307
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ ТІЛІ
Қазақтың халық болып қалыптасуынан əлдеқайда бұрын
дана бабамыз əл-Фараби кейінгі ұрпақтары – мына біздерді
ойлап, «Аспанды жерге, ғылымды елге (халыққа) жақын-
датсам деп едім» деп армандаған екен. Осы арман бағамдап
қарасақ, адамзаттың үмітін қоздатып, адам баласын алға
сүйреп келе жатқандай. Қазақ қазақ болғалы да, тарих тəлкегі
мен талқысына түсе жүріп, арман жібін үзбей, мына күнге
жеткен. Сонда оның аракідік ғылымға да қол созған кезі көп
болған. Соның нəтижесінде əлем мəдениетіне ол да өз үлесін
қосқан. Орхон-Енесей ескерткіштері, Күлтегін, Білге Қаған,
Мұхамед Хайдар Дулати, Махмұт Қашқари, Қадырғали Жа-
лаири, Ахмет Яссауи, Бабыр, Ыбырай Алтынсарин, Шоқан
Уалиханов, Абай Құнанбаев т.т. Ал жаңа заман заңғар-
лары – А. Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы, Х. Досмұхаметұлы,
Ə. Бөкейханұлы, Т. Рысқұлұлы, С. Қожанұлы, С.Садуақас-
ұлы, Н. Төреқұлұлы, М. Жұмабайұлы, Ш. Құдайбердіұлы,
Қ. Қуанұлы, М. Омарханұлы, Қ. Имантайұлы т.т. толып
жатқан зиялылардың қай-қайсысы да осы бір арман-үміт атты
тұлпардың жалынан мықтап ұстаған. Бұлардың көбі ғылым
тереңіне үңіле отырып, қайтсек тілімізді соның айбынды
құралына, кемел қызметшісіне айналдырамыз деп сарсылған
да түрі бар. Мұны біз бұлардың қалдырған мұрасына көз
тіккен сайын байқаймыз.
Алақұйын заманалар алмаса келе тілімізді сан саққа са-
лып, талай «тар жол, тайғақ кешуден» өткізіпті. Сөйтіп əлем
тілдерінің қай-қайсысымен де теңдесе алар мəреге жеткізіпті.
Бірақ, өкінішке орай, осы ұлы мұраны кейінгі ұрпағы ая-
лап тұтына алмай, қажеттілігін сезіне алмай өгейсіне түскен.
Өрелі əрекеттер, өресіз ықыласқа килігеді де, қазіргі қазақ
тілінің орта жолда оқтығы шығып, дөңгелегі сынып қисайып
қалған көне арбадай шиқылдап тұрған жайы бар. Қисайғанды
түзетейік, сынғанды салдырайық дегендей нақты əрекетке
барар ағайынның саны жылдан жылға азаймаса, көбейер
308
түрі жоқ. Тіл сүйерлер емес, тілден безерлер қатарын дамыл-
сыз молайтып отырғанымызды көрсек те, көрмегендей болу
екен ең қиыны.
Міне, осындай күйде күн кешкен тіліміздің, əйтеуір
əупірімдеп, мемлекеттік мəртебеге жеткеніне шүкіршілік
етесің. Етесің де, мəртебеленіп отырған тіліміздің сол
деңгейдегі шарттары түгел ме деген сауалға жауап іздеп
сарсыласың. Мемлекеттік тілдің жалын күдірейтіп көрсетер
бір тармағы – ғылым тілі дейтін болсақ, мұның да əңгімеге
арқау болар ауыр жүгі жетерлік! Шешім күтер мəселесі де
толып жатыр. Əрбір тілдің айшықтанар əлденеше ондаған
қызметінің ішінде ең күрделі де қиын түрі осы ғылым тіліне
келіп тіреледі. Ал екінші Ұстаз айтқан ғылымның халыққа
жақындауы, ең алдымен, осы тілге тікелей байланысты
екенін ұғар ұрпақ сыңайы əлгіндей.
