ТАРИХЫ
2.1.
Психодиагностиканың
қалыптасу
тарихы
.
2.2.
Психодиагностиканың
революцияға
дейінгі
даму
тарихы
.
2.3.
Психологиялық
зерттеулердің
Ресейде
жəне
Қазақстанда
дамуы
.
2.1
Психодиагностиканың
қалыптасу
тарихы
Психодиагностиканың
ғылым
ретінде
қалыптасуын
көрнекті
ғалым
С
.
М
.
Жақыповтың
зерттеулерінде
қарастырылған
əлемдік
психологияның
даму
тарихының
екі
кезеңімен
бөліп
талдауға
бо
-
лады
.
Бірінші
кезең
,
басқа
ғылымдар
аясында
психология
ілімінің
біздің
дəуірімізге
дейінгі
IV-V
ғ
.
ғ
. - XIX
ғ
-
дың
60-
шы
жылдары
қалыптасуы
.
Бұл
шамамен
2400
жылдай
уақытқа
созылды
.
Философиялық
ілім
тарихындағы
Аристотель
зерттеулері
психология
бағытын
да
(348-
322)
кеңінен
қамтыды
.
Осынау
сан
ғасырлық
ауқымды
кезеңге
əр
кезде
өмір
сүрген
ғалымдар
,
атап
айтқанда
,
Герофил
,
Эразистарт
,
Гиппократ
,
Демокрит
,
Гален
,
Гераклит
,
Декарт
,
Геббос
,
Спиноза
,
Лейбниц
,
Руссо
,
Дидро
,
Кант
,
Гегель
,
т
.
б
.
ғұламалардың
адам
жан
дүниесінің
қыры
мен
сыры
туралы
небір
сындарлы
пікірлерін
та
-
рихи
дерек
көздеріндегі
алғашқы
еңбектерге
жатқызуға
болады
.
Мəселен
,
Аристотель
өзінің
«
Жан
туралы
трактатында
»
жан
тəннің
өмір
сүруінің
формасы
екендігін
,
мұның
өзі
ес
,
қиял
,
ойлау
,
эмоция
,
секілді
процестерге
бөлінетіндігінін
айтса
,
келесі
грек
ғұламасы
Де
-
мокрит
(460-370)
жанды
заттың
атомдары
секілді
өсіп
,
өшіп
отыра
-
тын
үлкен
қозғалыста
болатын
қасиет
деп
түсіндіреді
.
Сонымен
қатар
,
ежелгі
Грек
философтары
психиканы
түсіндіру
амалын
отпен
немесе
бумен
салыстырудан
іздеді
.
Мысалы
,
Гераклиттің
түсіндіруі
бойынша
барлық
əлем
оттан
пайда
болады
,
«
жан
»
ылғалдан
буланып
шығады
,
мұнда
жанның
құрғақ
буы
оның
даналылығын
қамтамасыз
етеді
.
Ал
ылғалдылық
жанды
ауырлатып
,
оның
мерт
болуы
сұйыққа
айналдырады
деп
есептеді
.
Ал
француз
ғалымы
Рене
Декарт
, (1596-1650)
жануар
сыртқы
ортаның
əсеріне
рефлекс
(
жүйке
жүйесінің
қызметі
)
арқылы
енеді
десе
,
ал
Бендикт
Спиноза
(1632-1667)
адамның
еркі
мен
эмоциясы
12
(
аффект
,
құмарлық
жəне
т
.
б
.)
дене
қызметімен
тығыз
байланыста
болатындығы
жайлы
терең
түйін
айтқан
.
Шығыс
əлемінде
жан
туралы
ғылыми
пікірлерді
ұлы
ғұламалар
Əбу
Нəсір
əл
-
Фараби
(870-950)
мен
Əбу
Əли
ибн
Сина
(980-1037).
Ж
.
Баласағұн
,
əл
-
Ғазали
,
Ибн
Рашид
,
Ита
Баджа
,
т
.
б
.
қостаған
.
Екінші
кезең
,
психология
өз
алдына
дербес
ғылым
ретінде
XIX
ғасырдың
60-
шы
жылдарынан
қазіргі
кезеңге
дейін
қалыптасады
.
1870
жылы
неміс
ғалымы
Вильгельм
Вундт
(1832-1920)
Лейп
-
циг
қаласында
тұңғыш
лаборатория
ұйымдастырып
,
психикалық
құбылыстарды
арнаулы
құрал
-
жабдықтар
мен
аспаптардың
көмегімен
зерттеуге
болатындығын
дəлелдеп
,
мұның
дербес
эксперименттік
(
тəжірибелік
)
ғылым
болуына
жол
ашты
.
XIX
ғасырдың
аяғы
XX
ғасырдың
басында
атақты
пси
-
холог
Г
.
Эббингауз
психология
тарихына
қысқаша
жəне
нақты
анықтама
берген
.
Ол
психология
ғылымының
зерттеу
пəні
бойынша
психикалық
құбылыстардың
тарихи
даму
кезеңдерін
қарастырды
.
Осы
көзқарас
бойынша
психология
тарихын
шартты
түрде
төрт
кезеңге
бөлуге
болады
:
Бірінші
кезеңде
–
психология
жан
туралы
ғылым
,
екінші
кезеңде
сана
туралы
ғылым
,
үшінші
кезеңде
–
мінез
-
құлық
туралы
ғылым
,
төртінші
кезеңде
–
психика
туралы
ғылым
болып
қалыптасады
.
Осы
заманғы
психодиагностиканың
тарихы
XIX
ғасырдың
I
ширегінен
басталады
,
яғни
алғашқы
кезеңде
психологиялық
білімдер
клиникалық
негізде
қалыптасты
.
Бұл
кезең
дəрігерлердің
адамдар
туралы
эмпирикалық
психологияның
білім
негізінде
ай
-
нала
бастауына
негізделеді
.
Дəрігер
психиаторлар
Европа
клини
-
каларында
жеке
адамға
жүйелі
бақылау
жүргізе
бастады
жəне
өз
бақылауларын
қорытындылап
,
оның
жан
-
жақты
талдауларын
жа
-
сады
.
Психодиагностиканың
бақылау
жүргізу
құжаттары
туралы
əдісі
осы
кезеңдерде
пайда
болды
.
Психодиагностиканың
сандық
əдісінің
құрылу
бастамасын
XIX
ғасырдың
II
ширегінен
санауға
болады
.
Сол
кезде
көрнекті
неміс
психологы
Вильгельм
Вундтың
басшылығымен
əлемде
бірінші
эксперименталдық
лаборато
-
рия
құрылды
.
Онда
психологиялық
зерттеуді
нақты
ұйымдастыру
мақсатында
техникалық
жабдықтар
мен
құралдар
қолданыла
ба
-
стады
.
Бұл
кезеңде
физикалық
жəне
психикалық
құбылыстар
арасындағы
сандық
байланыс
көрсетіліп
,
амалдарды
құруды
көздеген
психофизиологиялық
заңның
ашылуына
негізделді
.
Негізгі
психофизиологиялық
заң
психологиялық
құбылыстарды
13
өлшеуге
мүмкіндік
туғызады
жəне
бұл
түйсікті
өлшеу
үшін
субъекті
шкаланың
құрылуына
əкелді
.
Бұл
заңмен
сəйкес
өлшеу
объектісінің
негізі
адамның
түйсігі
болды
жəне
XIX
ғасырдың
аяғына
дейін
практикалық
психодиагностика
түйсікті
өлшеумен
шектелді
.
Негізгі
психологиялық
процестерге
,
қасиеттерге
жəне
адамның
күйіне
жа
-
насатын
психодиагностиканың
қазіргі
əдістерінің
қалыптаса
бастау
кезеңін
XIX
ғасырдың
аяғы
XX
ғасырдың
басы
деп
қарастырамыз
.
