1 Қазақстан республикасы жоғары оқу орындарының

20
Мəселен
, 
Бөкей
Ордасында
шыққан
«
Мұғалім
» 
журналында
, 
Н
. 
Құл
жанованың
«
Мектепке
дейінгі
тəрбие
», «
Ана
мен
бала
» 
де
-
ген
кітаптарында
да
адамның
жан
-
дүниесі
жөнінде
біршама
пікірлер
қозғалған
еді
. 20-
жылдары
өлкедегі
тəлім
-
тəрбие
ғылымының
ірге
тасының
қалануында
орыс
ғалымдары
өз
үлестерін
қосты
. 
Мəселен
, 
сол
кездері
Орынбордағы
Қазақ
ағарту
институтында
ұстаздық
етіп
, 
сол
оқу
орнын
біраз
жыл
басқарған
, 
сөйтіп
жаңа
типті
қазақ
мұғалімдерінің
қалыптасуына
жəрдем
еткен
профессор
В
. 
Я
. 
Стру
-
минский
болатын
. 1923 
жылы
диалектикалық
материализм
тұр
-
ғысынан
баяндалған
ғылыми
психологияның
негізгі
мəселелерін
қарастырған
«
Психология
» 
еңбегі
болды
. 
Сонымен
қатар
ол
мұғалімдерге
арнап
«
Еңбек
мектебінің
қызметкерлері
үшін
кітап
», 
«
Орынбор
1-
басқыш
мектебі
шəкірттерінің
сөйлеу
ерекшеліктері
» 
дейтін
еңбегі
жарық
көрген
болатын
. 
Қазақстанда
отызыншы
жыл
-
дары
қызмет
еткен
, 
аты
бүкіл
əлемге
əйгілі
, 
Ресейдегі
педагогикалық
психологияның
негізін
салушылардың
бірі
– 
А
. 
П
. 
Нечаев
елу
жылдан
астам
психология
саласында
белсенді
қызмет
еткен
əлемге
белгілі
ғалым
болатын
. 
Ғалым
көп
жылдар
бойына
адамның
еске
сақтау
ерекшеліктерін
эксперимент
жүзінде
тексеріп
, 
оны
мектеп
практи
-
касына
енгізуді
көздеді
, 
яғни
психологияның
қолданбалы
салаларын
(
жас
, 
педагогикалық
, 
медициналық
, 
т
.
б
.) 
дамытуға
зор
еңбек
сіңірді
. 
Ол
елуден
астам
ғылыми
еңбектің
, 
жүздеген
ғылыми
мақалалардың
авторы
. 
Олардың
кейбірі
: «
Қазіргі
эксперименттік
психология
жəне
оның
мектеп
ісіне
қатысы
», «
Кітапхана
ісінің
психологиялық
мəселелері
», «
Дене
тəрбиесінің
психологиясы
», «
Шахматшы
ойынының
психологиясы
», «
Техникалық
өнертапқыштардың
пси
-
хологиясы
», «
Ес
жəне
оны
тəрбиелеу
» 
жəне
т
.
б
. 
Сонымен
бірге
қырық
жылдық
еңбегінің
нəтижесі
ретінде
«
Психофизиологиялық
синдромдар
жүйесі
» 
атты
ғылыми
еңбегін
атап
көрсетуге
болады
. 
Бұл
еңбекті
көрнекті
психологтар
Д
. 
Н
. 
Узнадзе
мен
К
. 
Н
. 
Корни
-
лов
өте
жоғары
бағалады
. 
Осы
еңбектің
нəтижесінде
педагоги
-
ка
ғылымдарының
докторы
ғылыми
дəрежесі
берілген
болатын
. 
Қазақстанда
психология
ғылымдарының
өркен
жаюына
ғалымның
қосқан
үлесі
зор
болды
.
Ресей
психологиясы
саласында
қарастырылған
өзекті
проб
-
леманың
бірі
даралылық
болды
. 
Орыс
психологы
А
. 
Ф
. 
Лазурскийдің
зерттеулері
даралық
айырмашылықтардың
теориялық
негізіне
мінез
жəне
темпераментті
адамның
жалпы
даралық
сипаты
ретінде
зерттеуді
ұсынды
. 
А
. 
Ф
. 
Лазурский
адам
өмірі
мен
тəжірибесіне
жо
-

