Тарих сабағын жетілдірудің кейбір жолдары

Облыс, аудан, қала, село (ауыл) атауы	Алматы облысы, Ақсу ауданы Қарашілік ауылы
Білім беру мекеменің атауы	Қарашілік орта мектебі
Байқау мен номинацияның атауы	Табырыбы: «Тәуелсіз елдің болашағын бірге қалаймыз» Номинация: «Инновациялық білім-заман талабы»
Педагогтер үшін: қатысуышының тегі, аты-жөн, лауазымы Білім алушылар үшін: қатысушының тегі, аты-жөны, жас ерекшелігі;	Падагог: Абишева Гүлім Алетайқызы Қарашілік орта мектебінің тарих пәні мұғалімі
Телефон, ұялы, е-mail	+77773621282 gulim_25_1976@mail.ru
3х4 фотосы

Сабақ сапасының нашар болуы оқушылардың осы пәнге ынтасын төмендетеді, оларды қызықтырмайды. Осының бәрі оқушылардың белгілі бір бөлігінің тарих пәнінен бағдарлама көлемінде тиянақты білім алмауына әкеп соқтырады.

Ендігі жердегі мақсат осындай кемшіліктердің себебін тауып, болдырмаудың жолдарын қарастыру.

Тарих сабағында өнер туындыларын оқып үйрену, оқушыларды дүниежүзілік классиканың асыл мұраларымен танысуға, өнердің қоғамдық-саяси қатынастарымен байланысын ашып, неғұрлым бейнелі және терең қабылдауына жағдай жасайды. Деректерді байланыстыра және терең түрде баяндап шығу, күрделі оқиғаларды түсінікті айтып беру шеберлігі баянды етіліп және дамытылып отыру керек. Жалпы мәдениетті оқып- үйрену оқушыларға тарихты ғылыми тұрғыдан түсінуді қалыптастыруға себін тигізетін мына идеяларды меңгертуге жетелейді:

-мәдениеттің дамуы көптеген әлеуметтік-экономикалық және саяси факторларға, сондай-ақ қалыптасқан дәстүрге байланысты болады;

-халық бұқарасы өз еңбегімен мәдениеттің дамуына жағдай жасайды;

-дүниежүзілік мәдениеттің дамуына әрбір халық өзінің белгілі бір үлесін қосады, түрлі елдер мен халықтардың мәдениеті арасында өзара алмасу және өзара байыту қатынастары болып табылады.

Осындай идеяларды меңгерту және оқу-тәрбие үрдісін болмыспен сабақтастыру үшін мынадай тәсілдерді пайдаландым. Жалпы тарихтың жаңа материалын Қазақстан тарихының өткен тақырыптарымен байланыстыру. Мұндай байланыста өтізуді сабақтың өн бойында пайдаланбай, әр сабақта, әр түрлі кезеңде: жаңа сабақты баяндау кезінде, оны дамытуда және қайталау кезінде іске асыруға тырыстым. Бұл тәсілді жүзеге асыру үшін алдын-ала екі курста да кездесетін тарихи дамудың ортақ заңдылықтарын, ұқсас құбылыстары мен оқиғаларды және фактілерді айқындап алып, байланыстыру қажет.

Екі курстың материалдарын байланыстыруда салыстыру тәсілін де қолдандым. Оның мынадай екі түрін қарастырдым:

1. 
   Синхрондық жағынан байланысты, яғни, бір мезгілде болған оқиғаларды салыстыру.
   
2. 
   Әр мезгілде болған, бірақ өзара ұқсас оқиғаларды салыстыру.
   

Олардың шығармаларының басты идеялары арқылы қоғамдық

1

құбылыстарға талдау жасап, бір-бірінен алыс жатқан аймақтағы даналардың даналығы олардың тоғысуына басты назар аударамын.

Ұқсас оқиғаларды былай салыстыру ең алдымен оқушылардың өзіндік ерекшеліктеріне назар аударылады. Оның себептерін оқушылар ажыратады. Әлем халықтары мәдениетімен Қазақстан мәдениеті материалдарын байланыстыру оқушыларға өздігінше кесте, диаграмма сыздыру сияқты графикалық жұмыстарды орындату арқылы іске асырылады.

Әлем мәдениетін қазақ елі мәдениетімен байланыстыра оқытуға мүмкіндік жасайтын сызба жұмыстарының бірі мынадай синхроникалық кестелерді сабағымда қолданамын.

Бұл бағандардағы бос орындарға сол дәуірдегі мәдениеттің жас салаларының дамуын көрсететін басты- басты жетістіктер енгізіледі. Әлем халықтарының мәдениетін байланыстыра оқытқанда, оларды бүгінгі Қазақстан өмірімен байланыстырып отырған дұрыс деп есептеймін.

Бұл тәсілдер, әдістер, сызба жұмыстары оқушылардың бойында белгілі бір дағдарыстар мен шеберліктердің , ойлау қабілетінің қалыптасуына пайдасын тигізеді.

Оқушылар ғылыми-көпшілік әдебиеттің, кинофильмдердің, телехабардың мазмұны бойынша хабарламалар әзірлей білуі, жолдастарының жауаптарын ауызша бағалай білуі, қарапайым және кеңейтілген жоспар жасай алу, тарихи оқиғаларды жоспар бойынша немесе логикалық жоспар бойынша талдай білу керек.

Білімнің сақталу заңдылықтары жөнінде А.А.Вагиннің жасаған қорытындылары мынадай: деректі материалдың есте сақталып қалуы шамалы болады, әсіресе, меңгергеннен кейінгі алғашқы жыл ішінде тез ұмытылады. Тарихи материалдардың әр түрлі сыңарлары жөніндегі білімнің есте сақталуы да әр түрлі болады: тарихи қайраткерлер бейнесі, егер ол нақты және оқиғалы материалдарға байланысты қабылданса, жақсырақ есте сақталады.

Хроникалық даталар басқалардан гөрі көбірек және тезірек ұмытылады. Жаңа материалдарды оқып-үйренген кезде бұрын өткен және ұмытылып қалған материал қайталанатын болса, онда бұрынғының еске түсуімен қатар, білімнің барлық түрінің сапасы артып байи түседі.

2

Бұрын меңгерген білімді баянды ету үшін бұл білімдермен оқушылар мектепте жүретін пәндерді оқып-үйренгенде, кітап, мерзімді баспасөз оқығанда, кинофильмдер мен телехабарларды көргенде қаншалықты жиі кездесіп отырса, соғұрлым маңызды болады. Егер өткен тақырып еске түсіріліп отырмаса немесе онымен жаңа байланыс орнатылмас, білім мүлде ұмытылады.

Оқушылардың біліміндегі кейбір кемшіліктер заңдылық түрінде емес, үрдіс түрінде ғана бой көрсетіп отырады.

Оқыту әдістемесін жетілдіру оқушылардың білімі мен шеберлігіне әсер етеді және мұғалімге тарихтың мектептегі курсының бірқатар мәселелерін меңгерту барысындағы кемшіліктерді жоюға көмектеседі. Тарихты оқыту барысында мұғалім оқушыларға білім беру, оларды тәрбиелеу және дамыту жөніндегі бір-бірімен тығыз байланысты міндеттерді шешуі тиіс.

Оқушылар негізгі деректерді меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар, оларды ой елегінен өткізе отырып, теориялық білімдерді, яғни, курстың идеялары мен ұғымдарын игеруді, тарихи үдерістің кейбір заңдылықтарын біліп, деректерді талдай және қорытындылай білуді, оқиғалар мен құбылыстарды салыстырып, саралай білуді, оларды өз бетімен бағалай білуді көздейді. Соған қоса оқу және анықтауыш әдебиетпен, тарихи нұсқалармен, карталармен және көрнекті құралдармен өз бетінше жұмыс істеу шеберлігі мен дағдысын игеру, оқушылардың ауызша және жазбаша тілін дамыту шаралары қарастырылуы керек. Педагогикалық ғылым қазіргі кезде осы міндеттердің ойдағыдай шешілуін қамтамасыз етудің жолдары мен құралдарын жасап отыр.

Оқушылардың сабақта белсенді танымдық қызметін ұйымдастырудың маңызды екеніне қарамастан, шәкірттердің өз бетімен істейтін жұмысын және

3

олардың ыждаһаттылығын мұғалімнің ауызша баяндап беруіне қарсы қоюға болмайтынын әдістеме ғылымы мен озат мұғалімдердің тәжірибелері көрсетіп отырғаны туралы айтылып жүр. Бұл жөнінде мұғалім матералды ауызша баяндап берген жағдайда оқушылардың белсенді танымдық қызметін ұйымдастырудың практикада екі жолы болып отырғаны айқындалып отыр.

Әдістемелік құралда сабақты ауызша баяндап беру үстінде материалды нақтылай түсудің төмендегідей әдістері анықталады:

Тақырыпты баяндау барысында оқушылардың белсенді танымдық қызметін ұйымдастырудың екінші жолы- ділгір жағдай туғызу және тапсырмаларды беру негізінде баяндау. Бұл тәсілдер мұғалім еңбегінің өнімділігін арттырады,өйткені, олар ауызша баяндап беру мен оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуін ұштастырады. Өтіліп жатқан тарихи фактінің, құбылыстың мазмұн-сипатына қарай оқушылар көңілденіп, шаттанып, оларда мақтаныш сезімі байқалса немесе олардың қамығып, ренжіп, дұшпанға деген жек көру, тіпті кек алу сезімі пайда болса ғана мұғалім пайдаланған әдіс-тәсілдер нәтиже берді деуге болады.

