ТАРАУ.Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ әдебиеттануы

[Введите текст] 
 
 
65 
                                                                                                                       
қамтып, зерттелмеген еді. Әрине, оған уақыт та, саясат та 
мәжбүрлеген  шығар.  Ал,  қазіргідей  рухани  тәуелсіздікке 
ие  болғаннан  кейін  олардың  бәрін  өзінің  заңды  тарихи 
орынына  келтіру  бүгінгі  ұрпақтың  міндеті.  Өркениет  – 
рухани  мәселе.    Біз  зерттеуді  1991  жылдан  бастап  қана 
шындап  қолға  ала  бастадық.  Ірі,  іргелі  ғылыми  зерттеу 
жұмыстары  үшін  бұл,  әрине,  аз  ғана  уақыт.  Әрі  жаңа 
қоғамның  қалыптасып,  ұлт  өкілдері  тәуелсіздікті  сезініп, 
еркін оймен тарихқа үңілу үшін біраз уақыт қажет болды. 
Тәуелсіздіктің  алғашқы  жылдарында  мерзімді  баспасөз 
беттерінде  шашыраңқы  түрде  бұрындары  айтылмай 
жүрген  жайттар,  зерттелмеген  тың  тақырыптар  қоғамдық 
ойға  қозғау  салар  пікір  ретінде  жиі-жиі  баспасөз 
беттерінде 
әңгіме 
болып 
жүрді.Алайда,күрделі 
зерттеулерге барған ғылыми жұмыстар соңғы кездері ғана 
жүйелене 
бастады. 
Ұлттың 
тарихын, 
әдебиетін, 
мәдениетін,  өнерін,  жалпы  ұлттық  құндылықтарымызды 
қайта  қарап,  өзінің  тарихтағы  лайықты  орнын  алуы  үшін 
ғылымға мемлекеттік тұрғыдан көңіл бөлініп, мемлекеттік 
«Мәдени  мұра»  бағдарламасы  өмірге  келді.  Осы 
бағдарлама  негізінде  қаншама  құнды  археологиялық, 
мәдени-әдеби,  ғылыми  құндылықтардың  құлыптаулы 
жатқан  қазыналарының  кілті  ашылып,  тұсауы  кесілді. 
Қазақтың таза тарихы, әдебиеті, өнері өркендей бастады. 
 
Ұлттық  ғылымның  барлық  салалары  еліміз 
егемендікке ие болып,  еркіндікті сезіне бастасымен өзінің 
төл тарихын жаңаша жазуды қажет етті. Ұлттық мәдениет 
                                                                                                                       
пен  жазудың  сан  ғасырлық  тәжірибесін  қорыту,  әлемдік 
ғылыми  ойдың,  мәдениет  пен  әдебиеттің  үздік 
жетістіктері негізінде ғылым, гуманитарлық білім берудің 
мемлекеттік  тілдегі  толыққанды  қорын  құру  жөніндегі 
жұмыс  басталды.  Өйткені,  Қазақстан  әлемнің  бәсекеге 
бейім  елу  елінің  қатарынан  лайықты  орын  алуы  үшін 
өзінің  қазба  байлығымен  қатар  жазба  байлығын  да,  яғни 
мәдениеті  мен  ғылымын,  білімі  мен  білігін-жалпы 
айтқанда  ұлттық  рухани  әлеуетін  күллі  адамзатқа 
жарқырата  көрсете  білуі  керек.  Осы  ретте  360  миллион 
халқы  бар,  ҮІІ  ғасырға  дейін  бүкіл  әлемді  дүрліктірген 
айбынды  Түркі  қағанатының  тікелей  ұрпағы-бүгінгі  күні 
дүние жүзінде  25-тен астам тегі бір, түбі бір түркі тілдес 
мемлекеттерге 
ортақ 
тарихы 
бай 
рухани 
қазыналарымызды  зерттеуге,  насихаттауға  көп  көңіл 
бөлінуде. 
Айталық, 
ХХ 
ғасырдың 
алпысыншы 
жылдардың  аяқ  кезіне  дейін  қазақ  әдебиетінің    тарихы 
ХVШ ғасырдан бастап оқытылып келгені баршаға мәлім. 
Ал,қазір  ұлттық,  эстетикалық,  көркемдік  таным  білім 
бастауларын  көне  жазба  ескерткіштерінен  бастауға  көңіл 
аударыла 
бастады. 
Соның 
нәтижесінде 
республикамыздың  жоғары  оқу  орындары  филология 
факультетінің  оқу  бағдарламаларына  «Ежелгі  дәуір 
әдебиеті»  деген  жаңа  пән  қосылды.    Бүкіл  түркі  халқына  
ортақ  әдеби,  мәдени  мұралардағы  қазақи  ұғымдар  мен 
тілдік  көріністер  төл  танымдық  рухани  құндылықтар 
ретінде  зерттеліп  келеді.  Көрнекті  ғалымдар  Мұхтар 

[Введите текст] 
 
 
66 
                                                                                                                       
Мағауиннің 
(«Қобыз 
сарыны»), 
Мырзатай 
Жолдасбековтің  («Ежелгі  дәуір  әдебиеті»  (1967), 
«Күлтегін»  (1986),  «Асыл  арналар»  (1986),  «Мөлдір 
бастаулар»  (1992),  Алма  Қыраубаеваның  «Ежелгі  дәуір 
әдебиеті»  (1991)  тұңғыш  рет  қазақ  мектептеріне  және 
жоғары  оқу  орындарына  арнап  жазылған  оқулық  ретінде 
бағаланды.    Кеңес  дәуірінде  аударылып,  көпшілікке 
ұсынылған  шығыс  дастаны  «Махаббатнама»  (1985), 
«Түркі  әдебиеті»  оқу  құралы  (1988),  «Ғасырлар  мұрасы» 
(1988),  «Қисса  жанрының  өзіндік  ерекшеліктері»  (1985), 
«Шығыстың қисса–дастандары» (1997), кандидаттық және 
докторлық ғылыми дәреже үшін жазылған зерттеулері т.б 
де  жаңаша  көзқараста  жазылды.Ал,  Немат  Келімбетовтің 
«Ежелгі  дәуір  әдебиеті»  (2005),  «Көркемдік  дәстүр 
жалғастығы»,  «Қазақ  әдебиеті  бастаулары»,  Әбсаттар 
Дербісәлінің  «Тарих-и-Рашиди»,  «Жаһан  наме»,  «Қазақ 
даласының  жұлдыздары»,  «Ежелгі  әдеби  мұралар  және 
Ислам  мәдениеті»  т.б  атты  еңбектері  мен  Мекемтас 
Мырзахметұлының  «Бітпес»деген  зерттеуінде  т.б    ежелгі  
дәуірдегі  түркілердің  мәдени  өмірінің  тұтас  тарихы, 
әдебиетінің  мұралары,  сол  дәуірдегі  тарихи  тұлғалардың 
еңбектері бүгінде түркі халықтарына ортақ рухани қазына 
ретінде зерттеледі.        
 
Х-ХІІ  ғасырларда  өмір  сүрген  энциклопедист-
ғалым,  философ,  математик,  музыка  теоретигі,  әдебиет 
зерттеушісі,  ақын  Әбу  Насыр  әл-Фараби,  Махмұт 
Қашқари  –  «Диуани  лұғат-ат  түрік»,  Жүсіп  Хас  Хажыб 
                                                                                                                       
Баласағұн,  –  «Құтадғу  білік»,  Ахмет  Йүгінеки  –  «Хибат–
ул  хақайық»,  Қожа  Ахмет  Йасауи  –  «Диуани  хикмет», 
Сүлеймен  Бақырғани  –  «Бақырғани  кітабы»,  Мұхамед 
Хайдар Дулати «Тарих–и Рашиди», Қадырғали Жалаири – 
«Жами–ат  тауарих»  т.б  сынды    түркі  халықтарына  ортақ 
тарихи  тұлғалардың  есімі  мен  шығармаларын  жаңаша 
зерттелуі    және        мектептен  бастап  барлық  жоғары  оқу 
орындарында  арнайы  пән  оқулықтары  ретінде  оқытыла 
бастауы  қуанарлық  жәйт.    Қазақтың  ұлттық  тарихы  мен 
әдебиеттану  ғылымында    сақтардың    қаһармандық 
дастандары  «Алып  Ер  Тоңа»,  «Шу»,  «Оғыз-қаған», 
«Атилла»,  «Көк  бөрі»,  «Ергенекөн»  дастандары  мен 
«Авеста»  сияқты  қасиетті  жазбалар  жинағы  мен  түркі 
жазба  жәдігерліктері  «Күлтегін»,  «Тоныкөк»  жырлары 
мен  «Қорқыт  ата  кітабы»  т.б.  жайлы  көптеген  тың 
деректер  табылып,  жаңаша  көзқарастағы  зерттеулер 
жазылды.  Айталық,  Қадырғали  би  Қосымұлының 
“Жамиат-тауарих”(“Жылнамалар  жинағы”)  атты  еңбегі 
ортағасырлық  түркі  жазба  мәдениеті  үлгілерінің  бірі. 
Оның  ортағасырлық  қазақ  тарихы  мен  әдеби  мұраларын, 
тілін  зерттеуде  алар  орны  ерекше.  Алайда, халқымыздың 
тарихын тануда үлкен үлес қосар бұл еңбекті зерттеу тек 
тәуелсіздік  алған  соңғы  он  –он  бес  жыл  көлемінде  ғана 
қолға  алына  бастады.  Алғашқы  ізденіс  академик,  тілші 
ғалым Рәбиға Сыздықова мен тарихшы ғалым, профессор 
Мәмбет  Қойгелді  тарапынан  жасалыпты.  Олардың 
“Қадырғали  би  Қосымұлы  және  оның  жылнамалар 

[Введите текст] 
 