21
спарлы
түрде
араласуға
болатын
табиғи
экспериментті
жақтады
. 
Оның
тəжірибесінде
жекелеген
психикалық
процестер
ғана
емес
, 
психикалық
функциялар
жəне
тұлға
толығымен
зерттелді
.
А
. 
Ф
. 
Лазурский
тұлға
қасиеттерін
түсіндіруде
психоморфоло
гиялық
орнына
нейродинамикалықты
қойды
. «
Жалпы
жəне
экспериментал
-
ды
психология
» 
атты
дəріс
курсында
психикалық
шындықтың
екі
аймағы
жайлы
идеясын
ұсынды
, 
яғни
, 
эндопсихика
жəне
экзопсихика
. 
А
. 
Ф
. 
Лазурскийдің
пікірінше
, 
темперамент
жəне
мінез
эндопсихика
-
ны
, 
яғни
тұлғаның
тума
қасиетін
құрайды
. 
Экзопсихикалық
тұлғаның
қоршаған
өмірге
қарым
-
қатынас
жүйесін
білдіреді
. 
Осы
негізде
оның
тұлғаны
топтастыру
жүйесі
құрылды
. 
С
. 
Л
. 
Рубинштейн
даралылықты
комплексті
түрде
, 
яғни
психикалық
қасиеттер
мен
процестердің
өзара
əрекеттесу
барысында
қарастыруды
ұсынды
. 
Л
. 
С
. 
Рубинштейн
көзқарасы
Б
. 
Г
. 
Ананьев
еңбегінде
қарастырылды
. 
Ол
даралықты
ашық
жəне
жабық
түрде
қарастыруды
ұсынды
. «
Егер
тұлға
– 
адам
қасиеттері
құрылымының
«
шыңы
» 
болса
, 
ал
даралық
– 
тұлға
мен
іс
-
əрекет
субъектісінің
«
тұңғиығы
» 
деп
көрсетті
». 
Б
. 
Г
. 
Ананьев
1968 
жылы
комплексті
зерттеу
жолын
ұсынды
. 
Оның
пікірінше
, 
даралылық
күрделі
(
ол
көп
баспалдақты
, 
көп
деңгейлі
) 
құрылымға
ие
: 
І
-
ші
 
деңгейдегі
индивидтің
ерекшеліктері
:
- 
жыныс
, 
жас
конституциясы
, 
нейродинамикалық
қасиеттер
;
- 
психофизиологиялық
қасиеттер
жəне
органикалық
қажеттіліктер
;
- 
нышан
жəне
темперамент
ІІ
-
ші
 
деңгей
 
іс
-
əрекет
субъектісі
: 
- 
когнитивті
сипаттар
, 
коммуникативтік
қасиеттер
, 
еңбекке
қабілеттілік
;
- 
қабілеттер
.
ІІ
-
ші
 
деңгейдегі
тұлғалық
көрсеткіштер
:
- 
статус
, 
əлеуметтік
рөл
, 
құндылықтар
құрылымы
;
- 
жүріс
-
тұрыс
мотивациясы
;
- 
мінез
жəне
бейімділік
.
А
. 
Н
. 
Леонтьевтің
ойынша
, 
индивид
(
организм
) – 
бұл
генотиптік
пайда
болу
, 
филогенетикалық
жəне
онтогенетикалық
дамудың
өнімі
, 
адамның
биологиялық
ұйымдасуы
. 
А
. 
Н
. 
Леонтьев
тұжырымы
бойынша
, 
тұлғаның
даралық
ерекшеліктері
қоғамдық
негізінде
ту
-
ындайды
. 
В
. 
С
. 
Мерлиннің
пікірінше
, 
даралық
– 
бұл
материяның
барлық
деңгейлерінің
иерархиялы
реттескен
қасиеттер
жүйесі
, 
яғни
физикалық
, 
биохимиялық
, 
физиологиялық
, 
нейродинамикалық
, 
психодинамикалық
тұлғалық
жəне
т
.
б
. 
қасиеттер
.

22
Қазіргі
кезде
Ресейде
жəне
шетелдерде
даралықты
зерттеудің
бірнеше
орталықтары
бар
. 
Пятигорск
психологиялық
мектебінде
В
. 
В
. 
Белоустың
басшылығымен
даралықтың
полиморфты
мəселесі
зерттеледі
. 
Онда
қазіргі
кезеңде
даралықтың
интегралдылығы
жайлы
теориялар
қарқынды
дамуда
. 
Пермь
қаласындағы
ғылыми
орталық
даралықты
зерттеудің
негізгі
орны
болып
табылады
. 
Орталықтың
негізін
салушы
профессор
В
. 
С
. 
Мерлин
. 
Қазіргі
кезде
орталықтағы
даралық
мəселесімен
айналысушы
зерттеушілер
Л
. 
Я
. 
Дорфман
, 
Б
. 
А
. 
Вяткин
, 
А
. 
И
. 
Щебетко
. 
Даралықты
құрылымдық
зерттеуде
Л
. 
Я
. 
Дорфман
интегралды
даралықтың
ерекшеліктеріне
, 
иерархиялы
тəсіліне
, 
көп
деңгейлі
ин
-
теграция
мен
дифференциация
процестерінің
бірлігіне
, 
дара
жүйелер
арасындағы
көп
жəне
бірмəнділік
байланыс
икемділігіне
талдау
жа
-
сады
. 
Ол
метадаралық
жəне
интрадаралық
иерархиялы
деңгейлері
мен
олардың
арасындағы
байланысты
да
қарастырды
. 
Даралықты
зерттеу
ғалым
В
. 
М
. 
Русаловтың
басшылығымен
қарқынды
жүргізілді
. 
Зерттеудің
өзіндік
сипаты
даралық
-
психологиялық
айырмашылықтың
негізгі
детерминанты
жоғары
жүйке
жүйесінің
қасиеттерін
жалпы
психометриялық
тəсілдермен
өңдеуге
баса
назар
аударды
. 
В
. 
М
. 
Русалов
адамдардың
дифференциялдық
-
психофизиологиялық
даралығын
екі
деңгейге
бөліп
қарастырды
:
- 
бірінші
, 
төменгі
деңгей
– 
организмнің
биологиялық
қасиеттері
;
- 
екінші
, 
жоғары
деңгей
– 
тұлғалық
, 
индивидтік
жəне
басқа
əлеуметтік
-
мəдени
құрылымдар
.
Ресейде
психофизиологиялық
қабілеттер
зертханасында
ғалым
Э
. 
А
. 
Голубеваның
басшылығымен
қабілеттердің
табиғи
алғы
-
шарттарын
зерттеу
жұмыстары
жүргізілді
. 
Э
. 
А
. 
Голубева
даралық
құрылымдағы
физикалық
жəне
тұлғалық
деңгейлерді
атап
көрсетті
. 
Л
. 
С
. 
Выготский
, 
Б
. 
Т
. 
Ананьев
, 
В
. 
Крутецкий
, 
Н
. 
С
. 
Лейтес
, 
В
. 
М
. 
Теплов
жəне
т
.
б
. 
психологиялық
тұжырымдарында
қабілеттің
құрылымдық
компоненттері
мəселелері
қарастырылды
. 
Ал
, 
дарындылық
мəселелері
шетел
ғалымдары
Ф
. 
Гальтон
, 
Э
. 
Мейман
, 
Э
. 
Торндайк
, 
В
. 
Штерн
жəне
т
.
б
. 
зерттеулерінде
қарастырылды
. 
Қабілеттілік
жəне
дарындылық
мəселесін
кеңес
психология
-
сында
40-50 
жылдары
Б
. 
М
. 
Теплов
ерекше
зерттеді
. 
Ол
қандай
да
бір
күрделі
іс
-
əрекеттің
орындалуы
үшін
, 
тек
қана
қабілеттілік
емес
, 
оның
мүмкіндігі
қажет
екенін
дəлелдеген
. 
Іс
-
əрекеттің
та
-
бысты
орындалу
мүмкіндігіне
тəуелді
болатын
қабілеттіліктің
са
-
палы
байланысын
, 
ғалым
дарындылық
деп
атады
. 
Б
. 
М
. 
Теплов

23
«
дарындылық
» 
мəселесін
зерттей
отырып
, 
табиғи
нышан
болмысы
-
на
ерекше
көңіл
аударды
. 
Л
. 
А
. 
Рудик
«
дарындылық
» 
қабілеттіліктің
дамуына
алғышарт
бо
-
лып
табылатын
туа
біткен
қабілеттілік
, 
Н
. 
Д
. 
Левитов
аналитикалық
- 
физиологиялық
нышанды
бейнелейтін
қабілеттіліктің
табиғи
қоры
, 
Г
. 
И
. 
Иванов
даму
барысындағы
қабілеттілікте
байқалатын
туа
біткен
ерекшеліктер
мəселелерін
қарастырды
.
В
. 
А
. 
Крутецкий
өзінің
математикалық
қабілеттіліктің
құрылымын
зерттеу
еңбектерінде
былай
дейді
: «
Егер
«
қабілеттілік
» 
деп
белгілі
психикалық
қасиеттерді
айтатын
болсақ
, 
дарындылық
деп
адам
қабілетінің
өзіндік
байланысын
, 
бірлігін
айта
аламыз
». 
Ол
сонымен
қатар
, 
бұл
феноменді
зерттеу
кезінде
іс
-
əрекеттегі
қоғамдық
– 
та
-
рихи
өзгерістерді
жəне
олардың
табыстылығын
бағалауды
ескеру
керек
деген
. 
А
. 
Т
.
Асмолов
еңбектерінде
дарындылық
мəселелеріне
жан
-
жақ
-
ты
түсінік
берілген
. 
Ғалым
бұл
феноменнің
табиғатын
түсіндіруге
баса
назар
аударған
. 
А
. 
Т
. 
Асмоловтың
ғылыми
зерттеулері
бұл
мəселе
төңірегінде
үш
жақты
көзқарас
бар
екенін
көрсетеді
, 
яғни
гендік
, 
əлеуметтік
, «
тарихи
– 
эволюциялық
қатынас
». 
Отызыншы
жылдардағы
психологиялық
зерттеулер
қазақ
ғалымдары
Ш
. 
Əлжанов
, 
М
. 
Əуезов
, 
С
. 
Балаубаев
, 
Ə
. 
Сыдықов
, 
Т
. 
Тəжібаев
, 
А
. 
Темірбеков
, 
Қ
. 
Жарықбаев
, 
С
. 
Бабаев
, 
А
. 
Құдиярова
, 
Х
. 
Т
. 
Шерьязданова
еңбектерімен
байланысты
.
ХІХ
ғасырдың
ІІ
-
ші
жартысында
психодиагностикада
бақылау
, 
сауалнама
, 
құжаттарға
талдау
жасау
сияқты
зерттеу
əдістері
кеңінен
қолданыла
бастады
. 
Бұл
кезеңдерде
əдістемелерді
қолданудың
сапалық
мазмұнына
көңіл
аударылды
. 
Вундтың
басшылығының
дүние
жүзінде
бірінші
эксперименталдық
-
психологиялық
құбылыстарды
байқау
мүмкіндіктері
де
ашылды
. 
ХІХ
ғасырдың
аяғына
дейін
адамның
түйсігін
, 
сезім
мүшелерін
зерттеу
практикалық
психодиагностиканың
зерттеу
нысаны
болып
келді
. 
Қазіргі
психодиагностикалық
əдістер
жеке
адам
мəселелері
жəне
оның
қасиеттері
мəселелерін
қарастырады
. 
Жеке
адамды
зерттеудегі
теориялық
ізденістер
мен
қолданбалы
зерттеулер
, 
атап
айтқанда
, 
математикалық
, 
статистикалық
өңдеулер
, 
басқа
да
ғылыми
көрсеткіштерге
сүйенеді
. 
Психодиагностика
теорияларына
негізделе
жасалған
математикалық
статистика
нəтижелері
биология
, 
экономи
-
ка
, 
медицина
жəне
т
.
б
. 
ғылымдарда
да
қолданылады
. 

жүктеу 20,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: