[Введите текст]

[Введите текст] 
 
 
84 
                                                                                                                       
құндылықтардан  да  жоғары  көтеріліп,  “ХV–ХVІІІ  ғасыр 
шегіндегі бүкіл әлемдік мәні бар аса құнды әдеби мұраға” 
айналғанын  паш  етті.  Өйткені,  шын  мәнінде  жыраулар 
поэзиясы жалпыадамзаттық ізгіліктерді көксеген адамдық 
биік  парасаттың  шынайы  үлгілері  болды.  Сахарадағы 
рухани  өмірдің  өзіндік  ерекшеліктерін  айқын  танытатын 
көшпенді  тірліктің  таным  көкжиегін  барынша  кеңейткен 
табиғи 
мүмкіндіктерін 
таныта 
білген 
жыраулар 
поэзиясының қоры мен сырын, мәні мен маңызын, талабы 
мен  талғамын  жете  ашып  көрсетуі  М.Мағауиннің  жалпы 
қазақ әдебиеттану саласын жаңа сатыға көтеруіне де негіз 
болғаны хақ.  
“Ғасырлар  бедері”  деген  аты  айтып  тұрғандай  әдеби 
зерттеулер  жинағында  жыраулық  поэзияның  табиғи 
жалғасы сол өнеге мектебінің өміршең қағидаларын жаңа 
қырынан  танытқан  жаңа  кезеңдегі  –  ХІХ  ғасырдың  алып 
тұлғалары Абай мен Шәкерім, Абай төңірегіндегі басқа да 
ақындардың 
әдеби 
мұралары 
жайлы 
толғамдар 
топтастырылған. 
Автор  “Нұрлы  бастау”  атты  мақаласында:  “Тарихы 
болмаған,  мәдениеті  мен  жазу–сызуы  болмаған  қазаққа 
Бұхар  жыраудың  өзін  көп  көріп  жүрген  ортада  одан 
мыңбұрынғы  қазыналарды”  жариялап,  рухани  өмірімізге 
тың  жаңалық  әкелген-ді.  Өзіндік  тұрпаты  ғана  емес, 
өзгеше  сын  сипаты  да  енді  ғана  таныла  бастаған  үлкен 
арнаның  алғашқы  қадамына  байсалды  пікір  білдірген 
Мұхтар  Мағауиннің  Орхон  ескерткіштерінің  әдеби  мұра 
                                                                                                                       
ретіндегі рөлі мен орны туралы пайымдаулары да бүгінгі 
күні аса құнды болып саналады. 
Өзінің еңбегін “Қазақ тарихының әліппесі” деп атап, 
Алаш  жұртының  төрт  ғасырлық  тарихына  байыптау 
жасаған автор өз еңбегін сауат ашу сабағы деп те атайды. 
Ғылыми  зерттеуінде,  көркем  шығармаларында  талай 
тарихи  шындықтың  бетін  ашқанмен  белгілі  себептермен 
оларды  толықтай  ашық  айта  алмаған  арман-мұрат  бұл 
еңбекте ғылыми-көпшілік сипатындағы орамды ойлардың 
оралымды тілмен жеткізілуіне мүмкіндік берген.  
“Қазақ  тарихының  әліппесі”  (Алматы,  Қазақстан, 
1995)  қазақ  әдебиеттануы  үшін  де  аса  маңызды  рөл 
атқарады.  Өйткені  дәл  осы  тарихи  тұжырымдар  әлі  де 
танылмай  жатқан  сөз  өнері  мұраларына  жаңаша 
көзқарасты  қалыптастыратын,  әдебиетке  тарихи  сана 
тұрғысынан 
пайымдаулар 
мен 
талдау 
жасаудың 
методологиялық арналарына із салуымен құнды. 
Ежелгі 
дәуір 
әдебиетінің 
білгірі 
атанған 
А.Қыраубаева ұстазы Бейсенбай Кенжебаевтың кеңесімен 
Алтын Орда-қыпшақ дәуірінің әдеби жәдігерлері «Рабғұзи 
қиссалары», 
Хорезмидің 
«Махаббатнамасы» 
атты 
туындыларды  кейінгі  қазақ  жырларымен  байланыстыра 
зерттеді. Ғалымның  1986 жылы жарық көрген «Ғасырлар 
мұрасында» ХШ-ХІҮ ғасырлардағы түркі тектес халықтар 
әдебиеті  қазақ  жазба  әдебиетінің  қайнар  бастаулары 
ретінде қарастырылады. 

