурланған болулары мүмкін. Асбест-цементтік престелінбеген табақтар тығыздығы 1600 -1700 кг/м³, престелінгендер 1800 кг/м кем емес. Соларға тиісінше игендегі мықтылық шегі 18-20 МПа, 23-27 МПа кем болмайды. Бұл бұйымдардың көпшілігінің мөлшерлері 1200 х 800 және 1600 х 1200 мм, қалыңдығы 6-ИО мм, бірақ жылдан-жылға ұзындығы 3-6 м, ені 1,5 және 1,2 м дейінгі ірі мөлшерлі табақтар шығару дамуда. Асбест-цементтік жазық табақтарды азаматтық және өнеркәсіптік үйлердің жинақты жылуланған қорғаушы конструкцияларын (плиталарды және панельдерді) жасау үшін пайдаланады.Сыртқы беті әр алуан өңделген асбест-цементтік кейде сыртқы қабырғалары мен төбелерін және қалқаларын өңдеу үшін қолданады. Едендерді төсеу үшін түрлі түске боялған мөлшері 150 х 150 х 10 (13) мм плиталар шығарылады. Осындай әрленген плиткалармен санитарлық түйіндерде, асханаларда, дүкендерде түрлі түсті

композициядағы едендерді жасауға болатыны да айқын. Іс жүзінде панельдер мен плиталар қабатталынып жасалынған қорғаушы конструкциялар. Олар асбест-цементтік табақтардан, қаңқадан, жылуқоршағыш материал қабатынан тұратын конструкциялар. ЛП типті жамылтқы плиталары минералдық мақтамен жылытылған, ішіндегі салыстырмалы ауа ылғалдылыгы 70% дейін болатын өнеркәсіптік үйдің жаптырмасында рулондық кілемнің астынан төсеуге арналған, минералдык мақтамен жылытылған конструкция. Бұл плиталар толық зауыттық дайындықта шығарылады. Массасы және құны төмен, бірақ бір жинақтық ауданының кішкентайлығымен сипатталынады (1,5 м дейін-ақ).

АКП типтес плиталар үлкен аралықты (пролетті) және құрыштық көтергіш конструкциясы бар, әсіресе сейсмикалығы басымдау аудандарда өнеркәсіптік және ауылшаруашылық үйлердің үстін жабу үшін тиімді. Олар асбест-цементтік қаңқаға желімделінген немесе бұрамалы шегемен бекітілген, қалыңдығы 10 мм екі асбест-цементтік табақтардан тұрады. Екі табақ арасындағы кеңістікті жарым-жартылай жылытқышпен толтырады, соның нәтижесінде желдендіретін кеңістік қалады. Асбест-цементтік кабырғалық плиталар, жоғарыда айтылған жаптырма плита сияқты конструкциялық шешіміне байланысты қаңқалық және қатаң немесе шалақатаң жылытқыштан, табақтардан құралған қабаттардан тұратын қаңқасыз болулары мүмкін. Кейде қаңқасыз плиталар периметрі бойынша ағаш брускаларымен қапсырылған болады. Соның арқасында, оларды жинағанда жалғас жерлері жақсы қиылысады. Өндірістік және ауылшаруашылық үйлер үшін қалыңдығы 170 мм қабырғалық панельдердің, қаңқасын ағаштан жасаған жағдайда, үзындығы 3 м дейін, алюминийлік профилдерден қабылдағанда - 6 м дейін болады. Қабырғалық темірбетон панельдерін осындай асбест-цементтік жаптырма плиталарымен және панельдерімен ауыстырғанда конструкция массасы 6 -8 рет, металл шығыны 2-3 кг/м², жинақтық жүмыстың еңбек сыйымдылығы 2 есе, конструкциялар құны 15-20%-ға төмендейді және де құрылыс ұзақтығы біршама қысқарылады. Асбест-цементтік қысымдық құбырларды су-, мұнай- және газ жүргізетін тізбектерді, канализацияларды салу үшін пайдаланады, ал қысымсыз құбырларды дренаждарды төсеуге, желдеткіш және қоқыстық каналдарын орналастыруға, телефондық кабельдерді жүргізуге қолданады. Бұл құбырлар жетерліктей тиімді және сенімді. Олар металдық құбырлармен салыстырғанда 3-4 жеңілдеу, 2-4 рет арзандау келеді. Металдық құбырларды бұзып жіберетің адасқан токтар асбест-цементтік құбырларға әсерін тигізбейді. Минералданган сулар әсеріне де төзімді. Тасымалданатын сұйықтар мен олардың ішкі бет арасындағы кедергілік металдағыға қарағанда аз болғандықтан, жіберу қабілеті үлкен болады да сұйықтарды айдауға электроэнергия шығыны аздау болады. Асбест талшықтарының созғандағы мықтылығы бірқатар жоғары болатындықтан және біразы ұзындығымен құбыр шеңбері бойынша орналасатындықтан, асбест-цементтік құбырлар 1,2 МПа дейінгі қысымдыққа еркін төзіп береді.