Психологиялық
қызмет
орталықтары
əртүрлі
мемлекеттерде
құрылған
арнайы
лабораториялар
болып
табылды
.
Оның
ішінде
,
бірінші
басымдылық
неміс
университетіне
берілді
.
Бірақ
Ресей
,
АҚШ
,
Англия
жəне
Италия
мемлекеттерінде
де
диагностикалық
зерттеулер
кеңінен
ұйымдастырыла
бастады
.
Осы
кезеңде
психологиялық
құбылыстардың
сандық
психодиаг
-
ностикасы
үшін
арнайы
амалдар
құрыла
бастады
.
Мысалы
,
талдау
факторы
–
алғаш
рет
жеке
тұлғаның
кескін
психодиагностикасы
үшін
жəне
интеллектуалды
даму
деңгейі
үшін
қолданылады
.
Алғаш
рет
арнайы
психометриялық
мекеме
Англияда
Гальтонның
көмегімен
құрылды
.
Осы
психометриялық
эксперимент
он
мыңға
жуық
адамға
жасалды
.
Психология
тарихында
Гальтон
жүргізген
психологиялық
əдістемелердің
өңделуінде
статистикалық
əдісті
қолдану
ұсынылса
,
Пирсонның
дисперсиялық
талдауы
,
Спирменнің
интеллектіні
шынайы
түрде
өлшеуге
бағытталған
əдістемелері
өміршеңдігін
дəлелдей
бастады
.
Ал
Айзенк
жəне
Кэттел
жеке
тұлға
интеллектісін
зерттеу
тестерін
өңдеуде
факторлы
талдауды
қолдана
бастады
.
Француз
ғалымы
1905-1907
жылдары
Альфред
Бине
кейінірек
фран
-
цуз
ғалымы
Симон
бұл
тесттерді
жетілдіріп
,
психология
тарихына
Бине
-
Симон
тесті
атауымен
енгізді
. XX
ғасырдың
20
жылдарында
жаңа
бағыт
интеллектілік
жəне
жеке
тұлғаны
тестілеу
пайда
болды
.
Ф
.
Гальтон
лабароториясында
қолданылған
тесттерді
ауқымды
түрде
құрастыра
бастады
.
Мысалы
,
ұзындықты
көзбен
айыруға
арналған
Гальтон
сызғышы
,
дауыс
биіктігін
қабылдау
шегін
анықтауға
арналған
Гальтон
ысқырығы
жəне
сенсорлық
айырмашылықтар
тестін
адам
интеллектісін
бағалау
құралы
ретінде
қарайтын
құралдар
.
Мұнда
ол
Локк
ілімдері
негізінде
идиопатия
кезінде
адамның
жылы
,
суық
,
ауруды
айыру
қабілеті
бұзылатынын
дəлелдеуге
ұмтылды
.
Сонымен
қатар
,
бақылауда
«
интеллектуалды
дарындыларда
сенсорлық
айыру
қабілеті
өте
жоғары
болуы
керектігіне
»
көз
жеткізді
.
Гальтон
бағалау
шка
-
ласын
,
сауалнама
жүргізу
,
тəуелсіз
ассоциациялар
техникасы
14
жəне
математикалық
статистика
əдісінде
осы
кезеңдерде
алғаш
рет
қолданған
болатын
.
Ол
математикалық
дайындығы
нашар
зерттелушілерге
ақыл
-
ойды
дамытушы
тапсырмалар
беру
арқылы
қызығушылығын
тудыра
отырып
,
еркін
орындау
мүмкіндіктерін
берді
.
Сол
кездері
Гальтонның
ассоциативті
эксперименті
белгілі
бола
бастады
.