Баз біреулер ғылым атаулыны қазақтардың пешенесінен
тыс тылсым дүние есебінде танығысы келеді. Ондайлардың
түсінуінше, ғылым тек орыс немесе Еуропа тілдерінде
дамыған, сондықтан сол тілдерде жасалып, қалыптасқан
ұғымдар мен түсініктерді, жеке сөздер мен атауларды солар-
дан мұртын бұзбай қабылдаған тіл ғана ғылымға қызмет ете
алады деп ұғатын тəрізді. Мұның мүлде қате пиғыл екенін
біздің ғылым тарихы əлденеше дəлелдеген. Арғы жағына
бармай-ақ, бергі 70 жылдың шамасында көрініс берген тіл
қолданыс тəжірибеміздің өзі бұл жөнінде көптеген оң мысал-
дар ұстатады. Бір қиыны зерттеушілердің дені өз ана тілінде
емес, өзге тілде оқып, тəрбиеленгендіктен осы жалған түсінік
жетегінде кетті. Тіпті кешегі кеңестік тəрбие пешенесіне мөр
боп таңбаланған қайсыбір зиялыларымыздың арасында да
əлгіндей қасаң пиғылдан арыла алмай жүргендері бар. Ана
тілінде де ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге болаты-
ны ондайларды ойландыра қоймайды. Əсіресе, қоғамдық
ғылымдар биология, математика, медицина ғылымдары сала-
сында еңбек еткен бірен-сарандар болмаса, қазақ ғалымдары
ізденістерін көбінесе орыс тілінде өрбітті, өрбітіп келеді.
309
Міне, осының салдарынан өзге түгілі, оқымыстыларымыз-
дың өзі зерттеу жұмыстарын қазақша жүргізуді қиынсы-
натын «дəрежеге» жетті. Осыдан келеді де қазақта ғылым
тілі бар ма, жоқ па деген мəселе туындайды.
Баз біреулердің тілге деген «патриоттық сезімі» ерекше
ойнап «бұл қалай, қазақ жазуын сонау Орхон-Енисейден
бастауға талаптанып жүргенде ғылым тілі неге жоқ болсын
бізде» деп өрепкиді, екіншілер, «бұл жерде түсінісіп алатын
жайлар əлі көп» деп дəлел ұсынғысы келеді. Біз осының се-
беп-салдарынан ғылыми түрде дəлелдеп шығу жағындамыз.
Шынында, ғылым тілінің қазіргі жағдайы қалай осы?
Жəне мұны дамытатын, қалыптастыратын не? Міне, осы
сауалдардың жауабын іздеу арқылы біз біраз мəселенің ба-
сын ашуға мүмкіндік алсақ керек.
Сонымен, қазақ тілі ғылым тіліне айналды деп
тұжырымдау үшін, біз ғылым мен білімнің барлық саласы
бойынша талапқа сай қанағаттанарлық жауап табуымыз ке-
рек. Дағды бойынша қоғамтану, жаратылыстану, техниката-
ну деп санамалап қарап, үйірлеп топтап, саралайтын болсақ,
осылардың ортасынан ойып алып қоғамтану саласы бойын-
ша ғана ғылым тілі нышанын əңгіме ете алатын жағдайда
екенбіз. Оның өзінде де ауыз толтырып айтарлықтай мы-
салды тек тіл мен əдебиет саласынан ғана таба аласыз. Ал
заңтану, пəлсапа, педагогика, психология, театр, кинотану,
өнертану, бейнетану т.т., тіпті тарих, этнография, археоло-
гия салаларының өзінде зерттеулеріміз толық қазақ тілінде
жүргізіліп жатыр, ғылым тілінің нышанын білдіретін мы-
надай еңбектер мол деп ауыз толтырып айта қою əзірге
қиын. Тұнып тұрған тундра. Рас, ондаған терминологиялық
сөздіктер, оқулықтар, оқу құралдары бұл жөнінде əрекетсіз
емес екенімізді танытады.
Алайда бұл ғылым тілін қалыптастырды дейтіндей пікір
жүгін көтере алмайды.
Сонда қазақ тілінің ғылым тіліне айналуы үшін не
қажет?
Достарыңызбен бөлісу: |