 
67 
                                                                                                                       
жинағы”  атты  еңбегі  1991  жылы  272  бет  көлемінде 
А.”Қазақ  университеті”  баспасынан  жарық  көрді.  Кітап 
төрт  бөлімнен  (“Жами-ат-тауарих”-мәдениет  ескерткіші 
және  тарихи  дерек”,  ”Жами-ат-тауарихтың  “тілі  “,  “Араб 
графикасынан 
транскрипцияланған 
“Жами 
–а 
–
тауарихтың”тексі”,  “Б.Годуновқа  арнау  және  Қадырғали 
бидің өзі жазған дастандары”) тұрады. Оның бірінші және 
екінші бөлімдерінде “Жамиат-тауарихтың” авторы туралы 
түсінік,  еңбектің  өмірге  келген  кезеңі  т.б  жөніндегі 
фактілік  материалдардың  деректік  мәні,  сондай-ақ 
ортағасырлық 
жазба 
ескерткіші 
ретінде 
тілдік 
қолданыстар  жан-жақты  талданады.  Кітаптың  үшінші 
бөлімінде  ескерткіштің  бізге  мәлім  тізімдері  негізінде 
даярланған  авторлық  тексі  берілген.  Ал,  соңғы  төртінші 
бөлімінде  Қадырғали  бидің  кітап  басында  берген  орыс 
патшасы  Б.Ф.Годуновқа  арнауы  және  еңбектің  дербес 
бөлігі, яғни ортағасырлық қазақ тарихына тікелей қатысы 
бар  тоғыз  дастанының  бүгінгі  қазақ  тіліне  аудармасы 
берілген  .    ХҮІІ  ғасырдың  алғашқы  жылдары  жазылған 
(1602  ж.аяқталған)  Қадырғали  бидің  тарихи  еңбегі 
академик  Ә.Марғұланның  сөзімен  айтсақ,  -  қазақ  жазба 
мәдениетінің  алғашқы  үлгісі.  Осынау  үлкен  тілдік 
ескерткіш  туралы  алғаш  сөз  айтқан  және  жарыққа 
шығарған Қазан университетінің профессоры И.Н.Березин 
болған.  “Шежіре  тілінің  стильдік  ерекшеліктеріне  назар 
аудару 
керек,өйткені 
бұл 
шығарма-қазақ 
авторы 
қаламынан  шыққан  тұңғыш  проза  туындысы.  Қадырғали 
                                                                                                                       
мұнда тарихи шығарма жанрына барған проза жазушысы 
әрі  проза  аудармашысы.  Борис  Годуновқа    арнаған  
“Мадақ сөзінде” Қадырғали жазушы болып көрінеді. Бұл-
шешен  тілмен  көркем  түрде  берілген  монолог,  оның 
көркемдігін ауызша поэтиканың мәнерімен ұйқаса, үйлесе 
келген  құрылымдар  танытады.  Мұнда  қайталаулар, 
паралеллизмдер, метафоралар, эпитеттер, теңеулер сияқты 
стильдік  тәсілдер  өте  шебер  пайдаланылған”-дейді 
авторлар (105 бетте). 
    
Бүкіл  адамзат  мәдениеті  тарихындағы  құнды 
мұраның бірі - “Монғолдың құпия шежіресінде” (ХІІ-ХШ 
ғасырлардағы 
көшпелілер 
шежіресі). 
Ауд. 
М.Сұлтанияұлы. А. Өнер. 1998 ж. – 224 бет/ - түркі тектес 
тайпалардың  тарихы,ірі  мемлекет  қайраткері  Шыңғыс 
ханның  жүргізген  саясаты,  сол  кездегі  тарихи  оқиғалар 
баяндалумен  бірге  мұнда  көшпелі  тайпаларға  қатысты 
әдеби-мәдени,  тарихи,  тіл-тұрмыстық  және  жер-су, 
жағрапиялық  атаулар,  кісі  есімдері  жайлы  құнды 
деректерде бар. Көшпелі халықтарға тән ауыз әдебиетінің 
үлгісімен  жазылған  шежіреде  халықтың  ән-жыры, 
шешендік  сөздері,  термелері,  тіпті  әр  бөлім  сайын  20-30 
өлең  қамтылған.  ”Сұхбаттар  мен  төл  сөздер  көбіне 
өлеңмен  жазылған.  Бұл  шығармада  көне  монғол  тілінің 
әуені,  жыр  ұйқасы  (поэзия)  және  қара  сөздік  шығарма 
(проза) үлгісі көп қолданылған.”(10 бет). 
     Тәуелсіздік 
алған 
алғашқы 
жылдары 
туған 
халқымыздың  тарихына,  оның  көне  жазбаларындағы 

[Введите текст] 
 
 
68 
                                                                                                                       
көмбелерге  көз  салу,  оларды  ең  алдымен  қазіргі  қазақ 
тілінің  транскрипциясына  салып,  қалың  оқырманның 
әдеби  айналымына  аударып,  оларды  біртіндеп  зерттеу 
ісіне  жаппай  бет  бұру  кезеңі  болды  десек  артық 
айтқандық емес. Осы күнге дейін мұрты бұзылмай келген 
қаншама  құнды  тарихи,  әдеби,  мәдени  мұралаларымыз 
халқымыздың  рухани  игілігіне  айналды.  Соның  бірі  –
Махмуд  Қашқаридің  ХІ  ғасырда  жазылған  үш  кітаптан 
тұратын  “Диуани  лұғат  ит-турк”  атты  “Түркі  сөздерінің 
жинағы”.  Бұл  еңбекті  тұңғыш  рет  қазақ  оқырмандарына 
ұсынған  тәржімашылар  –Қанапия  Бекетаев  пен  Әрсен 
Ибатов  (“Түбі  бір  түркі  тілі”  /”Диуани  лұғат  ит-турк”/ 
А.”Ана  тілі”  1993  ж  –192  б)  .  Түркілердің  ділмәр-
шешендері  мен  зерек  қабілет  иелерінің  бірі  болған  ұлы 
бабамыз  аталмыш  кітабына  арнайы  тәртіппен  6800  түркі 
сөзін топтастырып (110 жер-су атына, 40 ел мен тайпаға) 
араб  тілінде  анықтама-түсінік  берген.  Кітапқа  інжу-
маржан екі және төрт жолдық 242 шумақ бәйіттер мен 262 
мақал-мәтелді  мысал  ретінде  пайдаланған.  Бір  ғажабы 
”Диуанға” енген 875 сөз бен 60 мақал-мәтел қазіргі қазақ 
тілінде қаз-қалпында пайдаланылып келеді . 
  
“Диуан”-түркі  тілдерінің  бірінші  салыстырмалы 
сөздігі  және  ең  әуелгі  филологиялық  зерттеу.  ”Диуанда” 
сол  кездегі  түркі  тайпаларының  тілдері  тұңғыш  рет 
ғылыми тұрғыдан жүйеленеді. Ондағы жеке сөздердің тек 
қана  мағыналары  емес,  этимологиясы  да  түсіндіріледі. 
Сонымен  бірге  ол  сөздердің  қандай  тайпаның  тіліне  тән 
                                                                                                                       
екендігі  анықталады.  Бұл  мұраның  зерттелуіне  тіл 
мамандары профессор Әбжан Құрышжанов, Р.Сыздықова, 
А.Егеубаев, т.б үлес қосқаны белгілі. 
     
1993  жылы  262  бет  көлемде  А.”Мұраттас”  ғылыми 
зерттеу 
және 
баспа 
орталығынан 
 
ғалымдар 
М.Жармұхамедұлы, 
С.Дәуітұлы, 
М.Шафиғилардың 
қазақшаға  аударуымен  аты  әйгілі  Қожа  Ахмет  Иасаудың  
“Диуани хикметі” (“Ақыл кітабы”) тұңғыш рет қазақшаға 
түсіріліп,  толық  күйінде  жеке  кітап  болып  жарық  көрді. 
Бастан-аяқ  ақыл-өсиет,  үлгі-өнеге  айтуға  құрылған  және 
араб  тіліндегі  құран  мен  шариғат  заңдарын  өлеңмен  149 
хикметте өрнектеп,  төрт  түрлі  нәрсеге-(шариғат,  тарихат, 
хақиқат, мағрипат) ерекше көңіл бөлінген кітап Құраннан 
кейінгі екінші кітап саналған. Құранды тұңғыш рет түркі 
тілінде сөйлеткен Қожа Ахмет Иасауи еңбегі жайлы қазір 
барлық  гуманитарлық  ғылым  салаларында  жан-жақты 
зерттеліп  келеді.  Мысалы,  түркі  жұртшылығына  Ясауиді 
тұңғыш  рет  кеңінен  таныстырған  түрік  ғалымы  проф. 
Мехмет  фуат  Көпрүлүнің  1913  жылы  жазылған  “Ахмет 
Ясауи  мен  оның  шағатай  әдебиетіне  ықпалы”  деген 
мақаласынан  бастап,  орыс,  өзбек,  қырғыз,  қазақ  
ғалымдарының  еңбектерінде  зерттеу  нысанасы  болып 
келеді.  Кезінде  М.Дулатов,  Ә.Марғұлан,  Ә.Қоңыратбаев, 
Е.Жұбанов,  Ә.Құрышжанов,  Р.Сыздық  т.б  ал,  соңғы 
жылдары  М.Жармұхамедов,  Р.Бердібаев,  М.Шафиғи, 
Ө.Күмісбаев,  С.Дәуітов  т.б  Ясауи  мұрасы  жөнінде 
бірнеше  зерттеу  еңбектерін  жазды.  Бұл  ұлттық 

[Введите текст] 
 
 
69 
                                                                                                                       
әдебиеттану  ғылымының  рухани  тынысы  кеңейіп,  өрісі 
өскендігін  танытады.  Қожа  Ахмет  Ясауидің  “Хикметтер” 
деп  аталатын  даналық  сөздерін  жазба  дүниеміздің  баға 
жетпес  ескерткіші  ретінде  танып,  әр  қырынан  зерттеу 
жұмысы әлі де жалғасын табуда. 
      
Сондай-ақ,  көне  түркі  тілін  ұйғыр  тілімен 
тамырластырып,  зерттеп  жүрген  жас  әдебиеттанушы 
ғалым,  филология  ғылымдарының  докторы  Алимжан 
Тиливалди  Хамраев өзінің “Рифма и проблемы звуковой 
организации  уйгурского  стиха”  (А.”Гылым”1996  –177с) 
және  “Древнетюркский  книжный  стих”  (Формирование 
древнеуйгурской  книжной  версификации  и  проблема 
аллитерационного 
стиха) 
/А.2002-228 
с/ 
деген 
зерттеулерінде  түркі  тектес  халықтарға  ортақ  жазба 
мәдениеттің  мәселелерін  кітаби  өлеңтану  ғылымы 
тұрғысынан  танып,  өлең  сөздің  көркемдік  әлемін, 
олардың  ұқсас  ұйқастарының    байланысын  қарастырады. 
Оған  ғалымның  монографиялық  еңбегіндегі  тараулар 
атаулары  дәлел  бола  алады:  ”Своеобразие  словесной 
культуры древнетюркских народов и ее развитие в период 
ҮІ-ХШ 
вв”, 
”Об 
истоках 
стихотворной 
речи 
древнетюркской народов” т.б.        
        Бүгінгі  қазақ әдебиеттану  ғылымына үлкен бір сала 
болып  енген  ежелгі  дәуір  жәдігерлерін,  атап  айтсақ, 
”Күлтегін”,  ”Құтты  білік”,  ”Қорқыт  ата  кітабы”, 
”Оғызнама.  Мұхаббатнаме”,  ”Тотынама”,  ”Кабуснама”, 
”Жами  ат-тауарих”,  ”Тауарих-хамса”,  ”Шежіре-и  түрк”, 
                                                                                                                       
”Диуани  хикмет”,  ”Хикметтер”  сынды  жазба  әдебиет 
үлгілерінің  ең  алдымен  осылай  қазіргі  қазақ  тіліне 
аударылуының өзі зор жетістік деуге болады. 
        Жалпы түркі халықтарына ортақ көне түркі әдебиеті 
мен  мәдениетіне,    сөз  өнеріне  Орхон  ескерткіштері  (ҮІІ 
ғасыр),  ”Қорқыт”  (ҮШ  ғ.),”Оғыз-нама”(ІХ  ғ)  т.б  сияқты 
әдеби  жәдігерлер  жайлы  М.Жолдасбековтің  “Асыл 
арналар”,  ”Ежелгі  дәуір  әдебиеті”  хрестоматиясынан, 
Қ.Өмірәлиевтің  “ҮШ-ХІІ  ғасырлардағы  көне  түркі  әдеби 
ескерткіштері”,  Х.Сүйіншәлиевтің  “Қазақ  әдебиетінің 
тарихы”,  Ә.Қоңыратбаевтың  “Көне  мәдениет  жазбалары” 
деп  аталатын  еңбектерінен  білуге  болады.  Бұл  тізімді 
бүгінде  тіпті  ұзартып  соза  да  беруге  болады.  Өйткені, 
тәуелсіздік  алып,  өзімізді-өзіміз  танып,тарихымызды, 
көне  мәдениетімізді  тереңдеп  зерттей  бастаған  соңғы  он 
бес  жыл  көлемінде  қазақ,  жалпы  түркі  өркениеті 
жөніндегі  зерттеулер  қатары  мен  олардың  сапалық 
серпілістері  көңіл  қуантады.  Алайда  олардың  бәрін  бір 
еңбекте  талдап  та  шолып  та  шығу  мүмкін  емес.Әрі 
олардың  көбі  біздің  назарымызға  түспей  қалуы  да  әбден 
мүмкін.    
      
Ендігі  жерде  бір  айта  кетер  жәйт-осы  көне  әдеби 
мұралардағы  шешендік  өнердің  түп  тамыры  мен  оның 
ұлттық сөйлеу мәдениетінің дамуы мен қалыптасуындағы 
алатын  орны  жөніндегі  еңбектердің  көріне  бастауы. 
Бұрындары  жазылған  Н.Төреқұлұлының  “Қазақтың  100 
би-шешені” 
(А.”Қазақстан”. 
1995), 
”Шешендік 

[Введите текст] 
 
 
70 
                                                                                                                       
шиырлары”      (А.”Қайнар”  1993),  Б.Адамбаев.  Алтын 
сандық. (А.Жазушы. 1989), Қ.Өмірәлиев. ”Абай афоризмі” 
(А.Қазақстан.  1993)  т.б  еңбектерде  қазақтың  төл 
тарихындағы  шешендік  өнер  жөнінде  айтылса,  соңғы 
жылдары жарық көрген Г.Қосымованың” Қазақ шешендік 
өнерінің  негіздері”  А.”Білім”.  2003-260  б.  атты  оқу 
құралында  оның  зерттеу  нысанасының  кеңістігі  кеңейіп, 
көне сөз өнеріне бойлапты. ”Шешендік өнердің қалыптасу 
тарихы”  деген    тарауында  “Ежелгі  түркі  шешендігі”, 
”Көне  түркі  шешендігі”,  ”Орта  ғасырлық  түркі 
шешендігі”, 
”Билер 
шешендігі”, 
”Ақын-жыраулар 
шешендігі”,  ”Қазіргі  шешендік”  т.б  деген  тараушаларда 
ежелгі  дәуір  әдебиетіндегі  шешендік  өнердің  тарихына 
тереңдеп 
бойлап, 
бүгінгі 
күн 
тұрғысынан 
талдап,салыстыра зерттейді. 
     
Әдебиеттанушы Серік Негімовтің “Шешендік өнер” 
(А.Ана  тілі,1997-208  б)  атты  оқу  құралында  да  ұлттық 
шешендік  өнердің  табиғаты,  билер  мұрасындағы 
шешендік өнерге қатысты ой-пікірлер таразыланады. ”Би” 
деген  ұғымның  этимологиясын,  шешеннің  болмысын, 
психо-физиологиялық  ерекшеліктерін,  шешен  сөйлеудің 
логикалық-композициялық құрылысын жаңаша зерттейді. 
        Осы  аталған  әдеби  мұралар  бүгінде  ұлттық  әдебиет 
тарихының 
тамыры 
ретінде 
ұлттық 
философия, 
мәдениеттану,  ұлттық  психология,  педагогика,  тарих, 
этнография,  этнопсихология,  т.б  сияқты  негізгі  ғылым 
салаларында да жан-жақты зерттеліп келеді. Қуаныштысы 
                                                                                                                       
олардың  бәрі  оқулықтарға  еніп,  арнайы  пән  ретінде 
оқытыла  бастады.  Бұл  “Мәдени  мұра’’  бағдарламасының 
3-ші  кезеңінде  талап  етілген  жас  ұрпақтың    төл  тарихын 
тануы тиіс деген мақсаттың жүзеге асырылуын дәлелдесе 
керек.   
     Жалпы  қазақ  өркениетінің  тарихы,  оның  мәдени  және 
философиялық бастауы мен тамыры – ғұн, сақ-скифтерде 
жатыр.  Мәселен,  ресейлік  Троп  деген  ғалымның 
«Скифтер» деген еңбегінде Үндістаннан  табылған ( бұдан 
бес  мың  жыл  бұрын  жазылған)  бір  көне  кітапта  «қазақ», 
«Жетісу»  деген  сөздерінің  ұшырасқаны    жөнінде 
айтылады. 
Бабаларымыз 
қолданған 
сына 
жазуы 
шумерлерден  тарағаны  (Шумер  деген  мемлекет  болған) 
жөнінде  қызықты  деректер  де  бар:    Павлодар  қаласы 
жанынан шумер жазуының сынықтарын, ал Түркістаннан 
«Қаңлылардың  жазуы»  деген  жазулар  табылуы  да  тегін 
емес.    Бұл  тастың  кемінде  үш  мың  жылдық  тарихы  бар 
деп есептелінуде. 
Орайы келгенде айта кетер бір мәселе - қазақ әдеби 
тілінің  тарихы  да  жеке  кезеңдерден  тұратындығы,  ол 
жөнінде тілші мамандардың дәуірлеу туралы пікірлері де 
әрқилы  екендігі  Р.Сыздықованың  “Қазақ  әдеби  тілінің 
тарихы”  (ХҮ-ХШ  ғасырлар)”  А.  ”Ана  тілі”  1993-320  б/-
деген еңбегінде  жүйелі түрде жан-жақты айтылады.  
Қазақ  халқының  мәдени  мұраларының  және  тілінің 
тарихы өте көне замандарға кететіндігі жөнінде ”Ертедегі 
әдебиет 
нұсқалары” 
атты 
еңбекте 
Б.Кенжебаев, 

[Введите текст] 
 
 
71 
                                                                                                                       
М.Жолдасбеков, 
М.Мағауин, 
Х.Сүйіншәлиев, 
Қ.Сыдиқовтар 1967 жылы айтқан болатын. 
Әрине,  ортақтықтың  белгілерін,арнаның  іздерін 
табу-  арнайы  зерттеушілердің  міндеті.  Әсіресе  ол 
белгілердің  қазіргі  түркі  әдеби  тілдеріне  қатысын,  яғни 
әсерін,  үлгісін,  элементінің  сақталуын  т.т.сөз  еткенде, 
ұсынылатын тұжырымдарды нақты фактілермен дәлелдеу 
керек  болады.  Мысалы,  орхон-енисей  ескерткіштері 
тіліндегі  сөздердің    лексикалық  топтарына,  мағыналары 
мен  сыртқы  тұлғаларына  қарай  оны  осы  күнгі  түркі 
тілдеріне  жақын  келетін  немесе  алыс  тұратын  сәттерін 
айқындау  айқындау  болып  табылады.  Ол  жөнінде 
айтылған пікірлер мен нақты зерттеулер аз емес. Мысалы, 
бұл 
ретте 
С.Е.Малов, 
В.В.Радлов, 
А.Н.Кононов, 
Ғ.Айдаров, 
А.С.Аманжолов, 
Ә.Құрышжанов, 
М.Томановтардың еңбегін атауға болады. 
Осы  еңбегіндегі  “Орхон-Енисей  ескерткіштерінің 
тілі-қазақтың  ауызша  және  жазба  әдеби  тілдерінің  бір 
арнасы”  деген  тарауында  зерттеуші  бізге  жеткен  көне 
түркі жәдігерлер жөнінде былай дейді: 
«  І)  Ү  ғасырға  жататын  руна  (сына)  жазулы  талас-
енисей  ескерткіштері:  құлпытастардағы  эпитафиялар, 
олар 1-2 сөйлемнен 5-6 сөйлем көлемінде айтылған тарих; 
2)  ҮШ  ғасырға  жататын  руна  жазулы  орхон 
ескерткіштері:құлпытасқа  қашалып  сызылған  (жазылған) 
түркі  тайпаларының  сол  дәуірдегі  атақты  қағандары  мен 
                                                                                                                       
батырлары,    Білге  қаған,  Елтеріс  қаған,  Күлтегін, 
Тонықұқтар туралы тарихи шежірелер; 
3)  ҮШ-Х  ғасырлардағы  ұйғыр  жазулы  жору,  аян 
айту, діни аңыз түріндегі ескерткіштер (жазбалар)». /42 б/ 
Тап  осы  ойды  кеңестік  дәуірде  айтып,  ғылыми 
тұрғыдан  тұжырымдап  берген  Қ.Өмірәлиев  –  өзінің  1971 
жылы “Қазақстан мектебі” журналының 9-шы санындағы 
“Көне  түркі  сөз  үлгілері”атты  мақаласында  көне  түркі 
поэзиясының    әдеби  тілінің  тамыры    түркілердің  ауызша 
поэзиясында,  яғни  тұрмыс-  салт  жырларында,  жоқтау 
өлең  айту  салтында,  дидактикалық  шешендік  толғаулар, 
мақал-мәтелдер  арқылы  өте  ерте  дәуірде  жасалған  деген 
пікір  айтады.  Алайда,  кеңестік  дәуірде  түркі  жұртын, 
оның ішінде қазақ халқын тым жабайы, сауаты жоқ, көне 
дәуірде  ешқандай  әдебиеті,  мәдениеті  болмаған  ұлт 
санайтын  Мәскеу  ғалымдарының  менсінбеушілігінен, 
қасақана  мойындамауынан  туындаған  Орхон-енисей 
жазуларын  “поэзиялық  туынды”  деген  жалған  дақпырт 
фактінің  ғылыми  негізі  жоқ  екендігі  бүгінде  дәлелденіп 
отыр  емес  пе?.  Евроцентристік  танымды  ұстанған  орыс 
зертеушілері  әлі  де  мәселенің  төркініне  сынмен  қарай 
алмай  отыр.  Қ.Өмірәлиев  ол  шығарманың  жанрлық, 
стильдік  жағынан  нақты  мәтіндерді  талдау  арқылы  өлең 
өлшемінің  тіл  табиғатымен  тамырлас  дамитын  тұтас 
көркемдік құбылыс екенін дәлелдеген болатын. 
Қ.Өмірәлиевтің  осынау  батыл  пікірін  бүгінгі  күні 
жоғарыда  келтірілген  көптеген  тың  ғылыми,  әдеби 

[Введите текст] 
 
 
72 
                                                                                                                       
деректерге,  теориялық  тұжырымдарға  сүйене  отырып, 
М.Мырзахметұлы  өз  ойын    былайша  жеткізеді:  “...Осы 
тұрғыдан  алғанда,  Тұранның  ұлы  қағаны,  Алып  Ер  Тоңа 
(б.з.д.626  жылы  опат  болған)  туралы  жырланған  эпостық 
тарихи  жыр  жолдары  (шамамен  600  жолдай  өлең) 
М.Қашқари сөздігі арқылы бізге жетіп отыр. Ондағы өлең 
ұйқасы  7-8  буынды  желілі  ұйқас  түрінде  (аааб) 
келген.Осы  өлең  ұйқасы  ХІХ  ғасыр  ақындары  Дулат  пен 
Абай поэзиясындағы жетілдіріліп, жаңартылған дәстүрлік 
жалғастықты  көрсетіп  отыр.”/179  б/  М.Мырзахметұлы 
“Түркістан Тараз арасы... ”Астана: Білге. 2002-432 б). Бұл 
пікірді  тілші  маманы  Р.Сыздықова  да  қолдайды: 
”..Қайткен күнде де орхон-енисей жазбалары-әдеби тілдік 
дүниеліктер,  өйткені  бұлардың  тілінде  белгілі  бір 
нормалар,  дәстүрлі  үрдістер  бары  даусыз”/42  б/.  Жетпіс 
жыл бойы жабайылықтан, рухани құлдықтан арыла алмай 
келе  жатқан  қазақ    жұртының  арғы  тегі  текті,  тарихи, 
мәдени  тамыры  тереңде  әрі  құнарлы  екендігіне  бүгінгі 
қазақ, түркі өркениеті жөнінде жазылып, зерттеліп жатқан 
көне ескерткіштеріміз дәлел болса керек.   
 Көшпенділер  қалада  тұрған,  ал    қала    мәдениеттің 
мәйегі  екендігі  мәлім.  Оған    дала данышпандарының сол 
қала  аттарымен  аталуы  дәлел.  Қоғамдағы  әлеуметтік  – 
саяси  түбірлі  өзгерістердің  ең  алдымен  өнерде,  әдеби 
мұраларда көрініс беретіні де сондықтан болса керек. 
Мәселен,филология 
ғылымдарының 
докторы, 
профессор  Тұрсын  Жұртбаевтың  «Дулыға:  Көне  түркі 
                                                                                                                       
батырлары  туралы  әфсаналар»  атты  (Алматы.  Жалын, 
1994ж.)    зерттеуінде  көпшілікке  мәлім  емес  көшпелі 
тайпалар тарихында есімдері белгілі, алайда талай жылдар 
бойы  аттары  аталмай  келген  көне  түркінің  ірі 
тұлғаларының  тағдырына  көз  салып,  төл  тарихымызды 
түгендеуге  тәуекел  еткен.  Еңбектің  мазмұнын  бір  шолып 
өткенде-ақ 
автордың 
арғы 
тегімізді 
түгендеп, 
тамырымызды  тануда  үлкен  тынымсыз  еңбек  еткені 
байқалады.  «Скиф  -  ишкуз  дәуірі»  деген  бірінші 
тарауында  16  тарихи  тұлғаға  (атап  айтсақ,  Тарғытай, 
Ишпақай,  Партатуа,  Мәди,  Анақарыс,  Тоқсары,  Тұмар, 
Шырақ -Сирақ, Иданбарыс, Зарина, Ескіл, Атей, Сыпатай, 
Сатир,  Евмель,  Балақ,  Саймақ)  тоқталса,  «Хұндар»  деген 
екінші  тарауында  тоғыз  (Тұман,  Мөде,  Лаушаң-Қызай, 
Елжау  би,  Қоянды,  Оңқай  би,  Баутиан,  Шөже,  
Мойыншор)    дала  даналарының  даңқты  істері  мен  ізгі 
істерін  нақты  тарихи  деректер  келтіріп,  оларды  белгілі 
тарихшы,  түркітанушы  ғалымдардың  зерттеулеріндегі 
ғылыми  болжамдармен,  ғылыми  негізі  бар  пікірлермен 
дәлелдеп,  бірнеше  бізге  белгісіз  тұлғаларды  тірілтіп  еді. 
Бұл  еңбекті  оқыған  оқырманның  қаншама  құнды 
құжаттарға,  қызғылықты  тарихи  деректерге  жолығары 
сөзсіз.  Тап  осындай  мақсатпен  жазылған  жазушы, 
әдебиетші  Бексұлтан  Нұржекеұлының  «Жүз  тұңғыш. 
Жинақ (Кітап.  Алматы.  “Жалын” баспасы. 2005. 320 бет) 
атты  еңбегінде  отыз  жеті  тарихи  тұлға  туралы  толық 
мәліметтер  береді.  Айталық,  әлемнің  тұңғыш  жеті 

[Введите текст] 
 
 
73 
                                                                                                                       
данагөйінің  бірі  болған  қазақ  бабасы,  қазақтың  арғы 
бабаларының ішінде тұңғыш рет шет елде білім алған сақ, 
қазақ  шежіресі  мен  жазба  тарихта  аты  бірдей  сақталған 
Арыс,  біздің  дәуірімізге  дейінгі  ҮІ  ғасырда  өмір  сүрген  
Иданфирс  (Арыстың  немере  інісі),  тұңғыш  құн 
империясын құрған Шәнүй бабамыз, Қытай Императорын 
әскерімен  қоса  тұңғыш  қаша  соғысу  әдісімен  қоршап 
алған қолбасы Мүде Шәнүй, Үйсін мемлекеттігін тұңғыш 
құрған  ұлы  Күнби,  қазақтың  үйсін  дәуірінде  тұңғыш 
билер  басшылығын  құрған  күнби  Майқы  би,  Еуропада 
434-453 жыл аралығында тұңғыш құн империясын құрған 
құн көсемі Аттила, тұңғыш Түрік қағанатын құрған адам, 
Қаған  атанған  тұңғыш  түрік  ханы  Бумын  қаған,  тұңғыш 
тас кітапқа тарих жазып қалдырған баба жазушы Йоллығ 
тегін,  тұңғыш  түрік  халықтарының  мекенін  көрсететін 
дөңгелек  карта  сызған  ғалым,  түркі  әлемінде  «Түрік 
сөздігі»  атты  тұңғыш  кітап  құрастырып  жазған  ғалым, 
түркітану  ғылымының  негізін  қалаған  Махмұд  Қашқари, 
т.б  басқа  да  тарихтан  ойып  өз  орнын  алар 
зиялыларымыздың  өмірі  мен  еңбектері  жайлы  жақсы 
танымды дүние десек болады. 
Тарихы  бірнеше  ғасырларға  ұласқан  ұлы  рухани 
көштің иесі екендіктерін таныта бастады. Осы орайда бір 
ғана  мысал  келтіре  кетелік.  Осыдан  бірнеше  жыл  бұрын 
сонау  VІ  ғасырда  өмір  сүрген  Византия  мемлекетінің 
елшісі Принсктің көне грек тілінде жазылған қолжазбасы 
табылған. Ол ежелгі түркі елінде болған бір сапары жайлы 
                                                                                                                       
былай деп таң қала, тамсана жазады: «Түркі қыздарының, 
әйелдерінің  киімдері  әсем  әрі  ыңғайлы  болып  келеді. 
Асыл  заттардан  жасалған  сырға,  білезік,  шолпы,  жүзік 
оларға ерекше сән мен көрік береді. Біз түркі патшасының 
қабылдауында 
болдық. 
Қонақтар 
алтын, 
күміс 
шанышқымен  тамақ  жеді.  Кешке  бізді  тас  моншаға  алып 
барды..» 
Міне,  осы  кішкентай  ғана  қолжазбада  қаншама 
ақиқат пен шындық жатыр.   
      
Еуропалықтар тас моншаны ХҮШ ғасырда ғана сала 
бастағанын  ескерсек,бұл  дерек    көне  түркі  жұртының 
өркениетке  ерте  келгендігінің  бірден-бір  дәлелі  осы  емес 
пе. 
Тәуелсіздікке  қол  жеткізілген  соңғы  жылдардағы 
ғылыми  деректер  мен  дәйекті  пайымдауларға  зер  салар 
болсақ,  Қазақстан  жерінде  ҮІ-ХІІ  ғасырлардың  өзінде 
көптеген қалалардың барлығы анықталып отыр. Олардың 
көбі  кезінде  өнер  мен  білімнің,  сауда-саттық  пен  саяси 
өмірдің ордасы болғандығы жайлы көптеген деректер бар. 
Араб 
жиһанкездері 
әл-Истахри, 
әл-Макдисидың 
айтуынша  Сырдарияның  атырауы  мен  орталық  бөлігінде 
20 қала салыныпты. Олардың ішінде Сығанақ, Жаңакент, 
Исфиджаб  (Сайрам),  Отырар,  Сауран,  Сүткент,  Құмқала, 
т.б  белгілі  қалалар  болған.  Ал,  Баладж,  Барукент,  Барух 
сияқты  қалалардың  орындары  әлі  күнге  белгісіз.Сондай-
ақ,  ІХ-Х  ғасырларда  Талас  аңғарында  Тараз(Жамбыл), 
Хамукент  (Майтөбе),  Күл  (Ақтөбе)  сияқты  12  қала 

[Введите текст] 
 
 
74 
                                                                                                                       
орнаған  екен.  Әл-Максиди:  «Жетісу  бойында  22  қала 
көрдім»  -  деп  жазады.  Атайтындары:  Құлан,  Мерке, 
Қойлық,  Екі-өгіз,  Баласағұн,  т.б  Тараз,  Атлах,  Суяб-Ұлы 
Жібек  жолы бойындағы қалалар. 
Француз  королі  ІХ-Людовиктің  елшісі  Вильгелм 
Рубрук  Іле  алқабындағы  ірі  қалалардың  бірі  деп 
Қойлықты  атайды.  Араб  географы  Ибн  Хордадбек 
«Жолдар  мен  аймақтар»  атты  кітабында  Құлан  қаласын 
сипаттайды.  
«Қыпшақ  қаласының  гаваны»  аталған  15  мұнаралы 
қорғаны  бар  Сығанақ  қаласы  бір  кезде  астана  болған. 
Академик  В.В.Бартольд  Константинополь  қаласының 
кітапханасынан Сығанақ тұрғыны жазған бір шумақ бәйіт 
тауып оқығанын айтады: 
                                       «Ерте кезде бұл алқап мұңсыз еді, 
                                        Ғұлама, дана адамдар мекендеді... 
                                      ...Десе-тағдыр қайтадан өмір бердім 
                                        Сығанақта тууды қалар едім». 
 
     Бір кезде Батыс-Түрік, Қарлұқ қағандығының астанасы 
болған,  әйгілі    «Құт  негізі-білік»  дастанын  жазған  Жүсіп 
Баласағұнидің  туған  қаласы  Баласағұн  орны  күні  бүгінге 
дейін  белгісіз  болып  келді.  («Тарихтан  тартқан  сыр» 
А.Әлмұхаметов. 22.06.2007). 
     Өркениетті 
ұлт  ең  алдымен,  сол  тарихымен, 
мәдениетімен,  ұлтын  ұлықтаған    ұлы  тағдырымен 
ерекшеленеді. 
                                                                                                                       
Қазақстанның  саяси,  экономикалық  және  мәдени 
өмірінде маңызды орны бар тарихи қала орталықтарында 
жүргізілген  археологиялық,  этнографиялық  зерттеу  мен 
консервациялау,  мұражайландыру  жұмыстары    сол  сан 
ғасырлық  мәдениеттің  құнарлы  топырағында  туып, 
қалыптасқан  халық  екендігімізді  әлемге  әйгілеуде. 
Мәдениет 
және 
ақпарат 
министрлігі 
тарапынан 
жүргізілген жұмыстар нәтижесінде Дамаск қаласында әл-
Фараби  кесенесі  мен  этно-мәдени  орталығын  салу  үшін 
жер  учаскесі  бөлінді.  Сұлтан  Бейбарыстың  Дамаск 
қаласындағы  кесенесі  мен  Каирдегі  мешітін  қайта 
жаңғырту  жұмыстары  қолға  алынды.  Көне  түркілердің 
жазба  мұрасын  тауып,  оны  зерттеу  және  таныту 
мақсатында  2007  жылы  Монғолия  аумағына  ғылыми-
іздестіру  экспедициясы  ұйымдастырылып,  нәтижесінде 
«Тоныкөк», 
«Тариат» 
тастарының 
көшірмелері 
Қазақстанға әкелінді. 
Қазақтың  екі  мың  жылдық  тарихындағы  ішкі  және 
сыртқы түрлі себептердің  салдарынан орын  алған  сансыз 
«ақтаңдақтар»  әлемі  еркін  ойлы  егеменді  елдің 
зерттеушілерінің  табанды  ізденістерінің  нәтижесінде 
түгенделіп,  төл  тарихи,  рухани  мұраларымыз  тұтас 
кезеңдерімен жүйеленіп, бір ізге түсе бастады. 
Осы орайда, Шығыс Қазақстан облысы аумағындағы 
Берел 
обасынан 
табылған 
археологиялық 
алтын 
бұйымдарды 
құрастыру, 
тазарту 
және 
олардың 
куәліктерін  дайындау  жұмыстары  жүргізілді.  Бүгінде 

[Введите текст] 
 
 
75 
                                                                                                                       
Президенттің  Мәдениет  орталығының  қорында  Берел 
қорғанынан 
табылған 
300-ге 
жуық 
археология 
құндылықтары  тіркеулі  тұр.  «Көшпелілердің  мәдени 
мұрасы  проблемалары  жөніндегі  қазақ  ғылыми-зерттеу 
институты»  және  Ұлттық  кітапхана  қызметкерлерінің 
қатысуымен 
Париж 
және 
Берлин 
қалаларының 
мұрағаттары  мен  кітапханаларына  экспедициялары 
ұйымдастырылды.  Нәтижесінде  Қазақстан  және  Орталық 
Азия тарихы мен этнографиясына қатысты                   17-
20-ғғ.  қамтитын  100-ден  аса  құнды  мәдени,  тарихи 
деректер  табылды.  Бұл  деректердің  бүгінге  дейін 
қазақстандық ғалымдар үшін  белгісіз болып келген еді . 
Соңғы  25  жылда  алғаш  рет  жеке  адамдардан  
шағатай  тілінде  5  қолжазба  кітап,  атап  айтқанда,  18-19-
ғасырлар  аралығында  жазылған  Иасауидің,  Науаидің, 
Физулидің  еңбектері  және  «Көрұғлы»  дастанының 
ертеректе  жазылған  нұсқалары  455  мың  теңгеге  сатып 
алынған. 
Осы  бағдарлама  бойынша  қазақ  кітаптарын, 
Қазақстанға  қатысты  басылымдарды  әлемнің  басқа 
кітапханаларынан  іздестіру  жұмыстары  жүргізілген. 
Аталған  5  қолжазбадан  басқа  баспадан  шыққан  бірнеше 
кітап  және  130-ға  жуық  сирек  құжаттық  мұралардың 
электронды, ксеро көшірмелері алынған. Бұл шара Қытай 
Халық  Республикасының  бірнеше  қаласына,  Ресейдің 
Мәскеу,  Санк-Петербург,  Қазан  қалаларына  ғылыми-
экспедиция  жіберу  арқылы,  екіжақты  келісім  шартпен 
                                                                                                                       
жүзеге  асырылған.  Еуропаның  5  мемлекетіне  –  Англия, 
Германия, 
Испания, 
Италия, 
Францияға 
кәсіби 
дайындығы  мол  екі  маман  барып  77  қолжазбаның  және 
200-ге  жуық  кітаптың  көшірмесін  алып  келген.  Онан 
кейінгі кезекте Ватиканның құпия архивін ақтаруға да екі 
рет  мүмкіндік  туған.  Сол  әкелінген  материалдардың 
ішінен  тарихшылардың  өзін  қайран  қалдырған  деректер 
табылған.  Ватикан  архивінен  14-15-ғасырларда  Алтын 
Орда  хандары  мен  Рим  папалары  арасында  жазылған 
елшілік хаттар табылып отыр. Бұл хаттар Алтын Орданың 
Еуропа елдеріне қалай ықпал еткендігінің дәлелі. 
2003 жылы Қытай астанасы Пекинде жарық көрген 
«Жұңғы  тарихнамаларындағы  қазаққа  қатысты  деректер» 
деп  аталатын  аса  құнды  екі  томдық  ерте  тарихтан 
басталатын библиографиялық көрсеткіш әкелінген. 
Мәселен,  Ұлттық  кітапханада  сақталған  ең  көне 
Құран  Кәрім  12  ғасырда  куфа  жазуымен  жазылған.  Куфа 
жазуы дегеніміз діни аңыздарда айтылғандай, топан судан 
кейін  Нұх  пайғамбар  (ғ.с.)  кемесінен  түсіп  мешіт 
тұрғызған  Куфа  қаласының  көркем  жазу  шеберлері 
қалыптастырған араб жазуының бір түрі. Куфа жазуының 
негізін  салушы  хазіреті  Мұхамед  пайғамбардың  күйеу 
баласы,  төртінші  халиф  Әли  Әбу  Талиб.  Бұл  куфа 
жазумен  жазылған  Қазақстандағы  жалғыз  Құран  Кәрім 
болып саналады. Ол Ұлттық кітапханада сақталған. 
Ғылым  үшін  бір  кітаптың  қай  нұсқасы  да  құнды 
екендігі белгілі.Мәселен, Бақырғанидің хикметтері 10 рет 

[Введите текст] 
 
 
76 
                                                                                                                       
жарық көрген болса, он данасы да кітап қорында сақталуы 
керек.  Айталық,  «Еңлік-Кебек»  жырының  1912  жылы 
Семейде  жарық  көрген  нұсқасы  жақында  табылып,  оның 
көшірмесі Ұлттық кітапхана қорына өткізілген. Сондай-ақ 
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің  «Сарыарқа кімдікі екендігінің» 
1907  жылғы  нұсқасы  ,  «Қисса  Кене  хан  һәм  Наурызбай» 
жырының 1903 жылғы нұсқасы алынған. 
2003 
жылы 
қазан 
айында 
ЮНЕСКО-ның 
Бүкіләлемдік  мәдени  және  табиғи  мұралар  Комитетінің 
шешімімен  алтын  қорымыздың  ең  асылы  бес  қолжазба 
кітап  Бүкіләлемдік  мұралар  тізіміне  енді.  Олар  шығыс 
қолжазбаларының  ең  құндылары  болып  саналатын-Қожа 
Ахмет  Иассауидің  екі  «Диуани  хикметі»,  ата-тегі 
жазылған  «Насабнамасы»  және  «Мират-ул  құлыбы», 
сондай-ақ  оның  ізбасары  Сүлеймен  Бақырғанидың  14-16 
ғасырлар  арасында  жазылған  хикметтері.  Осы  тізімде 
дүние жүзі бойынша 100-ге жуық қана кітап пен қолжазба 
қоры  бар  екенін  айта  кету  керек.  Бұл  қолжазбалардың 
тағдыры әлемдік деңгейде шешіледі. 
           «Мәдени мұра» бағдарламасының науқандық шаруа 
емес екендігін, оны жылдар, ғасырлар бойы жүйелі, үнемі 
жүргізіліп  отыратын  мемлекеттің  стратегиялық  тұрақты 
ұлттық  ұстанымы  екендігі  әрбір  секцияның  әзірлеуімен 
баспалардан түрлі кітаптар жарық көрген «Бабалар сөзі», 
«Қазақ  өнерінің  тарихы»,  «Әлемдік  әдебиеттану», 
«Әлемдік  өнертану»,  «Әлемдік  фольклортану»,  «Әлемдік 
философиялық  мұра»,  «Армян  дерек  көздеріндегі 
                                                                                                                       
Қазақстан  тарихы»,  «Мұстафа  Шоқай  шығармалары», 
«Қазақ 
тілінің 
түсіндірме 
сөздігі», 
«Орхон 
ескерткіштерінің толық атласы», т.б сериялар бойынша 43 
аталым  кітап  шығарылып,  33  аталым  кітап  өндірісте 
екендігі,  ал  9-ы  әзірленуі  толық  дәлелдесе  керек-ті. 
Мұндағы  бір  жаңалық  –  «Тарихи-мәдени  мұраны 
пайдалану  және  қорғау  мәселелері  бойынша  заңнамалық 
актілерге  өзгерістер  енгізу  туралы»  заң  қабылдануы. 
«Қазақстан»  ұлттық  энциклопедияның  орыс  тіліндегі 
нұсқасы  5  том,  ағылшын  тілінде  1  том  даярланған. 
«Мәдени  мұра»  бағдарламасы  қазақ  елінің  төл 
бағдарламасы болғандықтан басқа тілге аударылмасы хақ. 
Келешекте  балалар  энциклопедиясы  мен  салалық 
энциклопедиялар шығару қолға алынбақ.                   
Осы орайда, «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 
жарық  көріп  жатқан  100  томдық  «Бабалар  сөзінен» 
бастап,  10  томдық  «Қазақ  әдебиетінің  тарихы»  және 
тарихи-археологиялық  қазбалар  арқылы  табылып  жатқан 
мол  ескерткіштеріміз  бен  көне  қалаларымыз,  әр  түрлі 
мәдени  ошақтарымыздың  орны  мен  музейлеріміз,  т.б. 
сондай-ақ ғылымның әр саласынан жүйелі түрде зерттеліп 
еліміздің 
рухани 
игілігіне 
айналып 
отырған 
монографиялық  зерттеулеріміз,  оқулықтарымыз  бар 
екендігін атап өткен жөн. 
Әдебиет  тарихындағы  осындай  ақтаңдақтар  мен 
олқылықтардың  орнын  толтыру  Қазақстан  тәуелсіздікке 
қол  жеткізгеннен  кейін  ғана  мүмкін  болып  отыр.  Қазақ 

[Введите текст] 
 
 
77 
                                                                                                                       
әдебиетінің  тәуелсіздік  жылдарында  қол  жеткізген 
көптеген  көне  мұралар  көмбесін  ашуы,  тарихымыздағы 
ақтаңдақтардың  ашылуы,  кеңестік  зұлмат  кезеңіндегі 
әдебиет  тарихының  дұрыс  кезеңденіп,  зерттелмеуі 
салдарынан  Алаш  мұраларының  да  мұрты  бұзылмай 
мұрағаттарда  жатқан    дүниелерінің  шаңы  қағылып, 
ұлттық ғылым мен тарихтың рухани кеңістігінің кеңеюіне 
себеп  болғаны  кәміл.  Ежелгі  ұлт  мұраларының  ұлт 
мәдениеті  мен  әдебиеті  тарихында  зор  рол  атқарғаны 
жөнінде  кезі  келгенде  зерттеушілеріміздің  орайын  тауып 
айтып та жазып та жүргені белгілі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                                                                       
3.2 Ежелгі дәуір әдебиеті 
 
Қазақ  әдебиеттану  ғылымындағы  фольклортану, 
эпостану  салаларында  көптеген  еңбектер  жазылғаны 
белгілі.  Алайда,  ежелгі  дәуір    әдебиеті  мен  оның  көне 
кезеңдеріне,  ондағы  мәдени  мұралардың  түп-төркініне 
тереңдеп  бару,  оларды  тарихпен,  археологиямен, 
этнографиямен,  өнермен,  жалпы  оларды  бар  салаға 
қатысы  бар  ортақ  рухани  құндылық  ретінде  қарастыру 
мәселесі  тәуелсіздік алған 1991 жылдан бастап қана шын 
мәнінде  қолға  алына  бастады.  Сөз  өнерінің  архаикалық 
көне  кезеңін  ,ондағы  далалық  ойды  даналық  дәрежеге 
жеткізіп,  халқымыздың  ғасырлар  бойы  жасалған  рухани 
дүниелерін әлемге таныту барысындағы іргелі  зерттеулер 
жүргізуге ғалымдарымыздың енді қол жеткізгені мәлім. 
     
Біздің  төл  тарихымызды  түгендеп,  тануға,  оның 
шындығына көз жеткізуге ешқандай сәуегейлік жасаудың 
керек  еместігін,  керісінше,  бүгінгі  “  Мәдени  мұра” 
бағдарламасы  арқылы  ғылыми  айналымға  ене  бастаған 
алуан  түрлі  археологиялық  қазба  жәдігерлері  мен  көне 
қолжазбалардың  көмегі  көп  екендігін  әркез  ескеріп 
отырғанымыз    жөн.  Осы  орайда,  батыл  ойларын  ортаға 
салып,  нақты  ғылыми  ұсыныстарын  айтып  жүрген 
көрнекті ғалым М.Мырзахметұлы «Қазірден қамданбасақ» 
деген сұхбатында: /Түркістан газеті. 1сәуір, 2004/ – «Қазақ 
әдебиеті дәуірін біз бір кезде Бұхар жыраудан бастадық . 
Бертінде профессор Бейсенбай  Кенжебаев VШ ғасырдағы 

[Введите текст] 
 
 
78 
                                                                                                                       
Орхон-Енисей  жазуларын  қосып,  тарихын  әріге  жеткізді. 
Ол да құлаққа кіріп, ойға қонған соң мақұлдадық. Менде 
қазір  мынандай  ұсыныс  бар.  Түрік  халықтары  әдебиеті 
тарихын  «Алып  Ер  Тона»  жырынан  бастасақ  деймін.  Ол 
біздің  эрамыздан  бұрынғы  VІІ  ғасырда  «Мадай»  атымен 
мағлұм  болған.  Яғни,  626  жылы  оған  парсы  патшасы  у 
беріп  өлтірген.....  Сонда  біз  әдебиет  тарихымызды 
гректерден  де  ары  бастаймыз.  Бұл  арқылы  біз  көне 
заманда  кең  даланы  бекер  босқа  көшіп-қонған  жабайы 
халық  еместігімізді  дәлелдейміз.  Сол  көшпелі  өркениетті 
жасаған  негізінен  осы  біздің  түрік  халықтары.  Неге? 
Себебі, көшпелі дәуірдің барлық ұғымы, салтын, дәстүрін 
бүгінгі  күнге  алып  келген  түрік  халықтарының  қара 
шаңырағының  иесі  қазақтар»  ,–  дейді.  Осы  ойын  ғалым 
«Бітпес»  деген  ғылыми  зерттеу  еңбегінде  қазақ  әдебиеті 
тарихын  дәуірлеу  жүйесін  жаңаша  жасау  керектігін,  оны 
қазіргі  уақыттың  өзі  мен  тарихи,  әдеби  құжаттар  талап 
етіп  отырғаны  жөніндегі  ұсыныстарымен  жалғастырады: 
«...Бірінші  кезең:  Қазақ  әдебиеті  тарихы  бастау  алар 
көздерінің  түп  төркіні б.ж.с. дейінгі  VІІ  ғасырдағы  Алып 
Ер  Тоға  жайлы  эпостық  тарихи  жырда  жатыр  деген 
танымды  ұстанамыз.  Өйткені,  бізге  жеткен  көлемі  алты 
жүз  өлең  жолынан  тұратын  жыр  шумақтары  біздерге  М. 
Қашқаридің  ХІ  ғасырда  жазылған  түрік  сөздігі  арқылы 
жетіп  отыр.  Бұл  –  тарихи  әдеби  құжат».  Одан  әрмен 
зерттеуші бұл эпикалық тарихи жырдағы өлең уәзіні бүкіл 
түркі  халықтары  поэзиясында  өз  көрінісін  берген  көне 
                                                                                                                       
өлең  өрнектерінің  кейінгі  қазақ  поэзиясында  бар 
бояуымен  қайталануы,  көркемдік  жалғастығын  табуы 
жөнінде ой толғайды. 
 «Екінші  кезең:  Қазақ  әдебиеті  тарихының  VШ-ХІІ 
ғасырлардағы  екінші  кезеңі  бүкіл  түркі  халықтарына  тән 
ортақ  әдебиет  тарихымен  тамырлас  жатқан  дәуір 
шеңберінде  қарастырылады.  Бұл  кезең  Қараханидтер 
династиясы  тұсындағы  сопылық  сарын  басым  жатқан 
Жүсіп  Баласағұни,  Иүгінеки,  Иасауи,  Махмұт  Қашқари 
туындыларын қамтиды. 
       Үшінші кезең: Шыңғысхан шабуылынан кейін  пайда 
болған  Алтын  Орда  дәуіріндегі  әдебиет.  Бұған  түркі 
халықтары әдебиетінің басым көпшілігі негізінен көшпелі 
тұрмыс  қалпын  ұстанған  Жошы  ұлысы  билігіндегі  ұлан-
байтақ  кең  далада  қанат  жайған  түркі  халықтарының 
жазбаша, ауызша түрде пайда болған өзіндік қайталанбас 
ерекшелігі басым әдебиет ескерткіштері ортақ құбылысты 
қамтитын  кезеңі  деп  қаралады...»  Одан  әрі  осы  кезең 
әдебиетіне шолу жасалады . 
     «Төртінші 
кезең:  ХV-ХVІІ  ғасырлардағы  Қазақ 
хандығы  тұсындағы  әдебиет  тарихы.  Бұл  кезең  қазақ 
әдебиеті  тарихы  үшін  айрықша  өзіндік  қайталанбас 
ерекшелігі  бар  кезең  болуымен  дараланады...  Қазақ 
қауымындағы 
қоғамдық, 
саяси-әлеуметтік 
өмірде 
атқарылар  барлық  іс-әрекеттердің  барша  түрі  ауызша 
сөзбен  атқарылып  жатты.  Ауызша  поэзия  түрінде  пайда 
болған ақын-жыраулар туындысы шешуші орынға шықты. 

[Введите текст] 
 
 
79 
                                                                                                                       
Көшпелі өмір салты тудырған ауызша поэзия өнер иелері 
бұрынғы  жазбаша  әдебиет  дәстүрінен  біртіндеп  қол  үзе 
бастады.  Міне,  осы  себепті  қоғамдық  өмірдегі  күнделікті 
атқарылатын  әлеуметтік  барлық  іс  ауызша  сөзге  түсті». 
Одан  әрі  зерттеуші  ауызша  поэзияның  табиғатына  сай 
жаңадан  пайда  болған  ауызша  әдеби  тілдің  нормалары 
қалыптасқандығын, 
соның 
нәтижесінде 
ауызша 
поэзияның  классикалық  түрлері  туғандығы  жөніндегі  өз 
ойларын ортаға салады. 
      «Бесінші  кезең:  Қазақ  халқы  өзінің  тәуелсіздігінен 
айрылып,  ұлан-байтақ  қазақ  жерінің  бір  бөлігі  Қытай 
отаршылдарының,  ал  басым  жағы  Ресей  патшалығының 
қол астына өткен соң пайда болған әдебиетті отаршылдық 
дәуірдегі  әдебиет  тарихы  деп  атаймыз.  Бұл  отаршылдық 
дәуірдегі  әдебиеттің  өзі  отаршылдық  мақсат-мүддені 
көздеп  жүргізген  әртүрлі  саяси-әлеуметтік  реформалар 
мен  оқтын-оқтын  уақытша  қабылданған  заңдардың 
нәтижесіне  байланысты  орын  алған  өзгерістерге  орай 
іштей бірнеше кезеңдерге бөлінетіні бар. Бұл ерекшелікті 
терең  тарихи  тұрғыдан  түсінбейінше  яғни  оны  танып 
білмейінше  ол  кезеңдерде  пайда  болған  әдебиеттің 
табиғатын тап басып ұғына алмаймыз. Оларды жеке-жеке 
өз  алдына  жүйелей  қарағанда  ғана  сол  кезеңдегі  әдеби 
құбылыстардың  табиғаты  ашылады»,  -  дей  келе  автор 
“а.ә.б.в.д.”  деген  кішігірім  тараушаға  бөліп  сол  кезеңдегі 
әдеби 
құбылыстарға, 
қоғамдық-саяси, 
әлеуметтік 
мәселелерге  кеңірек  тоқталып,  олардың  себеп-салдарын 
                                                                                                                       
айқындауға,  оларды  тарихи  дерек,  әдеби  құжаттармен, 
нақты көркем мәтіндегі ой-толғамдармен дәлелдейді. Осы 
жерде бір тоқталар жәйт, «д» тараушасындағы «ХХ ғасыр 
басындағы  ояну  дәуіріндегі  әдебиет»  деп  жаңадан  атала 
бастаған  қазақ  әдебиеті  тарихының  дәуірі  бұрындары 
кеңестік тоталитарлық жүйенің идеологиялық қысымымен 
екі 
бағытқа 
бөлініп 
қаралатын: 
І.Ағартушылық-
демократиялық 
бағыттағы 
әдебиет 
(С.Көбеев, 
С.Торайғыров, С.Дөнентаев т.б) 
      ІІ.  Буржуазияшыл  ұлтшылдық  бағыттағы  әдебиет 
(А.Байтұрсынов,  М.Дулатов,  М.Жұмабаев,  Ж.Аймауытов 
т.б).  екі  бағытта  жіктеле  қаралатын.  Бұлайша  жіктелудің 
негізі  кеңестік  идеологияның  тұрғысынан  таптық  күрес 
пен  әдебиеттің  партиялылығы  деп  аталатын  танымнан 
туындаған  социалистік  реализм  әдісінің  теугеурінді 
талабынан пайда болған жасанды идеологиялық құбылыс 
еді...  Ояну  дәуіріндегі  әдебиет  тарихы  1917  жылғы 
Ресейде  болып  өткен  қазан  төңкерісіне  дейін  созылды». 
Одан  әрі  осы  кезеңдегі  көркем  әдебиеттегі  өзгерістер, 
жаңа жанрлық түрлердің көбеюі, проза саласындағы соны 
ізденістер,  қазақ  қаламгерлерінің  поэзия  мен  прозадағы, 
әдеби  көркем-сын,  драматургия,  тіл  білімі  мен 
әдебиеттану  ғылымындағы  жаңалықтары  жан-жақты 
нақты  деректер  арқылы  зерттеледі.  Қазақ  әдебиетінің 
тарихын  дәуірлеу  мәселесі  осылайша  орнықты  ешқандай 
саяси идеологиялық қысымсыз өзінің даму заңдылықтары 
мен  сол  кезеңдердегі  тарихи  шындықтармен  қоғамдық 

[Введите текст] 
 
 
80 
                                                                                                                       
ахуалдармен  ұштастырыла  саяси  астарсыз  нақтыланып, 
айқындалған.  (Тараз.  Ой  толғаныстары.  Түркістан.  2005) 
Мырзахметұлының  еңбегінің  құндылығы  қазақ  әдебиеті 
тарихын  дәуірлеу  мәселесін  бүгінгі  тәуелсіз    ой 
бостандығы  тұрғысынан  қайта  тарзылап  және  сол 
кезеңдегі 
тарихи 
ахуалдарды 
тереңдей 
зерттеп, 
әдебиеттегі 
рухани 
құбылыстардың 
көркемдік 
бағыттарының  хал-ахуалын,  себеп  салдарын,  негіздерін 
нақты  жағдайлармен  байланыстыра  қарастыруында  десек 
болады.    
         Бүгінде 
тәуелсіз 
ел 
ретінде 
ұлттық 
құндылықтарымызды  қайта  қарау  нәтижесінде  қазақ 
әдебиеті  тарихын  дәуірлеуді  де  бірнеше  ғасырға  кейін 
шегеруге  болатынын,  оның  тарихи  негізі  бар  екенін 
ғалымдарымыз осылай дәлелдеп жүр. 
     Белгілі  ғалым  Б.Кенжебаевтың  қазақ  әдебиетінің 
қалыптасу  тарихын  бес  кезеңге  бөліп  жүйелегені  мәлім. 
Осы 
кезеңді 
оның 
шәкірттері 
Н.Келімбетов, 
А.Қыраубаева,  М.Жолдасбеков,  М.Мағауин  т.б  бүкіл 
түркі  халықтарына  ортақ  көне  мұралардан  бастайды. 
Мәселен,  А.Қыраубаева  «Ежелгі  дәуір  әдебиетін» 
заманымыздан  бұрынғы  жазу-сызулар,  аңыз-жырлардан 
бастайды.  Бұл  тарауда  мына  мәселелер  қарастырылады: 
«Сақ, ғұн, үйсін дәуірі. (б.э.б.ҮІІ ғ.  - б.з. ІҮ ғ.). Алып Ер 
Тоңға  (б.з.б.ҮІІ-ІІғ.),  Тұмар  патша  (б.з.б.  ҮІ  ғ),  Ширақ 
батыр  (б.з.б.ҮІғ),  Сақ  патшасы  –  Зарина  сұлу  (б.з.б.Ү  ғ), 
Мөде батыр (б.з.б ). 
                                                                                                                       
      Түрік  қағанаты  дәуіріндегі  әдебиет  (Ү-ҮШ  ғ.ғ). 
Көкбөрі  туралы  екі  аңыз.  Орхон  ескерткіштері.    Көне 
түркі алфавиті. 
      Оғыз  дәуіріндегі  әдебиет  (ІХ-Х  ғ.ғ)    Қорқыт  ата  (ҮІ-
ҮШғ.ғ) т.б және «Ислам дәуіріндегі әдебиет (Х-ХІІғ.ғ) 
      Ал,  Н.  Келімбетов  ежелгі  дәуір  әдебиетін,  ондағы 
әдеби  жәдігерлерді,  жалпы  қазақ  әдебиетінің  көне 
тарихын  тұтас  қарап,  зерделеуге,  жүйелеуге  үлкен  үлес 
қосқан ғалым. Оған зерттеушінің VІ-ҮШ ғасырларда тасқа 
қашалып  жазылған  дастандардан  бастап,  қазақ  хандығы 
құрылған  кезеңге  (ХV  ғасыр)  дейінгі  түркі  тілдес 
халықтардың  бәріне  ортақ  болған  әдеби  мұраларға  жан-
жақты  талдау  жасаған  “Ежелгі  дәуір  әдебиеті”  (Жоғары 
оқу  орындары  филология  факультеттері  студенттеріне 
арналған  оқулық.  Алматы:  Ана  тілі,  1991,  264  бет), 
“Көркемдік  дәстүр  жалғастығы”  (Ежелгі  Түркі  поэзиясы 
және қазақ әдебиеті бастаулары) Зерттеу. Астана: Елорда, 
2000, 288 бет)  сынды көлемді монографиялық зерттеулері 
айғақ бола алады. 
      Ғалымның  негізгі  ғылыми  зерттеу  еңбектерінің 
қатарында: Шәді ақын. А., 1974; Қазақ әдебиетінің ежелгі 
дәуірі.  А.,  1986;  Ежелгі  дәуір  әдебиеті.  «Қазақ  әдебиеті 
тарихы»  сериясының  бірінші  кітабы.  А.,  1991;  Ежелгі 
түркі  поэзиясы  және  қазақ  әдебиетіндегі  дәстүр 
жалғастығы.  Монография.  А.,  1998;  Қазақ  әдебиеті 
бастаулары.  Зерттеу.  А.,  1998;  Древний  период  истории 
казахской  литературы.  А.,  1998;    Ежелгі  әдеби 

[Введите текст] 
 
 
81 
                                                                                                                       
жәдігерліктер. Астана. 2004, сынды т.б. кітаптарын атауға 
болады. 
     Ғалым  Н.  Келімбетовтің  1986  жылы  «Мектеп» 
баспасынан жарық көрген  «Ежелгі дәуір әдебиеті» деген 
оқулық  еңбегінде  халқымыздың  төл  әдебиеті  туғанға 
дейінгі 
ежелгі 
кезеңді, 
яғни 
ҮІ-ХҮ 
ғасырлар 
аралығындағы әдебиетті үш дәуірге бөліп қарастырады:  І) 
ҮІ-ІХ, ғасырлардағы түркі әдебиет ескерткіштері,       ІІ.) 
Х-ХІІ  ғасырлардағы  әдебиет  және  Ш)  ХШ-ХҮ 
ғасырлардағы әдебиет. 
        Зерттеуші  «Ежелгі  дәуір  әдебиеті»  деген  оқулықтың 
«Автордан: атты кіріспе бөлімінде былай дейді: «Біз қазақ 
әдебиетінің  қайнар  бастаулары  Түрік  қағанаты  (ҮШ 
ғасыр) тұсында өмірге келген «Күлтегін» және «Тоныкөк» 
жырларында  жатыр  деп  келдік.  Бұл  кезінде  ғылыми 
тұрғыдан  негізделген  тұжырым  еді.  Алайда  мұндай 
ғажайып 
жырларды 
жазуға 
үлгі-модель 
болған 
шығармалар  бұрын  бар  ма  еді  деген  сауал  үнемі  ойда 
тұратын. 
      Соңғы  жылдары  тюркология  ғылымы  саласында  қол 
жеткен  жетістіктер  дәл  осы  сауалдың  жауабын  табуға 
мүмкіндік  береді.  Ежелгі  түркілердің  арғы  ата-тегі 
саналатын  сақтар  мен  ғұндар  дәуірінің  көркем  сөз 
үлгілері:  «Алып  Ер  Тоңға»,  «Шу  батыр»  «Аттила», 
«Көкбөрі»  және  «Ергенекон»  дастандарының  жеке-жеке 
үзінділерін,  фрагменттерін,  сюжеттік  оқиғаларын  ұзақ 
жылдар  бойы  іздестіріп,  тырнақтап  жинап,  белгілі  бір 
                                                                                                                       
логикалық жүйеге келтірдік... Міне, мұның бәрі аталмыш 
оқулықтың  бұрынғы  басылымдарын  жаңа  ғылыми 
деректермен  толықтыра  отырып,  бүгінгі  күннің  биік 
талаптарына  жауап  берерліктей  жаңа  кітап  дайындауға 
тиіс  болдық»,  -    деп  атап  көрсетеді.  \4  бет\.  Одан  әрі 
ежелгі дәуір әдебиетіне енетін әдеби мұраларды талдауға 
көшеді. 
         Бірінші  бөлімін  «Исламға  дейінгі  әдебиет»  деп 
бөліп алып, ондағы алғашқы  әдеби мұра ретінде – «Алып 
Ер  Тоңға»  дастанын  алып  талдайды.  «Сақтардың 
қаһармандық  дастандары»  деген  тараушада  «Томирис», 
«Шырақ»  деген  дастандардың  шығу  тарихы  мен  сюжеті 
сөз  болады.  Автор  сақтар  тарихына  шолу  жасай  келе 
адамзат  тарихында  алғаш  жазылған  кітаптардың  бірінен 
саналған  «Авестаның»  да  сақтар  жайлы  жазылғандығын, 
көне грек тарихшысы Геродоттың жазбаларында да сақтар 
жайлы  мәліметтердің  молдығын,  атақты    ежелгі  Эллада 
елінің  ұлы  ақыны  Гомердің  де  «Одиссеясында»  сақтың 
аты  аталып, олар  жайындағы  жыр жолдарының  молдығы 
мақтанышпен  сөз  болады.  Геродоттың  «Тарих»  атты  көп 
томдық еңбегінде келтірілген скиф, яғни сақтардың шығу 
тегі  туралы  аңыз-әңгімелерден  соң  талданған  «Томирис» 
дастанының да сюжеті осы еңбек арқылы бізге жеткендігі 
айтылады.  Геродоттың  дастанға  –  эпос  деп  жанрлық  түр 
таңғанын, оның шын мәнінде тарихи-қаһармандық дастан 
екендігін автордың тарихи жазбалары арқылы дәлелдейді. 
Дастанның  басты  қаһарманы  –  сақтар  елінің  мәликасы, 

[Введите текст] 
 
 
82 
                                                                                                                       
патшасы  Тұмар  (Томирис)  мен  Каир  патша  арасындағы 
соғыс  жайлы  талданады.  Дастанның  мазмұны  айтылып 
қана қоймай оның көркемдік ерекшеліктері, жазылу тәсілі 
де әңгіме болады. Шетел басқыншыларына қарсы күреске 
шақыратын «Томирис» дастанындағы қанды оқиға, аяусыз 
жеңіліс,  парсы  елінің  Кирден  кейінгі  патшаларына  да 
сабақ  болмай  Дарий  І  (б.э.б,  521-485)  деген  патшаның 
сақтарға жорығы жырланған «Шырақ» деген дастанда осы 
есімдес батырдың өмірге келіп, тарихи және әдеби тұлғаға 
айналуына  дәнекер  болады.  Алайда,  бұл  дастанның  өзі 
сақталмай  сюжеті  грек  тарихшысы  Полиэннің  (б.э.б  ІІ-
ғасыр)  «Соғыс  тактикасы»  деген  кітабында  сақталып, 
бүгінгі  ұрпаққа  жетеді.  Шырақ  деген  жылқышы  жігіттің 
айлакерлікпен  парсы  патшасы  Дарийді  қалың  қолымен  
жеті  күн,  жеті  түн  бойы  адастырып,  сақтардың  жеңіске 
жеткендігі  туралы  тарихи  шежіре  екендігін  Полиэн  өз 
еңбегінде  атап  көрсетеді.  Сақтардың  ерлікке  толы 
шежіресін жыр еткен қаһармандық дастандарының өмірге 
келуіне осындай тарихи-әлеуметтік негіздер бар екендігін 
айта  келіп,  автор  «Алып  Ер  Тоңға»  мен  «Шу»  батыр 
жайлы дастандарға арнайы тоқталады. 
        Зерттеу  еңбегінің  екінші  бөлімін  құрайтын  «Ислам 
дәуірі  әдебиеті»  деген  кезең  кеңестік  дәуірде  бұлай 
арнайы  дәуірленіп,  зерттелмек  түгілі  айтылуы  мүмкін 
емес еді. Еліміз егемендік алып, тәуелсіз санаға ие болған 
1991  жылдан  бері  ғана  ұлтымыздың  тарихы,  әдебиет 
тарихы  қайта  қаралып,  рухани  құндылықтарымыз 
                                                                                                                       
түгелденіп,  көне  ғасырдан  бертінге  дейінгі  ақтаңдақтар 
әлемі  туралы  әңгіме  қозғала  бастағаны  белгілі.  Осы 
дәуірді  ұлттық  әдебиеттану  ғылымына  белгілі  бір  кезең 
ретінде  ендіре  отырып,  бұл  әдеби  ұғымның  қалыптасып, 
орнығу  жайына  мән  береді.  Түркі  халықтары  әдебиеті 
тарихында  ислам  дәуірі  (Х–ХІІ  ғасырлар)  ерекше  орын 
алады.  «Ислам  дәуірі  әдебиеті»  деген  термин–ұғымды 
алғаш  рет  өз  зерттеу  еңбектерінде  кеңінен  қолданған 
ғалымдар  Ф.Көпрүлузаден,  Банарлы  және  Г.Грюнебаум 
еді. Ал, Ахмет Байтұрсынов бүкіл түркі халықтарының Х–
ХІІ  ғасырлардағы  тарихына  қатысты  болып  келетін 
«ислам  дәуірі  әдебиеті»  деп  аталатына  кең  мағынадағы 
ұғым-түсінікті,  бертін  келе  қалыптасқан  қазақ  әдебиетін 
дәуірлеуге  бөлу  процесінде  зор  білгірлікпен  нақтылай 
түскен сияқты».  
Өйткені,  кеңестік  кезеңде  Мұхамед  Хайдар 
Дулатидің «Тарих–и Рашиди» (14–16 ғ.) еңбегінен бастап 
кешегі  Ыбырай  Алтынсариннің  «Қазақ  хрестоматиясы» 
оқулығына дейін «Біссімілла рахим Алла атымен » бастап  
және  «Алла  Тағалаға  мінәжат  айтумен»  аяқталып  келген  
шығармалардағы мінәжат жанры өшіріліп, өзгертіліп, тек 
ағартушылық  бағыттағы  ойлары  ғана  теріліп  берілгені 
анықталып  отыр.  Өшкен  жанып,  жұмбақ  сырлардың 
шешуі ағытыла бастады. Соның бірден-бір көрінісі де осы 
«Ислам дәуірі әдебиеті». Қазақ тарихында бұрындары аты 
аталғаны 
болмаса, 
олардың 
еңбектерін 
ғылыми 
айналымға,  әдеби  ортаға  таныту  тасада  қалып  келгенінің 

[Введите текст] 
 
 
83 
                                                                                                                       
сыры да сол баяғы «көшпелі, жабайы жұрттың өркениеті 
болмаған» деген жалған ақпаратқа ақау түсірмеудің амалы 
екен  ғой.  Жоғарыда  Н.Келімбетовтің  зерттеулерінде 
жазылған  мол  әдеби,  мәдени  мұрағаттарымыздың  сол 
көне  заманда-ақ  талай  өркениетті  деген  Батыс,  Еуропа 
елдерінің  әдебиетіне  әсер  етіп,  олардың  өсіп-дамуына 
дәнекер  болғандығын  нақты    ғылыми  мәліметтермен 
дәлелдеген.  
          Ұлттық  әдебиеттану  ғылымында  өзіндік  орны  бар 
ғалым  – 

жүктеу 1,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: