СӨЗ ТӨРКІНІ
57
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Зерттеушілердің барлығы
Арыс гидронимінің екі сыңары да
«су», «өзен» мағынасын беретінін мойындайды, бірақ екі сыңары да
бірдей мәнде тұратын топонимдер күдік тудырады. Біздің ойымызша,
атаудың бірінші сыңары
ар көне түркі тіліндегі «таза», «мөлдір»
мағынасында тұр «ару, аршу сөздері секілді) [3; 171]. Ал екінші сыңары
ыс/іс/с фин-угор, түркі тілдерінде «су» мағынасын беретіні дәлелді.
Сонда
Арыс «таза, мөлдір су» мәнді гидроним болғаны. Кейінгі атауы
Қарасман<Қарас та бұл пікірді нығайта түседі, өйткені қаз. қара «таза,
мөлдір»+
ас «су» екені белгілі. Қарасу аталған өзендердің барлығы
дерлік мөлдір сулы болып келетіні біздің алдыңғы зерттеулерімізде
дәлелденген еді [4; 94]. Арыстың басқы ағысы, тіпті болмағанда
Ақсу өзені құятын жерге дейін, таза болуға тиіс, өйткені Ақсу атты
өзендердің көбінесе лайлы болып келетіні тағы рас.
БЕРЕЛ - өзен; е.м. ШҚО, Катонқарағай ауд. Күні бүгінге дейін
Берел топонимі туралы «бергі ел» мағынасында-мыс деген халық-
тық этимологиядан басқа ғылыми болжам не нақты пікір айтылмай
келеді.
Мағынасын ашу қиынға соғатын
Берел гидрониміне біз профессор
Г.Шухардттың «заттан сөзге қарай» деген принципіне сүйеніп,
географиялық нысаннан (өзеннің өзінен) бастап бардық. Берел өзені
басын Мұзтаудан алып, Бұқтырма өзеніне құятын шағын тау өзені.
Оның көзге бірден түсетін басты ерекшелігі – суының, әсіресе жазда,
сүттей ақ болып ағуы. Суға ақ түс беретін Мұзтаудың ақ балшығы
екені анықталған. Түсіне қарап жергілікті тұрғындар
Ақбұлқақ деп
атайды: Ақбұлқақ < Ақбұлғақ «Бұқтырманың мөлдір суын ақ түске
айналдырып, бұлғайтын, лайлайтын өзен» мағынасында қолданады.
Саяхатшы-ғалымдар Белая Берель түрінде картаға түсірген.
Атау беруші (қай тілде болса да) өзеннің бұл ерекшелігін байқамауы
мүмкін емес. Осы ойдан келгенде, Мұзтау атауын берген сақтар не
ғұндар, не түріктер
бор (боз) «ақ, сұр» анықтауышын пайдаланған да,
Борел (мұндағы ел, ыл, іл өте көне дәуірде «өзен», «су» гидротермині
болған: Елек, Іле, Ойыл, Қиыл т.б.) атауын жасаған секілді.
Борел түркі
тілдеріне тән үндестік заңына байланысты кейінді ықпалға ұшырап,
Борел>Бөрел>Берел тұлғасын қабылдайды. Сонымен
Берел «ақ, сұр
түсті су, өзен» мағынасында тұр деуге негіз бар. Ал түркілердің ұрпағы
қазақтар көне атау Берелдің мәнін ұқпаған соң, кейін атаудың уәжін
сақтай отырып, Ақбұлқақ деп қайыра ат берген сыңайлы.
ЕРТІС - өзен. ШҚО, Павлодар обл. Ертіс гидронимі туралы ертелі-
кеш айтылған пікірлердің ұзын-ырғасы мынадай:
1. М.Қашқари (XI ғ.): «Ертішті – бәсекелесіп өтісті; бәстесіп өтісті
... Ертішүр – ертүшмек – Бәске өтісер – бәске өтіспек» деген
мағынасын келтіреді. Ғалымдар бұл пікірді халықтық этимология деп
тапты.
2. П.П.Семенов-Тянь-Шанский: «Иртыш – қырғыз (қазақ) тілінде
ир – «жер» + тыш (тіс) – «қазу» түріндегі сөздерден біріктіреді.
СӨЗ ТӨРКІНІ
58
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
3. В.В.Бартольд: «
Артуш (эртюш) «адам (ер), төмен түс» мағынасын
Гардизидің пікіріне сүйеніп барып айтады.
4. А.П.Дульзон: «Кет.
ир+сес «өзен+өзен» > Ирчис сөзінен
өзгерген», - дейді.
5. Э.М. Мурзаев: «Көне түркі.
ир.; қаз. иірім, түрік. ирмок «өзен»,
өзб.
ирмок «өзеннің сағасы» + кет. сес, шеш «өзен» сөздерінен
жасалған болуы керек дейді.
6. Р.Рамстедт: «
Ертіс – «қатал, ашулы, тасқынды», - мәнінде тұр
деген көзқарасты келтіреді.
7. А.Әбдірахманов «Түрік.
ир > ер «иір»+кет.сес//шеш//тес//
тыш «өзен,су» > Ертіс, яғни «иір өзен», - деп шешеді.
8. А.К.Матвеев, В.И.Попова т.б.: «
Ар//ер «су, өзен» +тыш // тіс,
сес, ас, ес «су, өзен» тұлғаларынан біріккен дейді.
9. Т.Жанұзақ: «
jer «жер» + тіс < іс «өзен», яғни Ертіс «жер суы»,
«жерден шыққан өзен» маынасын беріп, Қарасу атауына сәйкес
келеді», деп шешеді.
Келтірілген болжам-пікірлердің бәрін де құптай отырып, олардағы
негізгі мәселе Ертіс атауының құрамындағы «т» дыбысында тұрғанын
байқау қиын емес. Барлық келтірілген анықтамаларда «т» екінші
сыңарға таңылып отырады: тыш//тіс. Ал көне түркі, бірқатар
үндіевропа елдерінде «өзен, су» мәнін беретін көне тұлға ас/ес, ыс/іс,
с болса керек еді. Тағы бір қателік мынада: ғалымдар өзеннің орысша
аты
Иртыш-тан бастап талдайды да, ең басынан қателеседі. Өзен
ежелгі заманнан Ертіс деп аталатынын естен шығарады.
Біздің болжам-пікіріміз бойынша, Ертіс атауы өте көне гидроним
болғандықтан (профессор Т.Жанұзақтың айтуынша, Ертіс атауына
кем дегенде екі мың жылдан асады), бір буынды үш сөзден тұрады.
Атап айтқанда, Ер + іт +іс >Ертіс. Мүндағы
ер түбірі көне түркі.
ериш/еріс Э.В.Севортян сөздігінде «основа ткани», «горизонтальные
жерди, вставляемые между вертикальными стойками при плетенки
стен амбара» сөзінде кездеседі. С.Аманжоловтың монографиясында:
«
Еріс (иіріс): арқау (основа в ткани). Ильм., 58» түрінде түсінік беріледі
[5;478]. Бұл сілтемелерден көріп отырғанымыздай
ер синкретті
түбірінің тағы бір мағынасы «көлденең» семасын береді екен.
Ал
іт/ыт/өт/үт «өтетін», «ағатын» етістігін құрайтыны белгілі
және
ыс/іс «су, өзен» сөзі екені де баршаға мәлім. Сонда Ертіс < Ер
«көлденең» +
іт «өтетін, ағатын» + іс «өзен, су» болып шығады, яғни,
жинақтап айтқанда, Ертіс «көлденең ағатын өзен» деген мәнде тұруы
мүмкін.
Атауға негізгі уәж болған оның Алтайға баратын, Алтайдан
шығатын құрлықты көлденең кесіп өтуі. Көне түркілер «Алтын тауын
асып, Ертіс өзенін кешуге» мәжбүр болады. М.Қашқари сөздігінде
келтірілген мысалда:
«Ысытатын аптап қапсырды
Үміт артқан адам жауықты.
Достарыңызбен бөлісу: |
