The National Academy of Education named after I. Altynsarin Астана

87 
 
Әрине,  таза  ауа  адамның  денсаулық  жағдайына  оң  әсер  етеді,  көптеген 
ауруларды емдейді. Алайда ауа таза болуы мүмкін, бірақ балғын емес. Мысалы, 
ауаны  жақсарту  кезінде  озон  құрамының  азаюы  мен  иондардың 
трансформациясы  есебінен  оның  бактерицидті  қасиеттері  күрт  төмендейді.

88 
 
15-
кесте. Фитонцидті өсімдіктер  
 
Атауы  
Отаны  
Жапырақтарын
ың 
ерекшеліктері 
Өсімдіктің құрамындағы ерекше заттар  
Ескертпе 
Түкті каланхоэ - 
Kalanchoe pinnata 
(Lam.) Peresson 
(Толстянковые - 
Crassulaceae DC.).  
Оңтүстік 
және 
тропика-
лық 
Африка 
және 
Мадагас-
кар.  
Биіктігі  1  метр 
және  одан  биік 
болатын 
көпжылғы 
мәңгі 
жасыл 
өсімдік. Қалың, 
шырынды 
жапырақтары 
бар. 
Химиялық құрамы: жерүсті бөлігі 
флавоноидтерді, илік заттарды, 
полисахаридтерді, органикалық қышқылдарды, 
микро- және макроэлементтерді (Al, Mg, Ca, Сu, 
Si, Mn) 
қамтиды. Каланхоэ шырыны алоэ 
шырыны сияқты әсер етеді, қабынуға қарсы 
әрекет жасайды, жаралар мен ойық жараларды 
тазалауға және жазуға қабілетті, теріні және 
шырышты қабықты тітіркендірмейді, уыты аз.  
Некротикалық процестер 
кезінде, тері ауыстыру кезінде 
жараларды қайталама тігістер 
жасауға дайындау үшін сыртқа 
жағатын құрал ретінде 
қолданылады. Ірінді жараларға, 
абсцестерді, панарицийлерді, 
фурункулдарды ашқаннан кейін 
кешенді терапияда 
пайдаланылады.  
американдық агава    
 
 
 
ағаш тәрізді алоэ  
 
 
 
 
кавказ 
гилотелефиумы 
 
 
 
 
мәртебелі лавр 
 
 
 
 
кәдімгі лимон  
 
 
 
 
кәдімгі мирт  
 
 
 
 
ақшыл қызыл 
пеларгониум  
 
 
 
 
дәрілік розмарин  
 
 
 
 
шар тәрізді 
эвкалипт 
 
 
 
 
айдарлы 
хлорофитум  
 
 
 
 
 

89 
 
*** 
Өсімдіктердің  өлшемдері  фитопланктон  сияқты  микроскопиялық  бір 
клеткалы жүзетіндерден бастап, секвойя сияқты барлық тірі организмдердің ең 
үлкеніне дейінгі көлемде болады. Адам сол немесе өзге өсімдіктердің пайдасы 
мен зияны туралы мәліметтерді ұрпақтан ұрпаққа беріп отырған. Бұл ретте ең 
көне зерттеу әдісі - бақылау әдісі қолданылған. Пайдалы өсімдіктер мәдениетке 
енгізілген.  Көптеген  фактілер  20-шы  ғасырда  ғана  ғылыми  негіздемеге  ие 
болған. Атап айтқанда, көптеген бөлме өсімдіктері өздерінің ғажайып қасиеті - 
қоршаған ортаға фитонцидтер бөлу қасиетінің арқасында өсірілген.  
 
3-
тақырып. Жануарлар әлемінің деградациясы 
Жануарлар  түрлерінің  жойылуы  мен  азаюына  келесідей  антропогендік 
факторлар жүзеге асырады: 
− 
тура  жойылу  жануарларды  тері,  ет,  май,  ауылшаруашылығының 
зиянды  заттарымен  күресте  химиялық  заттарды  қолдану  (сонымен  бірге 
зияндылары  ғана  емес,  адамда  пайдалылары  да  жойылады)  кәсіптері 
нәтижесінде. 
− 
тұрмыс  жағдайының  нашарлауы  жануарлар  жер  жырту,  орманды 
кесу,  батпақты  құрғату,  тоған  салу,  қалаларды  салу,  атмосфераның  ластануы, 
су, топырақ т.б. нәтижесінде.  
«Қарлы барыс – Қазақстанның символы» тақырыбына кейс 
3.1-
тапсырма: Сұрақтарға жауап беріңдер:  
− 
Қарлы барысты не үшін қорғау қажет?  
− 
Неліктен және қарлы барысқа қандай қауіп төніп тұр?  
− 
Қарлы барыс үшін адам қандай пайдалы іс жасауда?  
− 
Қазақстанда қарлы барысты қорғау қандай заңдармен реттеледі?  
− 
Қазақстандағы барыс саны? 
− 
Қарлы барыстар қанша жыл тіршілік етеді?  
− 
Қарлы барыстар үшін қандай климаттық жағдайлар қолайлы?  
3.2-
тапсырма:  Қарлы  барыстың  кеңістіктік-этологиялық  ерекшеліктерін 
анықтаңдар.  Қарлы  барыстың  экологиялық  тауашасын  анықтаңдар.  Есеп 
дайындаңдар.  
3.3-
тапсырма: Қазақстанда қарлы барысты күзетудің ұлттық стратегиясын 
құру  қажеттігін  негіздеңдер.  Қазақстанда  қарлы  барысты  сақтаудың  өзіндік 
стратегия нұсқасын әзірлеңдер.  
3.1; 3.2; 3.3-
ші тапсырмаларға арналған тірек материалы 
«Қарлы барыс – биік таулар қожасы»  
Қарлы  барыс  Қызыл  Кітаптағы  сирек  кездесетін  жануар  ғана  емес, 
сонымен қоса ол Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 
өзінің  «Стратегия-2030»  атты  халыққа  жолдауында  ұсынған,  Қазақстанның 
ұлттық символы да болып табылады.  
Қарлы барыс немесе ілбіс (Uncia uncia) Қазақстанның ең сирек кездесетін 
және  бірегей  жануарларының  бірі  болып  табылады.  Ол  жоғалу  қаупі  бар  аң 
ретінде  жоғары  қорғау  санаты  –  Endangered  (EN)  бойынша  Халықаралық 

90 
Табиғатты  Қорғау  Одағының  (IUCN)  Қызыл  тізіміне  енгізілген,  Жоғалу  қаупі 
бар фауна мен флора түрлерінің халықаралық саудасы туралы конвенцияның І 
қосымшасында (CITES).  
1978  жылы  (ССРО  Қызыл  кітабымен  қатар)  Қызыл  кітабы  төртінші  рет 
басылып шығарылды. Қызыл кітаптың соңғы басылымында Қабылан III санат 
бойынша «сирек түрі, саны азайып бара жатқан ареал» тіркелген.  
Барыс 
әлемнің 
биік 
таулы 
аймақтарын 
мекендейді, 
Евразияда 
орналасқан 
Мьянмедегі 
Оңтүстік 
Гималайда  (Бирмада)  –  оңтүстігінде, 
Ресейдегі  солтүстіктегі  Батыс  Саян 
тауларында  (кейбір  деректерге  қарағанда 
Батыс  Саянға  дейін)  .  Оның  мекендеу 
барынша  аймағы  үлкен  2000  000  км² 
шамасында және әлемнің 13 мемлекетінің 
шекарасын  алып  жатыр,  қабыландардың 
саны  шамамен  2,5  -нан  6-7  мың  бас  болады.  Ілбістердің  орташа  популяция 
тығыздығы  өте  төмен  :  бір  жануарға  300  км.  кв.  келеді  Қабыландардың  көп 
мөлшері  Қытайда  2000  -нан  2500-ге  дейін  кездеседі.  Әлемдегі  барлық 
ілбістердің популяциясының жартысы осында мекендейді.  
Ілбістердің  Қазақстанды  мекендеуі.  Қазақстанда  қабыландардың 
таралу аймағы Тянь-Шань ( Қырғыз, Іле Алатауы, Қаржантау, Угам, , Талас 
Күнгей,  Терскей,  Кетмень,  Жоңғар  Алатауы  таулары  қиыр  шеттегі  сілемдер 
Алтын-Емел,  Чулак,  Мантай  және  Қайқаң,  сонымен  қатар  Тарбағатай,  Саур, 
Оңтүстік Алтай).  
 
 
 
  
 
Қазақстанның 
Алтай 
бөлігіндеқабыландар  өте  сирек  кездеседі 
(8-
10 бас) 4 тауда кездеседі: Сарымсақты, 
Катун, 
Оңтүстік-Алтай, 
Тарбағатай 
(Бухтырма). Батыс-Алтай, Алматы, Ақсу-
Жабаылы, 
Марқакөл 
мемлекеттік 
қорықтардың  аумағында  қабыландар 
қорғалады.  
Центральный Тянь-Шань 
Северный Тянь-Шань 
Джунгарский Алатау