З. Е. ЋАбылдинов, А. Т. ЋАйыпбаева (ХVIII ѕасыр – 1914 жыл)

Ресейдiѓ iшкi губернияларындаѕы ћазаћтар

жүктеу 44,75 Mb.

Pdf просмотр

бет	349/481
Дата	04.01.2022
өлшемі	44,75 Mb.
	#36216

1 ... 345 346 347 348 349 350 351 352 ... 481

a7e3c8ceae024defa23fe189d0091236

Асылбек

2. Ресейдiѓ iшкi губернияларындаѕы ћазаћтар.
Ћазаћтар Ресей им-
периясымен шекаралас аймаћтарда сонау ерте замандардан берi,
Ресей отаршылдыѕы басталудан кп бџрын кшiп-ћонып жљрген бо-
латын. Кiшi жљз ћазаћтары Едiл мен Жайыћ зендерiнiѓ аралыѕын
сонау ХV–ХVII ѕасырларда-аћ емiн-еркiн жайлап, кшiп-ћонып
жљрдi. ХVIII ѕасырда ћазаћтардыѓ едќуiр блiгiнiѓ Оѓтљстiк Оралда
башћџрттармен аралас кшiп-ћонып жљргенi де белгiлi. Башћџрттар
мен ћазаћтар кп жаѕдайда ауылы аралас, ћойы ћоралас бiрге кшiп-
ћонып, жайылымды бiрге пайдаланып келдi. Ћазаћтар мен башћџрт-
тардыѓ тскейде малы, тсекте басы ћосылып, ћџда-жекжат болып
туысып кеткен тџстары да аз емес. Олар жиын-тойлар мен љлкен
астарда ат жарысын, балуан кљресiн џйымдастырып, талай ћызыћты
кљндердi бiрге ткiзген болатын.
ХVIII ѕасырдыѓ 30–40-жылдарында Орынбор лкесiндегi ше-
кара шебiнде ќскери бекiнiстер салу љрдiсi ћызу ћарћын алѕанын
бiлемiз. Ћазаћ халћы здерiнiѓ бџрыннан отырѕан атаћоныс жерле-
рiнен кеѓ-байтаћ даланыѓ iшкi жаѕына ћарай бiрте-бiрте ыѕыстыры-
ла тљстi. ХVIII ѕасырдыѓ 30–80-жылдары арасында ћазаћтар Жайыћ-
тыѓ оѓ жаѕалауындаѕы здерiнiѓ дќстљрлi мал жайылымдарын ћайта-
рып алу љшiн талай рет ќрекет жасап та крдi. Бiраћ одан еш нќтиже
шыѕара алѕан жоћ. Џзаћ жылдар бойы кљш-жiгер жџмсай отырып,
1782 жылы «сенiмдi» деген кшпелi Кiшi жљз ћазаћтарыныѓ бiр блiгi
ѕана ћыс кезiнде уаћытша кшiп барып, бџрынѕы жерлерiн ћыстап
шыѕуѕа рџћсат алды.
1810–1822 жќне 1835 жылдары патша љкiметi Жаѓаелек жќне
Жаѓашекара шебi аудандарын Кiшi жљз ћазаћтарыныѓ пайдалану-
ынан тартып алды. Сйтiп ћазаћтар 4 миллион десятинаѕа жуыћ еѓ
ћџнарлы жерiнен айырылып ћалды. Кейiн ол аудандар Орынбор гу-
берниясыныѓ ћџрамына тiп кеттi.
1897 жылѕы Бљкiлресейлiк халыћ санаѕыныѓ деректерi бойын-
ша Астрахан губерниясында – 42,6 мыѓ, Самара губерниясында –
7,4 мыѓ, Орынбор губерниясында – 3,9 мыѓ ћазаћ тџрѕан болатын.
Астрахан губерниясына ћарасты Iшкi Ордадаѕы ћазаћтардыѓ саны
207,3 мыѓѕа жеттi. Ћазаћтардыѓ аздаѕан блiгi Пермь, Уфа, Сара-
тов сияћты басћа бiрћатар губернияларда ћоныстанды.
Ћазаћтар Батыс Сiбiрдiѓ оѓтљстiк аумаѕында ежелден кшiп-ћо-
нып жљрдi. ХV ѕасыр мен ХVII ѕасырдыѓ бас кезiнде бџл аймаћты
ћазаћтардыѓ ћыпшаћ, жалайыр, арѕын, керей жќне уаћ сияћты тай-

254
палыћ бiрлестiктерi мекендедi. Оларды Батыс Сiбiрдiѓ оѓтљстiк жа-
ѕындаѕы аймаћтан ХVII–ХVIII ѕасырларда кшпелi жоѓѕарлар (ой-
раттар) бiрте-бiрте ыѕыстырып шыѕарѕан болатын.
1752–1755 жылдары Орта жљздiѓ солтљстiк аймаћтарыныѓ жер-
лерiнде Новоишимск ауданы ћџрылды. Соныѓ салдарынан ћазаћ-
тардыѓ солтљстiктегi шекарасы оѓтљстiкке ћарай 250 шаћырымдай
жылжытылды. Ол жерлердегi ћазаћтар кљшпен кшiрiлдi. Ћайта-
ћайта љздiксiз тiнiш жасаудыѓ нќтижесiнде
1771
жылы Орта жљз
ћазаћтары Тобыл жќне Томск губернияларымен шекаралас аймаћ-
тарѕа уаћытша кшiп-ћонуѕа рџћсат алды. Соныѓ зiнде тек «ерекше
сенiмдi», «шын пейiлдерiмен берiлген» ћазаћтар ѕана аманат беру
жќне жерге жалаћы тлеу арћылы орналаса алды.
Патшаныѓ 1788 жќне 1789 жылдары шыћћан жарлыћтары бойын-
ша Ертiс бойындаѕы ћазаћтардыѓ бiр блiгiне зеннiѓ оѓ жаћ бетiнде
«мќѓгi кшiп-ћонып жљруге» рџћсат етiлдi. Сiбiр шекара шебiнiѓ
iшкi жаѕындаѕы бос жатћан жерлердi пайдалану мљмкiндiгi туды.
Ћазаћтарѕа алдын ала бiрнеше шарт ћойылатыны ескертiлдi:
бiрiн-
шiден,
ћазаћтардыѓ кшi-ћоны ћазыналыћ елдi мекендерге 40 шаћы-
рымнан жаћындамауы тиiс,
екiншiден,
олар шекара шебiнен асып,
30 шаћырым џзап кетпеуi керек.
Томск жќне Тобыл губернияларыныѓ аумаѕында кшiп-ћонып
жљрген ћазаћтарѕа 1880 жылы Ћџлынды даласынан клемi бiр мил-
лионѕа жуыћ десятина келетiн ћосымша жер блiндi. Ћазаћтар ол
љшiн орыс шаруалары сияћты мемлекетке жылына 6 сомнан салыћ
тлеп тџруѕа мiндеттi болды.
1911 жылѕы есеп бойынша, Томск губерниясында 29 мыѓ, Тобыл
губерниясында 9 мыѓ ћазаћ тџрѕан. Ћазаћтардыѓ шаѕын бiр блiгi
Иркутск, Забайкалье жќне Якут облыстарында да тџрды. Олардыѓ
едќуiр басым блiгi мал шаруашылыѕымен жќне егiншiлiкпен айна-
лысты. Бiрћатары орыс шаруалары мен казактардыѓ жалдамалы
ћызметкерi жќне баћташысы болып жџмыс iстедi.
Ресейде туып-скен, белгiлi ћоѕам ћайраткерлерi дќрежесiне де-
йiн ктерiлген ћазаћ азаматтарыныѓ ћатарына
Ћошке (Ћошмџхамбет)
Кемеѓгеров, Асылбек, Мџсылманбек жќне Мџратбек Сейiтовтер, Ќмiре

жүктеу 44,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 345 346 347 348 349 350 351 352 ... 481