Терминологиясы

255
Терминологиялық жүйенің қалыптасу деңгейі сол ғылым 
саласының  қаншалықты  дəрежеде  дамып  отырғанының 
көрсеткіші  болуға  жарайды.  Ал,  керісінше,  дамыған  ғы-
лымның  терминологиялық  жүйесі  жетілген  болып  шы-
ғады.  Мəселен,  қазіргі  қазақ  тіл  білімінің,  əдебиеттану 
ғылымының,  философия,  заң  ғылымдарының  ой-пікір 
өрбітуге  пайдаланып  отырған  тілдік  құралының  дені  тер-
миндер мен терминдік мəндегі сөздер не сөз тіркестері бо-
лып  келеді.  Онсыз  бұл  ғылым  салалары  бойынша  зерделі 
еңбектер  тумаған  болар  еді.  Осыған  қарап,  бұл  ғылым 
салаларының  терминологиялық  жүйесі  қайта  соқпайтын-
дай,  талас  пікір  тудырмайтындай  дəрежеде  толық  жаса-
лып,  қалыптасып  бітті  деуге  болмас  еді.  Неге  десеңіз,  бұл 
ғылыми  проблема  есебінде  қазақ  тіл  білімінде  тек  кейінгі 
кезеңдерде  ғана  қолға  алына  бастады.  Оған  дəлел  бола-
тын жұмыста атап көрсетілген диссертациялық зерттеулер. 
Сондықтан əрбір терминологиялық жүйе ғылыми тұрғыдан 
жеткілікті зерттеліп, өзінің бағасын алған жоқ деп есептей-
міз.  Осыған  орай  сала-сала  бойынша  ғылыми  зерттеу 
жұмыстар жасалуы тиіс екенін еске саламыз.
20. Қазақ  терминологиясының  қалыптасуында  əрбір  ке-
зеңнің  өз  мөрін  көреміз.  Мысалы,  бұқара  халықты  жаппай 
сауаттандыру,  тəркілеу,  ұжымдастыру,  жаңа  экономика-
лық  саясат,  индустрияландыру,  Отан  қорғау,  бесжылдық 
жоспар,  стахановшылық,  тың  игеру,  ғарышқа  ұшу,  кос-
мосқа  құлаш  ұру,  интенсивтендіру,  бетбұрыс,  жеделде-
ту,  қайта  құру,  егемендік,  тəуелсіздік  алу,  БҰҰ-на  мүше 
болу  кезеңдерін  терминологиялық  тұрғыдан  қарасақ, 
ұлттық  лексикамыздың  құрамына  орай  неше  алуан  жаңа 
қолданыстардың  қосылғанын  байқаймыз.  Сонда  бұл  тілі-
міздің  жаңа  сипатта  дамуының  бір  маңызды  көрінісі  бо-
лып  табылады.  Осыған  қарап,  қазақтың  ұлттық  əдеби 
тілі  бұрын-сонды  болмаған  дəрежеде  дамып,  толысып, 
қоғамдық  халықаралық  сипаты  арта  түскен  əлуетті  де  бе-
делді қатынас құралының біріне айналды деп түйе аламыз. 