Асбест-цементтік құбырлардың айтарлықтай кемістігі - оның морттылығы. Бұл кемістігін тасығанда, жинағанда, сақтағанда және жинақтағанда ескерген жөн. Сужүргізуші қысымдық құбырларды 0,6-1,8 МПа дейінгі жұмысшы қысымдықтағы 6, 9, 12, 15, 18 кластық СҚ (ВТ) шығарады. Құбырлар ұзындығы 3, 4, 5 және 6 м, ішкі диаметрі 0,5 м дейін. Ұзындығы 5 және 6 м құбырларды қолдану, ұзындығы 3 және 4 м қарағанда едәуір тиімділеу болады. Мұндай ұзын -құбырлардың шығарылуы жылдан-жылға көбеюде.

Газ жүргізуші құбырлар қысымдығы 0,5 МПа аспайтын жүйелерде қолданады. Қазіргі кезде полимерлік материалдар негізіндегі газ өткізбейтін қабатпен қапталған асбесті-цементтік кұбырлар шығару тәсілі меңгерілген. Мұндай кұбырлардың су-, бензо- және майтөзімдіктері жоғары. Олар металдан жасалынған құбырларды еркін ауыстыра алады.

1. 
   Асбестцементтік бұйымдардың негізгі қасиеттері, ерекшеліктері қандай?
   
2. 
   Асбестцементтік бұйымдардың құрылыстағы алатын орны қандай?
   
3. 
   Асбестцементтік бұйымдарын қалыптау процесстері қалай жүреді?
   
4. 
   Хризотил – асбесті пайдаланудың құрылыстағы ролі қандай?
   
5. 
   Асбест-цемент бұйымдарын өндіру технологиясы қалай?
   

1. 
   Негізгі силикаттық материалдар мен бұйымдар және өндіру процесстері.
   
2. 
   Силикаттық бетон араласпасын даярлау тәсілдері:
   
3. 
   Негізгі силикаттық материалдар мен бұйымдардың қолданылуы
   

Ауалық әкті кварцтық кұммен және сумен араластырғанда кұрылыстық ерітінді алынады. Ол қалыпты температурада өте баяу қатаяды да бастапқы бірер айлардағы мықтылығы төмендеу болады. Оның үстіне эктілі-кұмдық құрылыс ерітіндісі тек қана ауада катайып және тек қана нормалдық ылғалдылықтағы ауалық ортада мықтылығын сақтай алады. Мұның мәнісі табиғи жағдайда қатайғанда әктілі-құмдық араласпадағы құм, эдетте химиялық инертті болатынында. Сондықтан он тоғызыншы ғасырдың аяғына дейін әктілі-кұмдық аралас мықты және суға төзімді жасанды тас материалдарын алу үшін қолданбай келді. Көптеген ТМД және шетел ғалымдарының зерттеуінің нәтижесінде силикаттык материалдар мен бұйымдардың автоклавта қатаюы бастапқы араласпа құрамдары арасында жүретін химиялық әрекеттесулермен тікелей байланысты екені дәлелденілген. Силикаттық бетондар екі құрамадан (сілтілік жэне кремнеземдік) дайындайды. Сілтілік құрамасы ретінде әдетте кальций немесе магний тотықтар гидраттарын қолданады. Оларды әк, каустикалық магнезит жэне доломит түрінде енгізеді. Екінші компонентіне (кремнеземдік) қышқылдар ангидриттері сипатты (кварц), қышқылдар (кремниялық қышқыл, гидраргиллит, алюмокремниялық қышқылдар және т.б.), тұз қышқылдары (силикаттар, алюмосиликаттар, карбонаттар) жатады. Әктілі-кұмдық араласты ыстықылғалдылық ортада өндегенде эктің құмға активтігі ұлғаяды. Сонда күшті негіз және қышқылдар (кварц иондармен ОН" гидратацияланғанда пайда болатын кышқылдар) өзара эрекеттесуі нәтижесінде араласпада нейтралдану реакциясы жүреді. Шикізат полиминералдық құрамадан тұратын жағдайда автоклавтық реакциялар химизмі күрделінеді. Табиғи силикаттардың және алюмосиликаттардың (саз минералдарының, дала шпаттарының, табиғи шынылардың жэне т.с.) кальций гидрат окисімен әрекеттесуі нейтралдану, гидротикалық ажырасу және орын алмастыра ыдырау реакциялары сипатында жүреді. Осылай болғанда соңғы екі жағдайда күшті негіздердің КОН және NаОН бөлініп шығуы нәтижесінде сұйық фазаның құрамы күшті өзгеріп кетеді.

