Умкд по дисциплине растениеводство для специальности 050801 -агрономия

жүктеу 1,77 Mb.

бет	62/72
Дата	08.05.2023
өлшемі	1,77 Mb.
	#42482
түрі	Білім беру бағдарламасы

1 ... 58 59 60 61 62 63 64 65 ... 72

umkd «ast k dak ldar n n osiru tehnologiyas » 2021-22gg

4 зертханалық-іссаналық сабақ
4 зертханалық-іссаналық сабақ: Күздік дақылдар

Өздігінен тексеру сұрақтары:

Дәнді астық дақылдарының негізгі өнімділік құрылым элементтері.
Өнімділік құрылым элементтерінің түзілу динамикасы, өсу және даму кезеңдерімен байланыстыру.
Өнімділік құрылым элементтерінің түзілуіндегі компенсациялық әсер ету заңы
Дәнді астық дақылдарының биологиялық өнімін есептеу формуласы.

№4 зертханалық-іссаналық сабақ: Бидай

Тапсырма:

Бидай топтарының жүйеленуімен және олардың айырмашылық белгілерімен танысу, 2.9 – кестесін толтыру.
Бидайдың негізгі түрлерін оқып–үйрену, 2.10–кестесін толтыру.
Қатты және жұмсақ бидайлардың масағы мен дәндері бойынша морфологиялық белгілерін оқып–үйрену, 2.11–кестесін толтыру.
Жұмсақ және қатты бидайлардын түршелерін анықтау, 2.12–кестесін толтыру.
Қатты және жұмсақ бидайдың өсіруге рұқсат етілген сорттарының шаруашылық–биологиялық сипаттамаларымен танысу, 2.13–кестесін толтыру.
Дақылдың қоршаған орта факорларына талаптарын оқып–үйрену, 2.14–кестесін толтыру.
Жұмсақ немесе қатты жаздық бидайдың операциялық өсіру технологиясын жасау (аймақ жағдайында), 2.15 кестесін толтыру.

Тапсырмаға түсіндірмелер:
Бидай Triticum туыстығы түрлерді біріктіреді (қазіргі уақытта 27 түрі белгілі) және олардың өндірістік маңызы бірдей емес. Бидайдың соматикалық клеткаларында хромосом санына байланысты оны генетикалық жіктелген 4 топқа бөледі: диплоидты, тетраплоидты, гексаплоидты және октаноидты, олар морфологиялық белгілерімен ғана емес, өнімділігімен де ажыратылады.
Морфологиялық және шаруашылық белгілері бойынша бидай түрлері 2 топқа (жалаңаш немесе нағыз және қабықты немесе полба) біріктірілген. Бидай түрлерінің бауларын белгілері бойынша нағыз және полба топтарына ажырату, соңынан анықтамалықты пайдаланып түрлерін анықтау қажет.
Көптеген түрлердің ішінде қатты және жұмсақ бидай көп тараған, өндірістік маңызы зор екендігін ескере отырып, бұл түрлерді мұқият оқып-үйрену қажет.
Морфологиялық белгілері бойынша (масақша қауызының түктілігі, қылтықтылығы, қылтықтың, дәннің, масақтың түсі) қатты және жұмсақ бидайды түршелерге ажыратады. Бидай түршелерін оқып-үйренгенде жекелеген белгілердің шартты түрде болатынын ескерген жөн. Әсіресе масақтың түсі (ақ, қызыл, қара, қара-сұр), дәннің (ақ, қызыл). Дәннің түсін нақты анықтау үшін суда қайнату немесе өңдеу тәсілін қолданады.
Өсіруге рұқсат етілген сорттарын оқып-үйренгенде барынша маңызды шаруашылық-биологиялық белгілеріне назар аударған дұрыс.
Бидайдың биологиялық ерекшеліктерін оқып-үйренгенде дақылдың пісу кезеңінде бозқырауға төзімсіздігіне назар аударылады, ылғалмен салыстырғандағы қиын-қыстау кезең мен өсу, даму кезеңдерінде қоректік затарға қажетсінуін белгілейді.
Өсіру технологиясын жасағанда алғы дақыл мен топырақтағы ылғал қорына байланысты себу мерзімі мен мөлшеріне ерекше назар аударылады.

Материалдар мен құрылымдар:

Әртүрлі бидай масақтарының баулары.
Жұмсақ және қатты бидай түршелерінің баулары.
Пробиркадағы әртүрлі бидай дәндері.
Талдау тақталары, үлкейткіш шынылар, сызғыштар ж.б..
Оқулықтар, кестелер, альбомдар.