256
Оның  осындай  сипатқа  көшуі  терминологиялық  жүйенің 
дамуына тікелей байланысты.
21. Қазақ  терминологиясының  жасалуына  ең  басты  екі 
арна, екі көз себеп болды: оның бірі – ұлттық тіліміздің өз 
сөз байлығы, ішкі мүмкіншілігіде, екіншісі – əрқилы тілдік 
амалдар  қолдану  нəтижесінде  қабылданған  кірме  сөздер, 
интер  терминдер.  Бұларды  іштей  жіліктеп,  бірнеше  топқа 
бөліп  қарау  қажет.  Сондай  жағдайда  ізденістерде  жүйе 
болады.
22. Құрылымдық  жағынан  терминдердің  мынадай  түр-
лері  бар:  түбір  термин,  туынды  термин,  күрделі  термин, 
тіркесім  арқылы  жасалған  термин,  фразалық  термин 
жəне номенклатуралық атаулар.
23. Қазақ  тілінің  сөзжасам  амалдары  терминжасам  про-
цесінде де актив қызмет атқарады. Терминжасамның уақыт 
сынынан өткен бірнеше тəсілдері бар. Олар мыналар:
а)  Семантикалық  немесе  лексика-семантикалық  тəсіл. 
Яғни  жалпы  əдеби  тіл  құрамындағы  байырғы  сөздерді, 
диалектизмдерді  терминдік  мəнде  қолдану  немесе  бір 
саладан  екінші  салаға  термин  көшіру,  нақты  айтсақ,  тер-
миндендіру.  Бұлар  кейде  сөздердің  мағынасын  кеңейту 
арқылы да, тарылту арқылы да жасала береді.
ə)  Морфология  немесе  синтаксистік  тəсіл.  Мұның 
екеуін  екі  бөлек  тəсіл  есебінде  қарастырса  да  болады. 
Өйткені  бұл  екеуінің  де  терминжасам  құралдары  осы-
лайша  бөліп  қарауға  татиды.  Мысалы,  морфологиялық 
тəсілдің  терминжасамға  қатыстырылатын  басты  құралы – 
қосымшалар.  Яғни  қазақ  тілінің  түрлі  сөз  түстегіш,  сөз 
түрлендіргіш,  мағына  үстегіш  жалғау,  жұрнақтарының 
жалғануы  нəтижесінде  пайда  болған  сөздерді  морфоло-
гиялық  тəсіл  арқылы  жасалған  термин  дейміз.  Сонда  бір 
байқалған нəрсе, бұрын сөзжасамдық қабілеті төменделініп 
жүрген  қосымшалардың  терминжасам  процесінде  актив-
тене  бастауы.  Мысалы,  сөз  жасауда  өте  жиі  қолданылатын 
актив жалғау ретінде -шы, -ші, -лық, -лік ғана аталып жүрсе, 

257
біз  қоғамдық  ғылымдар  терминологиясын,  оның  əсіресе 
соңғы  он  бес-жиырма  жыл  ішіндегі  терминжасам  процесін 
тексере  -ма, -ме, -кер,-гер, -ым, -ім, -ыс, -іс, -қы, -гі 
жұрнақтарының  да  өнімді  қызметін  анықтадық.  Жəне 
бұл  морфологиялық  тəсіл  аумағына  тəн  сөздер  мен  төл 
қосымшалар  ғана  емес,  кірме  сөздер  мен  кірме  терминдер 
(-ист, -изм) де енеді.
Синтаксистік  тəсіл  де  терминжасамның  өнімді  амал-
дарының  біріне  айналды.  Сөздерді  біріктіру,  тіркестіру 
амалдары  арқылы  жасалатын  бұл  тəсіл  қазақтың  байырғы 
сөздеріне ғана емес, кірме сөздерге де тəн заңдылық екенін 
танытады.  Бұл  да  тіл  байытудың,  оның  ішінде,  ғылыми 
ұғымдарды терминдендірудің өте өнімді жолы болып есеп-
теледі.
б)  Қазіргі  қазақ  тілінің  халықаралық  сипаты  бұрынғы-
дан  əлдеқайда  арта  түскенін  біз  үнемі  аңғара  бермейміз. 
Шындығында,  тіл  қуаты  осы  бір  лексикалық  қатардың  төл 
туындыдай  қабылдауына  тікелей  байланысты.  Яғни  қазіргі 
қазақ əдеби тілінің сөздік құрамын қайсы салалары бойын-
ша  саралап  қарағанда,  оның 70, 80 процентке  жуығын  осы 
кірме сөздер құрайтыны анықталып отыр. Оның ішінде ер-
теректе  еніп,  өзінің  түпкі  нұсқасын  жоғалтқан  араб,  парсы 
сөздері де, бірен-саран орыс сөздері де бар. Ал орыс тілінен, 
сол  арқылы  еуропа  тілдерінен  енген  интернационалдық 
терминдер  терминжасамның  аса  бір  өнімді  тəсілі  мен  кезі 
болып  отыр.  Осы  тəсіл  арқылы  терминдердің  неше  ал-
уан  құрылымдық  модельдері  жасалды.  Терминжасамның 
бұл  тəсілі  де  зерттеу  үшін  қыруар  қызықты  материал  бере 
алады.
в)  Зерттеушілердің  назарына  түссе  де,  қолы  бармай 
жүрген  бір  сала – терминдерді  калькалау  жолымен  жа-
сау,  яғни  калькалау  тəсілі  деп  ойлаймыз.  Терминжасам 
процесінде  айрықша  рөлі  бар  бұл  тəсіл  арқылы  тілімізде 
неше  алуан  жаңа  қолданыс,  мағыналық  топтар,  сөз  жарату 
дағдысы пайда болды.