[]

58 
 
тілдері үшін аралас ұстанымдарды қолдану, үш теорияның да методологиясын сабақтастыра 
қолдану түркілік буын табиғатын біршама  дұрыс айқындауға мүмкіндік береді.
  
         
Түркі  тілдеріндегі  буынға  қатысты  алғашқы  тұжырымдар  қазақ  тіл  білімінің  негізін 
салушы  А.Байтұрсынұлының  еңбектерінен  бастау  алады.  Зерттеушінің  w  дыбысы  жайлы 
«Дауысты  дыбыстардың  соңында  у  жарты  дауысты  болады.  Мысалы:  саула  деген  сөзде  үш 
буын  емес,  екі  буын  болады»  [11,9]  деген  ойларын  ХХ  ғасырдың  алғашқы  жылдарындағы 
(1912  ж.)  түркологияның  лингвистикалық  саласындағы  үлкен  жетістік  ретінде  бағалауға 
болады. Түркі  тілдерінің  буын  жүйесін  тарихи  тұрғыдан  қарастырған  М.Томанов  буын  мен 
негізінен  бір  буынды  түбір  морфемалар  аясында  талдайды.  Түркі  тілдеріндегі  буын 
құрылысы  жайлы  қалыптасқан  негізгі  екі  бағытты  қазақ  тілі  негізінде  саралай  отырып, 
«Сөздің  грамматикалық  тұлғасының  өзгеру,  дамуын  дыбыстарды  тарихи  тұрғысынан 
қарастырғанда ғана айқын түсінуге болады. Сондықтан сөз тұлғасын сөз етіп, оның буындық 
құрамы  жайлы  әңгімелегенде  дыбыстардың  тарихи  ауысу,  өзгеру  жолын  да  еске  алу  керек. 
Сонда ғана сөздің байырғы түбірі мен кірігіп кеткен қосымша не түбірді айыруға болады» [3, 
113]  деп  ой  қорытады.  Сондай-ақ  ғалым  түркі  тілдері  (жалпы  алтай  тілдері)  буын 
құрылысының  дамуы  жайлы  Н.А.Баскаков,  И.А.Батманов,  В.Котвич,  Б.Я.Батманов, 
Н.К.Дмитриев  т.б.  сынды  ірі  түрколог-ғалымдардың  сараптамаларында  түркі  тілдеріндегі 
еліктеуіштердің буын құрылысы назардан тыс қалғанын көрсетеді.  
    
Синхронды  тұрғыдан  қарастырғанда
 
түркі  тілдеріндегі
 
буындардың  негізгі  бөлігі 
семантикалық,  грамматикалық  мән  жүктемей,  тек  дауысты  мен  дауыссыз  дыбыстар 
тіркесінің  үйлесімділігіне  негізделеді,  мысалы:  қаз.  balalarï  →  ba+la+la+rï  `балалары`, 
tawlardï→  taw+lar+dï  `тауларды`.  Ал  диахронды  түркі  тіл  білімінде  әрбір  буынның  белгілі 
бір семантикалық немесе грамматикалық  мағына немесе олардың идеяларын (іздерін) сақтап 
тұруы әбден мүмкін. Соған орай түркі тілдерінің заманауи  қалпындағы буын теориясы мен 
тарихи буын теориясы арасындағы алшақтықты ретке келтіру өзекті мәселе болып табылады. 
Түркі  тілдерінде  сөз  құрамындағы  алғашқы  буын  тұтастай немесе  белгілі  бір  бөлігі  түбірге 
сәйкес келеді. Соған орай түркі тіл білімінде буын теориясы түбір теориясымен сабақтасып 
жатады.   
Әдебиеттер тізімі 
 
1  Сравнительно-историческая  грамматика  тюркских  языков.  Фонетика.  –  Москва: 
Наука, 1984. – 483 с. 
 
2 Тенишев Э. В. Алтайские языки // Языки мира: Тюркские языки. – Москва, 1996. – С. 
5-14. 
 
3 Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 2002. – 614 б. 
 
4  Қалиев  Ғ.  Тіл  білімі  терминдерінің  түсіндірме  сөздігі.  –  Алматы:  Сөздік-Словарь, 
2005. –  440 б. 
 
5  Баскаков  Н.  А.  Историко-типологическая  фонология  тюркских  языков.  –  Москва: 
Наука, 1988. – 270 с. 
 
6 Айғабылов А. Қазақ тілінің морфонологиясы. – Алматы: Санат, 1995. – 135 б. 
 
7 Аралбаев Ж.Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. – Алматы: Ғылым, 1988. – 126 б. 
 
8  Сағындықов  Б.  Қазақ  тiлi  лексикасы  дамуының  этимологиялық  негiздерi.  –Алматы: 
Санат, 1994. – 166 б. 
 
9 Трубецкой Н.С. Основы фонологии. – Москва, 1960. – 231 с. 
 
10 Зиндер Л.Р. Общая фонетика. – Москва, 1979. – 219 с. 
 
11 Байтұрсынов А.Тіл тағлымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б. 
   
               Шартты қысқарту: 
Айд. I 
Айдаров Ғ. Күлтегiн ескерткiшi. –Алматы: Ана тiлi, 1995. –232 б. 
ДТС 
 
 
ИДТЯ 
Древнетюркский словарь. Под ред. В.М.Наделяева, Д.М.Насилова, Э.Р. 
Тенишева, А.М.Щербака. –Ленинград: Наука, 1969. – 676 с. 
Изысканный дар тюркскому языку: Введение, лексико-грамматический 
указатель,  глоссарий.  Под  ред.  Э.И.  Фазылова  и  М.Т.Зияевой.  –

59 
 
Ташкент, 1978. – 672 с. 
КТү 
КТк. 
МҚС 
 
Күлтегiн, үлкен жазба 
Күлтегiн, кiшi жазба 
Базылхан  Б.  Монғолша-қазақша  сөздiк.  –Улаанбаатар-Баян  Өлгий, 
1987. – 885 б. 
 
В  настоящей  статье  анализируется  влияние  сингармонизма  на  структуру  слога, 
рассматриваются  связи  между  ударением  и  сингармонией  в  тюркских  языках.  Вместе  с 
тем,  в  статье  представлен  анализ,  подтверждающий  с  точки  зрения  лингвитических 
законов  особенность  типологического  характера  слоговой  системы  тюркских  языков,  в 
том числе дистрибутивное отношение фонем к губной сингармонии, а также сингармонии 
гласных переднего ряда, согласных переднего ряда и парных согласных заднего ряда. 
 
 
In  the  given  paper  is  analyzed  the  impact  of  vowel  harmony  on  the  structure  of  syllables, 
considered the relationship between the stress and vocalic harmony in Turkic languages. The paper 
also presents the analysis confirming through the linguistic laws the specific typological character 
of  syllabic  system  of  Turkic  languages,  including  distributive  relation  to  the  labial  phonemes 
harmony of front vowels, front consonants and the back paired consonants 
 
 
       
УДК 801.4 
 
А.Е. Жумабаева,  Г.Г. Жусупбекова 
Казахский национальный педагогический университет им.Абая 
Алматы, Казахстан 
aziya_e@mail.ru,  uk.gulsara74@mail.ru
 
 
ТРИАДА  «ЯЗЫК – РЕЧЬ – РЕЧЕВАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ»   
КАК  ИНСТРУМЕНТ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ  КОММУНИКАЦИЙ 
 
В  данной  статье  рассматривается  роль  коммуникаций  в  современном  обществе. 
Осуществление  коммуникаций  через  язык,  речь  и  речевую  деятельность.  Даны  некоторые  
теоретические    определения  известных  психологов  и  лингвистов  понятиям  язык,  речь  и 
речевая деятельность. 
 
Ключевые  слова:  коммуникация,  коммуникативный  акт,  коммуниканты,  язык,  речь, 
речевая деятельность. 
 
Роль  коммуникаций  в  современном обществе возрастает.  Это  связано  с  ростом  новых 
технологий, 
увеличением 
объема 
информации, 
с 
высокими 
профессиональными 
требованиями  к  специалисту.  Возросла  роль  общения  в  современном  мире,  связанное  с 
увеличением  числа  людей,  занятых  определенной  профессиональной  деятельностью, 
требующее  общение.  В  широком  понимании,  коммуникация  –  это  передача  сообщения, 
обмен мыслями, информацией, знаниями, т.е. общение.  Коммуникация представляет собой 
социальный процесс. Она выполняет связующую функцию в обществе. Коммуникация имеет 
огромное  значение  в  любой  деятельности  человека.  Без  коммуникаций  человек  не  может 
существовать,  через  коммуникации  формируется  личность,  развивается  интеллект, 
координируется  деятельность  субъектов  в  социально-культурной  сфере.  Коммуникация 
осуществляется  посредством  языка,  речи  и  речевой  деятельности,  т.е.    складывается  из 
коммуникативных  актов,  в  которых  участвуют  коммуниканты.  В  акте  коммуникаций