2.9 – кесте - Бидай топтары

Жүйеленуі	Топтары	Белгілері	Өкілдері (түрлері)
Генетикалық ерекшелері бойынша	диплоидты
	тетраплоидты
	гексаплоидты
	октаплоидты
Морфологиялық және шаруашылық белгілері бойынша	Нағыз (жалаңаш дәнді) бидайлар
Морфологиялық және шаруашылық белгілері бойынша	Қабықты (полба) бидайлары

2.10 – кесте - Басты бидай түрлерінің белгілері

Түрі	Масағы	Қылтығы	Масақша маңызы	Дәні	Жаздық және күздік болуы	Негізгі айырмашылық белгісі
А) Нағыз (жалаңаш дәнділер) – масақ білігі берік, дәні жалаңаш
Жұмсақ
Карликовая
Қатты
Польская
Карталинская
Б) Қабықты (полба) – масақ білігі сынғыш, дәндері қабықты
Мәдени бір дәнді
Қосдәнді полба
Спельта

2.11 – кесте - Жұмсақ және қатты бидайдың айырмашылық белгілері

Белгілері	Жұмсақ бидай	Қатты бидай

2.12 – кесте - Жұмсақ және қатты бидайдың негізгі түршелері

Түршесі	Масақтың белгілері			Түсі
Түршесі	қылтықтылығы	түктілігі	түсі	қылтықтың	дәннің

2.13 – кесте - Бидай сорттарының шаруашылық-биологиялық сипаттамасы (аймақта өсіруге рұқсат етілген)

Сорт	Түрше	Пісу мерзімі	Құрғақшылыққа төзімділігі	Ауруларға қарсы төзімділігі	1000 дәннің массасы, г	Өсіру аудандары

2.14 – кесте - Жұмсақ және қатты бидайдың морфологиялық, биологиялық, агротехникалық ерекшеліктері

Көрсеткіш	Жұмсақ бидай	Қатты бидай
1	2	3
Тамыр жүйесінің даму ерекшеліктері
Масақтың, қылтықтарының құрылыс ерекшеліктері
Вегетация кезеңінің ұзақтығы, тәулік
Транспирациялық коэффициенті
1	2	3
Тұқымның өнуіне қажетті ылғал тұқым массасының пайызы
Егін көгін жарақаттайтын бозқырау, ⁰С
Алғы дақыл, қайталап себуге қатынасы
Тұқымның сіңіру тереңдігі, см
Себу мөлшері: а) млн/га өнгіш тұқым б) салмақтық мөлшері, кг/га

2.15 – кесте - Аймақ жағдайында жаздық бидай өсірудің технологиялық кескіні

Алғы дақыл_____________________
Басым арамшөптер, дана/м²____________________
NPK қоректік заттарымен қамтамасыз етілуі__________

Операция атауы	Машина, құралдар	Жүргізу мерзімі	Агротехникалық талаптар	Негіздеме

Өздігінен тексеру сұрақтары:

Маңызды бидай түрлерінің генетикалық ерекшеліктері мен шаруашылық-морфологиялық белгілерінің айырмашылықтары.
Жұмсақ және қатты бидайдың масақ пен дәндеріндегі басты айырмашылық белгілері.
Өнімділікті төмендететін жұмсақ және қатты бидайдың мүмкін морфологиялық белгілері.
Аймақтың негізгі азық-түліктік дақылы ретіндегі бидайдың маңызы. Аталған дақыл өндірісін дамыту болашағы.
Аймақ жағдайында бидайдың қалыптасатын технологиялық сапа көрсеткіштерінің сипаттамасы.
Қатты бидайдың маңызы мен құндылығы.
Жаздық бидайдың қоршаған орта факторларына (жылу, ылғал, топырақ, қоректену элементтеріне) талаптары. Өнімділікті анықтайтын негізгі факторлар.
Өсіруге рұқсат етілген сорттары, олардың бейімділік қасиеттері.
Жұмсақ бидайдың өнімділік құрылым элементтерінің көрсеткіштері.
Орналастыру орнына, ауыспалы егіске, топырақ өңдеу жүйесіне талаптары.
Егістікті ұйымдастыру: тыңайтқыштар, себу жұмыстары (мерзімі, мөлшері, тәсілі, сіңіру тереңдігі).
Егістікті күтіп-баптау ерекшеліктері.
Егінді жинау.

№4 зертханалық-іссаналық сабақ: Күздік дақылдар

Тапсырма:

Күздік дақылдардың морфологиялық ерекшеліктерін оқып-үйрену және олардың қысқа төзімділігінің физиологиялық негіздері.
Күздік бидайдың қоршаған орта факторларын қажетсінуі және олармен аймақта қамтамасыз етілуі.
Аймақ жағдайында климат ерекшеліктерін ескеріп күздіктердің өсіру технологиясын жасау, 2.25-кестесін толтыру.

Тапсырмаға түсіндірмелер:
Күздік астық дақылдары алғашқы өсу кезеңінде төменгі температура әсерінен яровизация стадиясынан өтеді (-1 ⁰С-дан + 10 ⁰С аралығында 20-50 тәулікте). Температураның төмендеуі мен күннің қысқаруынан өсу үрдістері тоқтайды, нәтижесінде түптену түйінінде және жапырақтарында көп мөлшерде қорлық қоректік заттар, әсіресе сахароза, жинақталады. Өсімдіктердің қысқа төзімділігін арттыруда протоплазманың рөлі зор, өйткені ол оның су ұстау қабілетін анықтайды. Осы фактор қыстан шығуда шешуші рөл атқарады. Дақылдың биологиясын оқып-үйренгенде оның температура ережесіне қатынасына баса назар аудару қажет. Өсіру технологиясын жасағанда дұрыс алғы дақыл таңдап алуға және оның қар қабатын жинақтау мүмкіндігіне көңіл аударады.
Материалдар мен кұрылымдар:

Күздік астық дақылдарының өсімдіктері.
Оқулықтар, кестелер.
Технологиялық карталар.

2.25 – кесте – Күздік дақылдарды өсірудің технологиялық кескіні

Операция атауы	Машиналар, құралдар	Жүргізу мерзімі	Агротехникалық талаптар	Негіздеме

Өздігінен тексеру сұрақтары:

Дәнді астық дақылдарының биологиялық формалары, олардың принципті айырмашылықтары.
Күздік астық дақылдарынын жаздықтардан артықшылықтары.
Күздік астық дақылдарының опат болу себептері.
Кысқа төзімділік, аязға төзімділік және суық төзімділік түсініктері.
Күздіктердің қыстап шығу үрдісі.
Қысқа қолайсыз жағдайлардан өсімдіктерді қорғау.
Аймақта өсіруге рұқсат етілген күздік бидай мен күздік қара бидай сорттары, олардың сипаттамасы.
Күздік бидайдың қоршаған орта факторына талаптары.
Күздік қара бидайдың қоршаған орта факторына талаптары.
Солтүстік Қазақстанда күздік бидай мен күздік қара бидайды астыққа өсіру ерекшеліктері.

Қара бидай мен тритикале

Тапсырма:

Қара бидай мен тритикале өсімдіктерінің морфологиялық ерекшеліктерін оқып-үйрену. Өнімділікті төмендететін мүмкін морфологиялық факторлар, 2.16 – кестесін толтыру.
Қара бидайдағы бос дәнділік құбылысын оқып-үйрену.
Себуге рұқсат етілген сорттармен танысу.
Күздік қара бидайдың 1000 тұқымның массасын және себу мөлшерін аңықтау.
Аймақ жағдайына күздік қара бидайдың операциялық өсіру технологиясын жасау.

Тапсырмаға түсіндірмелер:
Қара бидай Secalе туыстығына жатады, 12 түрі бар, кең тараған егістік қара бидай - Secalе сегеа1е. Бұл түрден негізінен егістікте Vulgare түршесі өсіріледі.
Жаңа астық дақылы тритикале амфидиплоидтар тобының бидай – қара бидай туысаралық буданы болып табылады. Оның тамыр жүйесі күшті дамыған, биік сабақты, балауыз түгімен көмкерілген, масағы ірі (қылтықты және қылтықсыз), дәндері де ірі (1000 санының массасы 35-45 г). Күздік және жаздық формалы, азық-түліктік және мал азықтық бағыттарда өсіріледі. Астықты сорттарынан Амфидиплоид 206 және Амфпдиплоид 201 кең тараған.
Қара бидай мен тритикаленің морфологиялық ерекшеліктерін оқып-үйренгенде масағының құрылысы мен оның құрам бөліктеріне (дәннің пішіні, түсі мен беті) көңіл аударған дұрыс.
Қара бидай – айқас тозаңданатын өсімдік, тозаңдану гүлдер ашылғанда желдің әсерімен іске асады. Барлық гүлдер тозаңдана бермейді де тұқым байланбайды. Мұндай құбылыс босдәнділік деп аталады.
Күздік қара бидай мен тритикаленің сорттарын сипаттағанда шаруашылық-биологиялық құнды белгілеріне ерекше назар аудару қажет.

жүктеу 1,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 58 59 60 61 62 63 64 65 ... 72

Умкд по дисциплине растениеводство для специальности 050801 -агрономия

2.10 – кесте - Басты бидай түрлерінің белгілері

Түрі