Тəжірибиенің
мазмұны
мен
өткізілу
ба
-
рысына
тоқталар
болсақ
,
ол
75
сөзден
тұратын
тізімді
құрады
.
Зерттелуші
секундомерге
қарай
отырып
сөздерді
бір
қайтара
оқып
шығып
,
оны
жасыру
арқылы
сол
сөздің
мағынасына
келетін
ассоциациялық
сөздерді
тізеді
.
Бұл
зерттелушілердің
сөйлеу
ассоциациясын
шынайы
түрде
құруға
мүмкіндік
береді
.
Кейіннен
бұл
əдісті
неміс
психиатры
Эббингауз
эксперимен
-
талды
психологияда
есті
тəжірибелік
түрде
зерттеу
еңбегінде
қолданған
болатын
.
Психодиагнгостика
тарихындағы
мұндай
эксперименталды
жəне
математикалық
əдістер
дифференциал
-
ды
психологияның
пайда
болуына
өзіндік
себебін
тигізді
.
Осы
əдістер
топ
құрамындағы
адамдардың
жеке
айырмашылықтарын
айқын
көруге
мүмкіндік
берді
.
Эббингауз
өзінің
есте
сақтау
ту
-
ралы
еңбектерінде
оқылған
материалдың
толық
сақталуын
,
есіне
түсуін
қамтитын
,
математикалық
заңдылықтарды
анықтау
тəжірибелерін
жинақтады
.
Ол
адамдардың
ассоциациясын
туғызбайтын
тітіркендіру
қасиетін
ескерді
.
Эббингауз
психоло
-
гия
ғылымының
тарихында
алғаш
рет
тəжірибе
жүргізуде
сандық
талдау
қорытындыларының
өзіндік
психикалық
объективтік
заңдылықтарын
ашты
.
Психдиагностика
тарихындағы
тесттің
дамуына
ерекше
үлес
қосқан
американ
психологы
Джеймс
Маккин
Кэттелдің
«
ақыл
-
ой
тесті
»
атты
еңбегі
болды
. «
Ақыл
-
ой
тесті
»
термині
1890
ж
.
Дж
.
Кэт
-
тел
мақаласында
алғаш
рет
қолданысқа
ие
болды
.
Онда
жыл
сай
-
ын
колледж
студенттерінің
интеллектуалды
деңгейін
анықтауға
арналған
тест
түрлері
берілді
.
Тесттер
жеке
түрде
қолданылды
жəне
онда
бұлшықет
күші
,
қозғалыс
жылдамдылығы
,
ауруды
сезіну
,
көру
жəне
есту
тереңдігі
,
салмақ
айырмашылығы
,
əсер
ету
уақыты
,
ес
жəне
т
.
б
.
өлшемдерді
анықтауға
бағытталды
.
ХІХ
ғасырдың
соңғы
10
жылдығында
жасалған
тесттер
арасын
-
да
Кэттел
тестін
кез
келген
адам
қолдануға
мүмкіндік
алды
,
оның
ішінде
колледж
студенттері
,
мектеп
оқушылары
,
ересек
адамдар
,
басқа
да
зерттелушілер
. 1893
жылы
Чикагода
ұйымдастырылған
Колумбия
тесттік
көрмесіне
қатысушылар
өзінің
сенсорлық
,
15
моторлық
жəне
жəй
перцептивті
процестерін
өлшеу
жəне
салысты
-
ру
мүмкіндіктеріне
ие
болды
.
Психодиагностика
тарихында
Торндайктың
ассоциация
ұғымына
жан
-
жақты
сипаттама
беруде
жануарларға
жүргізген
тəжірибесі
ерекше
орын
алды
.
Көру
,
қате
жəне
кездейсоқ
жетістік
формула
-
сын
зерттеп
,
ол
жануарлар
мен
адамдар
мінезінің
бітістері
үшін
ерекшеліктері
бірдей
болады
деген
тұжырым
жасады
.
Достарыңызбен бөлісу: |