Вестник таразского государственного педагогического института

86 
 
мамандармен, ұйымдармен бірігіп іске асыруды қамтамасыз етеді. 
Бала  тәрбиесінде  қоғамдық  тәрбие  институтарының  алатын  орны  ерекше.  Олардың 
ынтымақтасып істейтін жұмыстарының негізгі бағыттары: 
-  педагогикалық  ұжым,  ата-аналар  комитеті,  үлкен  кеңес  мүшелері,  кәсіпорын 
басшылары, шағын аудандағы жұртшылық бірігіп, тәрбие жұмысының жоспарын жасап, оны 
басшылыққа алады; 
-  мектеп, кәсіпорындағы және шағын аудандағы жұртшылық тәрбие жұмысыны бірігіп 
зерттейді,  нәтижесін  арнайы  мекткп,  отбасы,  жұртшылық  талқысына  салып  шешім 
қабылдайды, іске асырады; 
-  мектеп  ата-аналарды  және  жұртшылық  ӛкілдерін  үнемі  балаларменжұмыс  істеуге 
даярлау  үшін,  оларды  психологиялық-педагогикалық  біліммен  қаруландыруды,  тәрбие 
жұмысына  барлық  жұртшылықты  қатыстырады,  әсіресі  жаңашыл  мамандарды,  ӛндіріс 
озаттарын,  спорт,  ӛнер  салаларындағы  адамжарды,  соғыс,  еңбек  ардагерлерімен  кездесу 
ұйымдастырып, олардың тәжірибесін кеңінен пайдаланады, жалпы басшылық жасап, тәрбие 
жұмысын басқарады [4]. 
Мектеп  –  отбасының,  жұртшылықтың  ынтымақтастығына  тікелей  басшылық  ететін 
бірдін бір орган. Ынтымақтастықпен жұмысты жүргізудің формалары кӛп. Біз тек солардың 
бірнешеуін ғана атап ӛтейік. Олар: 
- ата-аналар жиналысы; 
- мұғалімдердің оқушылардың үйіне барып, тұрмыс-тіршілігімен танысу; 
- педагогикалық насихат, ата-аналарға педагогикалық білім беру, т.б. 
Осы  жұмыстарды  ойдағыдай  жүргізу  үшін  мектеп  жанындағы  үлкен  кеңестің 
жұмысына дұрыс басшылық жасау, кеңес беру керек. Ол аудан, ауыл кӛлеміне жүргізілетін 
жұмыс.  Бала  тәрбиесіне  ықпал  ететін  кӛптеген  орта  бар.  Олар:  отбасы,  мектеп,  аула,  дос-
жарандар,  кӛрші,  ағайын-туыстар,  еңбек  ұжымдары,  жұртшылық,  тағы  басқалар.  Қысқасы 
бала  тәрбиесінде  мектептің,  отбасының,  жұртшылықтың,  еңбек  ұжымдарының  бірікке 
тәрбие  жұмысы  қажет.  Осыны  ұйымдастыратын  –  мектеп  ұстаздары.  Олар  сол 
жұртшылықты  педагогикалық  тұрғыдан  сауаттандырып,  жалпы  тәрбие  жұмыстарына 
жұртшылықты жұмылдырып, педагогикалық тұрғыдан сауатты басшылық жасауы тиіс. 
Жеке  тұлғаның  ӛсіп  жетілуіне  ықпалы  ерекше  болғандықтан  отбасы  тәрбиесіне 
психологиялық  және  педагогикалық  зерттеулерде  ерекше  кӛңіл  бӛліп,  «отбасы»  ұғымына 
кӛптеген  анықтамалар  берілген.  Ж.Б.  Қоянбаевтың  педагогикалық  еңбегінде  «Отбасы  –  ол 
бірге  тұратын  некеге  негізделген  немесе  қандас  туыстар  (әке,  ана,  бала)  тобы»  -  деп 
анықтама  берілген.  Ғылым  –  педагог  ӛзінің  зерттеуіндеотбасы  –  баланыңӛмір  жолын 
бастайтын және қоршаған шындық, ортатуралытиянақтыда тереңәсер алатын ұжымыекенін, 
соның  негізінде  білім,  әдет  мінез-  құлықпен  ӛмірге  кӛзқарастың  қалыптасатынын  дәлелдеп 
кӛрсетеді [5].  
Педагогика және психологиялық сӛздікте «отбасы – үйленгендердің жанұялық бірлігі» 
деп анықтама келтірілген. Бұл сӛздікте отбасы тәрбиесі балаға ұлттық тәрбиеберудің негізі 
болып табылатындығын айқындай түседі.  
Сонымен,  жоғарыда  айтылған  анықтамаларға  сүйене  отырып,  отбасының  мынадай 
негізгі  белгілерін айқындап кӛрсетуге  болады.  
1) отбасы ӛзара туысқандық қатынасы барәртүрлі жастағыәр түрлі құқылы адамдардан 
біріккен ұжым.  
2)  оларды  ерлі  зайыптылық,  ата-аналық,  балалардың  ата-  аналарынае  ерсектердің 
кішілерге және бір біріне деген қарым-қатынас жасау міндеттері байланыстырып тұрады.  
3)  ата-  аналар  мен  балаларбірінен  -бірі  отбасыны  басқарумен,  ерекшеліктері 
солотбасында тәрбиеленуменерекшеленеді.  
4)  Отбасы  ӛмірі  әр  түрлі  материалдық  және  рухани  үрдістермен  сипатталады.  Ал 
отбасының әлеуметтік  ролі адамның ӛзін ӛсіруге,  адам тегін ұзартуға тікелей қатынасымен 
анықталады.  

87 
 
Біздің  қоғам  үшінәр  кезеңде,  әр  отбасында  ӛсіп  келе  жатқанұл  қыздарыныңдені  сау, 
рухани  ойлау  дәрежесі  биік,еңбекқор,  білімгеқұштар  болып  ӛсуі  туған  халқы  мен  Отанына 
адал, ӛнегелі азамат болыпӛсуі - ең жоғарытілек, ең негізгі мақсат болып келген. Оның қуат 
алатынқайнар  бастауы  –  отбасы.  Сондықтан,  адамзат  ұрпағына  отбасының  аса  құнды 
ықпалымен  әсерін  ӛмірдегі  еш  нәрсенің  күшімен  салыстыруға  болмайды.  Сол  сияқты 
балағаата – ана тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алмайды.  
«Отбасы  тәрбиесі»  ұғымының  ӛзі  «отбасы»  мен  тәрбие  категорияларының  жиынтығы 
ғана емес, олардың синтезі де болып табылады. Оның қызметі мен ролі, отбасындағы тәрбие 
толығымен қоғамдық ӛмір заңдылықтарына байланысты дамиды.  
Отбасы баланың жеке басының қалыптасуына екі жақты әсер етеді:  
Біріншіден, отбасының материалдық жағдайын сипаттайтын ӛзіндік ӛмір сүру арқылы, 
яғни  отбасы  мүшелерінің  материалдық  және  рухани  қажеттілігі  мен  әлеуметтік 
құндылықтары арқылы;  
Екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әсер арқылы;  
Бұл  кӛбінесе  отбасындағы  негізгі  кӛзқарас  пен  тәрбиелік  мақсатына,  идеалық 
адамгершілік және эстетикалық талаптарына қаншалықты сәйкес келуіне байланысты жүзеге 
асырылады.  
Қазақ  педагогикалық  энциклопедиялық  сӛздігінде  отбасы  тәрбиесі  ұғымы  былайша 
түсіндіріледі.  «Отбасы  тәрбиесі»  -  туысқандық  қарым-қатынастармен  тұрмыс  жағдайлары 
болып  үздіксіз  ықпал  етуші  тәрбиелік  күш  болып  табылады.  Отбасы  тәрбиесінің 
педагогикалық  мәнін  ашу  үшін  «тәрбиелеу»  және  «әлеуметтедіру»  ұғымдарын 
байланыстырып  қарастыру  қажет.  Бүгінге  дейін  педагогикалық  әдебиетермен  мемлекет 
тарапынан  жарық  кӛрген  құжат  –  тұжырымдамаларда  «тәрбие»  ұғымына  әртүрлі 
анықтамалар  беріліп  келеді.  1993  жылы  қабылданған  тәлім-тәрбие  тұжырымдамасында: 
«Тәрбие  –  халықтың  ғасырлар  бойы  жинақтап,  іріктеп  алғанозық  тәжірибесі  менізгі 
қасиеттерін  жас  ұрпақтың  бойына  сіңіру,  баланың  қоршаған  ортадағы  қарым-қатынасын 
дүниетанымын, ӛмірге деген кӛзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру» - деп 
анықтама  берілсе,  қазақ  педагогикалық  энциклопедия  сӛздігінде  «Тәрбие  –  қоғамдық 
ӛндірістік және мәдени ӛмірдің белсенді  қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған жеке 
адамды қалыптастырудың жүйелі» процесі делінген. Ұлы ғұлама Әл Фараби «Бақытқа жету 
жолында» деген еңбегінде «Тәрбие деп – халықтардың бойына білімге негізделген этикалық 
ізгіліктер мен ӛнерлерді дарытудеген сӛз»- деп анықтама берді.  
Демек,  тәрбие  –  бұл  қоғам  талабына  сайадамды  қалыптастыруда  белгілі  бір 
мақсатқасәйкес  жүйеліәрі  саналы  түрдеәсер  ету  болып  табылады.  Тәрбие  жан  –жақты 
дамыған  адамды  қалыптастыруды  кӛздейді.  Оқушылардың  тұлғалық  қасиеттерін  дамытуда 
ықпал ететін негізгі факторларды ескере отырып, тәрбиені отбасы тәрбиесіне және қоғамдық 
тәрбие  деп  екі  түрге  бӛлуге  болады.  Олай  болса,  тәрбие  қоғамдық  ӛмірдің  жалпы  және 
қажетті  категориясы  болып  табылады,  тәрбиенің  мақсат-  мазмұны,  ұйымдатыру  түрі,  әдісі 
қоғамдық қатынастардың тарихи дамуына сәйкес ӛзгеріп отырады.  
Кейде  «тәрбиелеу»  ұғымы  «әлеуметтендіру»  ұғымымен  сәйкестендіріліп  түсіндіріледі. 
Әлеуметтендіру латынның «Социалус» дген сӛзінен аударғанда «қоғамдық» деген мағынаны 
білдіреді. Яғни қоғамдандыру немесе қоғамда ӛмір сүруге бейімделу деген сӛз.  
Бүгінгі  таңда  отбасы  тәрбиесінің  қоғамдағы  ролін  анықтау,  яғни  мектеп  пен  отбасы 
ынтымақтастығын  арттыру  мәселесі  мемлекеттік  тұрғыда  маңызды  орынға  кӛтеріліп  отыр. 
Бұл  мәселе  ҚР  Конституциясында:  «Балаларына  қамқорлық  жасау  және  оларды  тәрбиелеу 
ата-ананың құқығы, әрі парызы»  - деп кӛрсетілген. Ал, әлемдік деңгейде  «Баланың құқығы 
туралы конвенция» қабылданып, бала дүниеге келмей жатып, қамқорлық жасаудың жолдары 
қарастырылуда.  Мұның  ӛзі,  бүгінгі  таңда  мектеп  оқушыларының  тұлғалық  қасиеттерін 
дамытуда отбасытәрбиесінің мәні ӛте күрделі екендігін байқатады. 
Бүгінгі  күнгі  отбасы  тәрбиесінің  ролін  арттырудың  негізгікӛзі  –  мектеп,  соның  ішінде 
сынып жетекшілері болуға тиіс; 
Ата-аналардың  педагогикалық  білімін  жетілдіру  үшіната-аналар  үшін  әңгімелер,