Оқытудағы басты мәселе көбіне шешімтал тапсырмалар беру ісімен ұштасып жатады. Мұндай тапсырмаларды, әсіресе, оқу жылының басында ауызша орындаған дұрыс екені айқындалып отыр, өйткені, бұл кезде оқушылардың жазып алу қарқыны баяу болады және бір мезгілде мұғалімнің әңгімесін тыңдай алмайды, ойша қорытынды жасап, оны жазып үлгере алмайды. Сондықтан жауабы екі-үш қорытынды жасаумен шектелетін тапсырмаларды қойған жөн: мұндай жауапты оқушы есіне толық сақтап қала алады.

Негізгі тақырыпты баяндау мен зерттеу әдісін қолдану тығыз байланыста болады. Практикада оны қолданудың төмендегідей әдістері бар:

Зерттеу әдісін пайдаланғанда, оқушыларға бір кезде тарихшы ғалымдар немесе археологтар алдында тұрған мәселе қойылғандай болады, олар деректерді жинап, ой елегінен өткізуі, оның негізінде қорытын жасауы, оған баға беруі қажет.

Тарих бойынша қойылатын мәселелердің шешімін табу ісімен қай жерде және қай кезде айналысуға болады? Оқушылардың сабаққа назарын аударудың түрлі жолдары мен тәсілдері бар:

Біріншіден, жаңа тақырыптарды түсіндіруді мәселе қоюдан бастауға болады, мұндай сабақ ділгір жағдай жасау құралына айналады;

Екіншіден, мәселені жаңа материалды оқып-үйрену барысында білімді баянды етудің құралы ретінде пайдалануға болады;

Үшіншіден, мәселе оқушылардың білім дәрежесін анықтаған кезде өлшеммен бақылау құралы ретінде пайдаланылады.

Алғашқы екі жағдайда мәселелер ұжымдық түрде шешіледі, соңғы жағдайда жеке-жеке шешіледі. Мәселені пайдалануды оқушылардың шешуі үшін оларды карточка жасап, алдын-ала көбейту керек.

Сабақта тарихи дерек көздерімен жұмыс істеудің түрлерін ұйымдастыру керек.

Деректермен жұмыс істеу сабақтың әр мерзімінде жүргізілуі керек және әр түрлі мақсатта:

А) жаңа тақырыпты оқып үйрену кезінде жаңа білімді хабарлаудың бастамасы ретінде;

Ә) сабақтың аяғында осы сабақта игерілген мәселелерді пысықтау мақсатында;

Б) оқушы құжатты таңдау арқылы мәселеге түсіну дәрежесін анықтаған кезде білім алу дәрежесін тексеру барысында;

В) қосымша мәліметер алу мақсатымен оқушының кейде өз бетімен жұмыс істеуі барысында пайдалану қажет.

Құжатты сабақтың қай кезеңінде және қандай оқу мақсатымен пайдалану керектігін әрбір сабақтың нақты жағдайға, сабақты өткізу жөніндегі өзі таңдап алған түріне және басқа педагогикалық жағдайларға байланысты мұғалім шешуі керек.

Сабақта алған білімдері мен шеберліктерін баянды ету және тереңдете түсу жолында бақылау, оқыту және тәрбиелеу қызметтерін ұштастырып отыратын оқушылар білімін тексерудің және оның дәрежесін анықтаудың үлкен маңызы болады.

5

Тексерудің барысында курстың негізгі деректері мен ұғымдары оқушылардың есінде қалатын болады, алған білімдері тереңдей түсіп, қорытындылап отырады, оқушылардың логикалық ойлауы, ауызша және жазбаша тілі дамиды, практикалық шеберліктері мен өз бетімен жұмыс істеу дағдысы арта түседі.

Мұғалім оқушылармен тығыз ынтымақтастық қатынас орнатса, олардың білімінің өсуін үнемі назарда ұстаса, осыдан тиісті қорытынды жасай отырып, жүргізіп жатқан жұмыстарын одан әрі жетілдіре түседі.

Әдістер мен тәсілдерді сан қилы ету мәселесі сабақтың өз ішінде ғана емес, сонымен бірге құрылымы және әдісі әр түрлі келетін сабақтарды өткізу арқылы тақырыптардың ішінде шешіліп отыруы қажет. Әдіс- тәсілдерді қолданғанда қойылатын негізгі талап- қолданған әдісіміз оқушылардың жүрегіне, сезіміне, ішкі жан-дүниесіне әсер етуі, оларды толғандырып, тебірентуіғ олар баяндап тұрған оқиғаға қатысып жүргендей сезінуі тиіс. Оқушылардың логикалық жұмысының мазмұны мен түрінің сан қилы болуы сабақта тақырыпты меңгерудің түрлі жетекші әдістерін қолдануды табиғи материалды алдын-ала, әрі қажетті дайындықпен пайдалансақ, жұмысымыз нәтижелі болады.

Мен тарих пәні мұғалімі болғандықтан «Жас тарихшылар» тобын құрып, осы топпен ақылдаса отырып, жұмыс жоспарын жасадық. Осы жоспар бойынша шығармашылыққа үйреніп, туған ел, жер тарихы туралы мағлұматтар жинап, күнделікті сабақ барысында пайдаланып отырдық. Қосымша материалдар өтілетін сабақтың ажарын аша түсетін, оқушыларды өзінше ізденіске бастайтын мүмкіндіктер болып табылады. Оқулықтан басқа қосымша материалдар пайдаланған сабақ оқушы есінде ұзақ сақталып қалатын құбылыс іспетті. Мысалы, «Қазақ ауылы ұжымдастыру қарсаңында » атты тақырыпты өткенде оқушылар өз қаламыздың өткен тарихы туралы мәліметтерді қазіргі кезеңдегі тарихи оқиғалармен баайланыстыра отырып, өз пікірлерін жеткізе білді. Әсіресе, демографиялық ахуалға терең мән беріліп, зерттеу жұмыстары жүргізіліп, оқушылардың шығармашылық машықтары арттырылды.

1. 
   Егемендік туралы Декларация (1990 жылы 25 қазанда қабылданған).
   
2. 
   Тәуелсіздік туралы Декларация (1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған).
   
3. 
   Ата Заң (1995 жылы 30 тамызда қабылданған)
   

6

қарапайым түрде отбасын, елін, жерін құрметтеуге, Қазақстан Республикасының бір мүшесі екенін түсіндіремін, оқытуды тәрбиемен ұштастыра отырып жүргіземін. Тәуелсіздік- ел арманы, ұлы жеңіс екеніне көздерін жеткізе отырып, туған елге деген мақтаныш сезімін оятамын.

Ұлттық мұраттың үшінші кезеңі- жеңіс. Еліміз аман, жұртымыз тыныш болса, жеңіске жетеміз. Ел тәуелсіздігін оқушылар санасына жеткізе отырып, күнделікті сабағымда мыналарды басшылыққа аламын:

Біз егемендік алып, әлемдік өркениетті мемлекеттер арасына көш түзеген еліміздің алдында тұрған ұлы міндеттерге үлес қоса білсек, мақсатымыздың орындалғаны.

Тарих- көп салалы ғылым. Тарих пәнінің қамтитын мәселесі өте кең. Тарихты білген адам бүкіл адам баласы басынан кешкен тарихтың негізгі кезеңдерін жақсы біледі. Әрбір оқушы тарих пәнін оқып- үйренудің қоғам үшін де, өзінің жеке басы үшін де қажет екенін түсінуі тиіс.

Тарихи материалды дұрыс іріктеп, сапалы оқыту арқылы оқушыларды ізгілікке, саналыққа, адамгершілікке, имандылыққа, еңбексүйгіштікке, ұқыптылыққа тәрбиелеу;

-қоғам алдындағы жауапкершілігін сезіне білуге тәрбиелеу;

-дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыру;

-бейбітшілік пен ынтымақтастық рухына тәрбиелеу;

-қоршаған орта мен табиғатқа ұқыптылықпен қарап, қорғау сезімін қалыптастыру- мұғалім алдына қойылған ұлы міндет. К.Д.Ушинский: «Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімділігі де жойылады» деген екен.

Бағдарламаға сай білім беру үшін оқушылар бойына тарих пәнін оқып- үйренуге

7

деген ынтаны, оны меңгеру үстінде жалпы пәнге деген жауапкершілік пен қызығушылықты және пәнді меңгеру тәсілдерін қалыптастыру қажет. Сабақ үстінде бүкіл сынып оқушыларының белсенді, шығармашылық оқу жұмысын, әсіресе, олардың талғам, таным қабілетін дамытуға бағытталған өз беттерінше істейтін жұмыстарын ұйымдастыру- тарих сабағын жетілдірудің аса қажетті жағдайларының бірі.