Силикаттық материалдарды автоклавта өңдегенде олардың компонеңттерінің өзара әрекеттесу процестерінің қарқындылыгы

түпкі шикізат материалдары қасиетіне және де зауыттық технология параметрлеріне байланысты болатын көптеген себептермен түсіндіріледі. Силикаттық бетондағы реакция шапшаңдығына жэне структура қалыптану кинетикасына әктілі-құмдық араласпа кұрамдарының ерімталдығы шешімді эсер етеді. Олардың ерімталдығы минералдық кұрамымен және дисперстігімен, сондай-ақ автоклавтық өңдеу температурасымен анықталады. Кремнеземдік кұрамы жөнінде бірінші фактор түгелдей түпкі шикізат сапасына байланысты екені анық. Айта кеткен жөн, біздерде шикізатты, шет елдердегі сияқты, саздық қоспасынан ажырату мақсатында, гидравликалық жолмен классификацияламайды. Әктілік компоненті үшін СаО және Мg0 алдын-ала гидратациялау жолымен оның минералдық құрамы өзгертілуі мүмкін. Екінші және үшінші факторлардың әсерлерін шикізат араласы ұнтақтылығын асыру жолымен, ұнтақталынған байланыстырушы дозасын көбейтумен және қатаю жағдайын (қаныққан будың температурасын, қысымын) өзгерту арқылы кең аралықта реттеуге болатыны сөзсіз.

Сондықтан шикізат материалдарының сапасының негізгі белгісі ретінде оның минералдық құрамын (цементтендіруші заттың қалыптасуына қатысатын активтік фазаның мөлшерін, фазалық құрамдарын, микроструктурасын нашарлататын және силикаттық бұйымдардың мэңгілігін төмендететін зияндық фазасының мөлшерін) қабылдайды. Силикаттық бұйымдарды, элементтерді және конструкцияларды жаппай шығару технологиясы қазіргі кезде механикаланған және едәуір автоматталынған өндіріс болып саналады. Мұндағы жасалынатын өнімдер цемент негізінде жасалынатын материалдар мен бұйымдарға қарағанда көп арзан. Бұл туралы П.И.Боженовтың, А.В.Волженскийдің, П.П.Будниковтың, Б.П.Паримбетовтың, А.Қ. Қуатбаевтың және т.б. ғалымдардың жүргізген зерттеу жұмыстарын атап өткен жөн. Бұл жұмыстарда да эктілі-құмдық массаны автоклавта өңдеу нэтижесінде көбінесе төменгі негіздегі тұрақты гидросиликаттар құралатыны туралы дэлелдер келтірілген. П.И.Боженов, гидросиликаттар араласынан тұратын автоклавтық конгломераттағы цементтендіруші байланыстың «техникалық синтезі» туралы айта келе, химиялық шикізат белгілі бір талапқа сәйкес келуі керектігін көрсетеді. Ол жоғары дисперсті, меншікті бет аумағы 2000-М-000 см /г аралығындағы ұлпа тэрізді, мүмкіндігінше аморфты, шынытэрізді ұлпа түрінде дайындалуы қажет. Химиялық активті шикізат автоклавтық конгломератының цементтендіруші байланысын қамтамасыз етуімен қатар, шикізат араласпасының бірқатар технологиялық қасиеттерін де қалыптастырады. Бірақ, силикаттық материалдар структурасының жэне қасиеттерінің қалыптасуына тек қана химиялық жэне физикалық-химиялық процестер ғана емес, сонымен қатар автоклавтық өңцегендегі жылулық-ылғалдылық жағдайдың өзгеруі де күшті әсер ететіні туралы А.В.Волженскийдің жұмысында көрсетілген. Осыған байланысты автоклавтық өңдеу үш этапқа бөлінеді: автоклавты және бұйымдарды берілген максималдық қысымдық пен температураға дейін бумен толтыра қыздыру; қысымдығын төмендеткенге дейін изотермиялық қыздыру; автоклавты будан босатып, сосын бұйымдарды одан шығару.

П.И.Боженовтың деректері бойынша автоклавтық өңдеудің толық циклы бес этаптан тұрады: автоклавка буды жіберіп температурасын 100°С жеткізу; одан әрі орта температурасын көтеру жэне бу қысымын тағайындаған максимумға жеткізу; бұйымдарды тұракты қысымдықта және температурада ұстау; бу қысымдығын атмосфералыққа дейін төмендету жылдамдығын жайлап жэне біртіндеп өсіру, ал температурасын - 100°С дейін; автоклавта немесе одан шығарғаннан кейін бұйымдарды 100°С - дан бастап 10-20°С дейін толық суыту. Оптималдық режим, яғни бу кысымдығы, температурасы жэне өңдеу сатыларының ұзақтығы бойынша ең жақсы автоклавтық өңдеу жағдайын шикізат түрін ескере тағайындайды.

Автоклавта силикаттық бұйымдардың структураларының қалыптасуы эртүрлі өңдеу сатыларында жүреді. Жаңадан қалыпталынған эктілі-құмдық бұйымдардың тас болып қатаю механизмін былайша түсіндіруге болады: жоғары температурада жэне бу қысымдығы жағдайында алдымен араласпадагы негізгі құрамалардың өзара химиялық эрекеттесуінен эктілі-кремнеземдік цементтендіруші заттар құрылады. П.П.Будниковтың, Ю.М.Буттың жэне т.б. зерттеуші ғалымдар теорияларының біріне сэйкес цементтендіруші заттар құралуы эктің алдын-ала суда еруі арқылы жүреді. Температура жоғарылаған сайын эктің ерімталдығы бэсеңдей беретіндіктен ерітінді біртіндеп қаныға түседі. Бірақ температура жоғарылаған сайын ұнтакдисперсті кремнеземнің ерігіштігі аса түсетіндігі белгілі. Мысалы, температура 80-нен 120°С дейін көтерілгенде кремнеземнің ерімталдығы (Кеннедидің деректері бойынша) 3 еседей өседі. Сондықтан температура 120-130°С шамасында ерітіндідегі әк пен кремнезем өзара әрекеттесіп гелеотэріздес кальций гидросиликаттарын құрастырады. Одан эрі температура жоғарылаған сайын жаңақұралымдар іріленіп, алғашқы туындылар мен кристалдық фазалар пайда болады да кристалдық өсінділер көбейе береді. Әк көбірек болған жағдайда С₂SН(А) жэне С₂SН₂ типтес ірікристалдық екі негізді кальций гидросиликаттары көбірек туылады, ал әк толық байланысқан соң және кристалдану процесінде СSН(В) жэне С₄S₅Н₅ (тоберморит) типтес тұрақтылау микроқристалдық төменнегізді кальций гидросиликаттары пайда болады. Кристалдану кварц түйіршігінің төңірегінде және түйіршіктер аралығындағы кеңістікте жүріп, кристалдық жаңа кұралымдары өсе келе қаңқаланып ұлғая беріктігін көтере

береді.

Үшінші теория бойынша сұйық және қатты фазаларда жүретін химиялық реакциялар нәтижесінде цементтендіруші заттың микроструктурасы кұралады.

Силикаттық жасанды тас материалдары мен бұйымдарының структурасы және құрылыстық-техникалық қасиеттерінің қалыптасуына араласпаға қосылатын қоспаларда біршама әсер ететіні анық. Олар кальций немесе магний гидросиликаттарының құрылу процестерін тездету функциясын, жаңақұралымдардың кристалданып структура кұру процесіне әсер ету ролін атқарады.

Қорыта айтқанда, қалай болганда да силикат тасында цементтендіруші зат ретінде микрокристалдық құрылыстағы төменгі негізді кальций гидросиликаттары мен тоберморит сияқты жаңақұралымдар басымдау келеді. Силикаттық материалдар мен бұйымдардың оптималдық структурасы эктілі-кремнеземдік байланыстырушының белгілі мөлшерінде жэне оның фазалық құрамаларының минималдық арақатынасында қалыптасады. Жаңа жасалынған конгломератта дисперсті орта ретінде (О) эк илемесі (Ә_и), ал қатты дисперсті фаза ролін (Ф) ұнтақталынған кремнеземдік (құм) компоненті (Құн) атқарады. Автоклавта өңдегеннен кейінгі оптималдық структурадағы әктілі-кремнеземдық байланыстырушы мықтылығымен сипатталынатын байланыстырушы активтігі жэне силикаттық материалдың басқа да қасиеттері Ә_и : Қун минималдық арақатынасына байланысты болады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер

1. Табиғи силикаттардың және алюмосиликаттардың (саз минералдарының, дала шпаттарының, табиғи шынылардың және т.с.) кальций гидрат окисімен әрекеттесуі қалай жүреді?

2. Силикаттық бетон араласпасын даярлау тәсілдерін атаңыз және олар қалай жүреді?

3. Әктілі- кремнеземдік араласты дайындау қандай этаптар бойынша өтеді?

4. Силикаттық кірпіш өндірудің технологиялық негізгі операциялары қандай?