[Введите текст] 
 
 
85 
                                                                                                                       
Түркі тектес халықтардың бұдан 2500 жыл бұрын 26 
әріптен  тұратын  өз  әліппесі  болғанын  ғалым  осы 
еңбегінде 
нақты 
деректер 
арқылы 
дәлелдейді. 
Зерттеушінің бұл тұжырымдарын бүгінде көрнекті ғалым 
Мекемтас  Мырзахметұлы  мақұлдап,  бұлтартпас  дәлелдер 
келтіреді.  Ол  «Жазу  таңбаларын  өзгерту  сыры  неде  ?  » 
деген  мақаласында  («Алтын  Орда»  7  қараша  2007): 
«..Бүгінде бүкіл әлем халқына танымал қазіргі түрік тілді 
халықтардың  түп  аталары  болып  саналатын  ғұн,  сақ, 
үйсін,  қаңлылардың  б.э.б.  ғасырлардан  бастап,  Ү-ҮШ 
ғасырлар  арасында  мемлекеттік  тұрғыдан  қолданысқа 
түскен  жазу  таңбалары  бір  сөзбен  атағанда  ойма  жазу 
(тасқа  қашалып  жаазылуы  себепті)  деп  аталады.  Оның 
шығу  төркіні  ру  таңбаларында  жатқаны  ғылыми 
әдебиеттерде  айтылып  жүр.  Әлемде  монотеистік 
дүниетанымда  тұңғыш  рет  келген  түріктер  «А»  сызықты 
жазудың  оқылуына  орай  тұңғыш  өркениетке  қолы 
жеткендер де солар екені туралы         тарихи жаңатаным 
ұсынылып  отыр»,  -  деген  ойлар  айтады.  Осы  ойма 
жазудың  тарихы  мен  оның  түркі  өркениетінде  атқарған 
рөлі  жөнінде  М.  Мырзахметұлы  бірнеше  зерттеу 
мақалалар жазып, батыл ойлар мен ұсыныстар айтып жүр. 
Бірақ,  оған  жіті  көңіл  бөліп,  ой  қосқан  қазақ  зиялылары 
байқалмайды.  Ойма  жазудың  кейбір  тілдер  сияқты  жиі 
қолданыстан  алынбай  келуінің  себебін  «Өйткені  өзіндік 
эволюциялық  даму,  қалыптасу  кезеңінен  өткен  өзіндік 
қайталанбас  даму,  қалыптасу  жолы  бар  ерен  мәдени 
                                                                                                                       
құбылыс» екендігінде деп түсіндіреді.. Әйтседе халықтың 
тарихи  жадын  өшіріп,  мәңгілік  рухани  құлдық 
тұтқынында  ұстау  үшін  жазу  таңбасын  жоюға 
отаршылардың бәрі де құмар болған. 
А.Қыраубаева  ХШ-ХІҮ  ғасырлардағы  «Рабғұзи 
қиссалары»,  «Махаббатнама»  атты  тарихи  жәдігерлердің 
бірін  –  аударма-нәзира,  екіншісін-тыңтума  әдебиет  деп, 
олардың  жанрлық,  тақырыптық,  көркемдік  сипаттарын 
қарастырады. 
  Ежелгі 
дәуір  әдебиетінің  күрделі  мәселерін 
зерттеген  ғалым  оны  тұтас  ғылыми  концепция 
тұрғысынан  қарап  одан  кейінгі  еңбектерінде  үзбей  
сабақтастықта жалғастырып отырды. 
1997  жылы  жарық  көрген  «Шығыстық  қисса-
дастандар»  деген  монографиясында  қазақ  қисса-
дастандарының  тарихына,  олардың  өзге  елдердің  әдеби 
жәдігерлерімен шығыс дәстүрімен байланыстыра отырып, 
олардың  өзіндік  өрнектерін,  ерекшеліктерін  айқындап 
берді. 
«Ұстазы  Бейсенбай  Кенжебаев  қазақ  әдебиеті 
тарихын 13 ғасырға жылжытып тереңдетсе, шәкірті Алма 
Қыраубаева әдебиет тарихы бастауларын мың жылдықтан 
әрі  асырды»  дейді  ф,ғ.д.  Өмірхан  Әбдіманұлы  («Жас 
қазақ»газеті. 4 мамыр. 2008). 
           Қазақ 
әдебиеттануы 
ғылымында 
Орхон 
ескерткіштерін  тұңғыш  зерттеген,  осы  салаға  соны 
соқпақ  салған  көрнекті  ғалым,  әдебиет  тарихшысы 

[Введите текст] 
 
 
86 
                                                                                                                       
Мырзатай  Жолдасбековтің  де  қазақ  сөз  өнерінің 
тарихына қосқан үлесі қомақты.  
         Зерттеуші  көне  түрік  тіліндегі  «Күлтегін»  мәтінін 
тікелей түпнұсқадан жаңа түрік тіліне, яғни қазақ тіліне 
аударды.  Осы  арқылы  көне  әдеби  жәдігердің  жаңа  бір 
қырлары  ашылды.  «Күлтегін»  ескерткіші  тек  түркілер 
қағанатының  тарихи  шежіресі  ғана  емес,ескі  түркі 
тіліндегі  ғажайып  әдеби  мұра  екендігі  де  дәлелденді. 
Бүгінде  эпосы  көп,  сөз  өнерінің  қазба  байлығы  жөнінен 
әлемдегі  бірден-бір  бай  ел  саналатын  қазақтың  әдеби 
мұраларының  қайнар  бұлағы,  түп-тамыры  қайда 
екендігіне нақты көркем мәтіндер, ғылыми тұжырымдар 
арқылы көз жеткізілді.    
        М. 
Жолдасбековтің 
мемлекет 
басшыларына 
сұраныс  жасай  жүріп,  «Күлтегіннің»  көшірмесін 
Астанаға  әкеліп  орнатқанын  көзі  қарақты  оқырман 
жақсы  білсе  керек.  Ғалым  концепциясындағы  тұтастық 
оның  негізгі  ғылыми  еңбектерінде  (  «Ежелгі  дәуір 
әдебиеті»  (1967),  «Күлтегін»  (1986),  “Асыл  арналар” 
(1986), «Мөлдір бастаулар» (1992), «Жүз жыл жырлаған 
жүрек»  (1993),  «Асыл  сөздің  атасы»  (1996),  «Тоқсан 
толғау»  (1992),  «Тастар  сөйлейді»  (2001),  «Ел  тұтқа» 
(2002),  «Шың  мен  шыңырау»  (2002),  «Орхон 
ескерткіштерінің  толық  атласы»  (2005)  т.б)  жүзеге 
асырылғаны мәлім.   
         «Ежелгі 
дәуір 
әдебиеті» 
атты 
оқулық–
хрестоматиясында ғалым ҮІІ ғасырдағы Орхон – Енисей 
                                                                                                                       
жазба  ескерткіштерінің  өзіне  тән  стилін  сақтай  отырып, 
алғаш  рет  толық  аудармасын  жариялады.  Аталмыш 
ғылыми еңбектің нәтижесінде, қазақ әдебиетінің тарихы 
он  екі  ғасырға  дейін  тереңдеді.  Осы  зерттеуі  арқылы 
Мырзатай Жолдасбеков қазақ әдебиеттану ғылымына зор 
жаңалық енгізіп, қазақ әдебиетінің тарихы ҮІІ ғасырдағы 
Орхон  ескерткіштерінен  басталатынын  бұлжымас 
ғылыми негізбен дәлелдеп шықты. 
          Ғалымның  негізгі  ұстанымдары  халқымыздың 
рухани мұрасын  жүйелеп  зерттеуге  айналған.  Жоғарыда 
аталған  әдеби  һәм  тарихи  жәдігерлерге  сүйене  отырып, 
түркілердің жазба әдебиетінің негізі VII–VIII ғасырларда 
қаланған  деген  нақты  ғылыми  тұжырым  жасайды.    Ең 
бастысы, ғалымның пікірінше, қасиетті бұл мұралар тек 
түркі  жұртының  ғана  рухани  қазынасы  емес,  бүкіл 
адамзатқа ортақ мәдени ескерткіш және исі түркі тектес 
халықтарының  әлемдік  өркениетке  қосқан  сүбелі  де 
айшықты үлесі болып табылады. 
Тәуелсіздік  кезінде  көрнекті  ғалым 

жүктеу 1,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: