терминжасам жүйесінде маңызды қызмет атқаратын әр түрлі қозғаушы күштер
анықталып, олардың ықпалын нақты мысалдармен көрсете алдық. Дегенмен
оларды толық айқындап, жүзеге асыру термин жасау ісіне әрі теориялық, әрі
прак тикалық тұрғыдан қажетті іс болып табылады.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Реформатский А.А. Что такое термин и терминология // Вопросы термино-
логии. – М.: Наука, 1961. -46-54 с.
2. Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В. Общая терминология:
Вопросы теории. - М., Либроком, 2012, -248 с.
3. Даниленко В.П. Русская терминология. – М., 1977, -246 с.
4. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. - Алматы: Ғылым,
1998. - 208 б.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Алматы:Ғылым, 1999. -581 б.
6. Шахнарович А.М. Национальное и универсальное в развитии речи ребен-
ка // Национально-культурная специфика речевого поведения. -М.: Наука, 1977.
-54-67 с.
24
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
Жамал Манкеева,
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты
лексикология бөлімінің меңгерушісі,
филология ғылымдарының докторы, профессор
Ұлттық тілдегі терминдік жүйе мәселесі
Қазіргі тәуелсіздік кезеңі мен жаһандану дәуіріндегі өзекті мәселенің бірі
– қазақ тілінің қолданыстық, өміршеңдік және ұлтты бірегейлендіру қызметін
күшейту. Соның барысындағы оның негізгі сипаты тілдің рухани-әлеуметтік
жаңғыртуларға сай жаңа деңгейге көтеріліп, қалыптасушы ұлттық таным мен ой-
өрістің мәнін мемлекеттік мүддеге ұластырып, қоғамның түрлі саласында кәсіби
тілдік тұлғаның қызмет ету дәрежесін көтеруі және бағдарлауымен тығыз бай-
ланысты. Қоғам жан-жақты және жаңа сапада дамыған сайын онымен сабақтас
тілдің де сол дәрежеде дамуы – мемлекеттік тіл мәртебесіне сәйкес тілдің
қоғамдағы толыққанды қызметінің кепілі. Олай болса, ұлттың этномәдени бол-
мысын сақтаған мемлекеттік тілдің осы бағыттағы даму деңгейі бұзылмауы тиіс.
Бұл – қазақ тіл білімінің негізін салушы А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбановтың
қазақ тілінің мәні мен қызметін анықтаған ғылыми тұжырымдарынан бастау
алған зерделі ой.
Осымен байланысты мемлекеттік тіл мәртебесіне сәйкес қазақ тілінің қо-
ғам дық қызметін жан-жақты жетілдіру үшін ұлттық тілдегі терминдік жүйені
қалыптастырудың қоғам алдындағы маңызы ерекше екенін қазіргі қоғамдық-
әлеуметтік өмір тынысы көрсетіп отыр. Мәртебесіне сай тіл қолданысының
жаңа да кешенді деңгейінің сипаты мен тілдің бойындағы рухани-әлеуметтік
әлеуетіне байланысты бұл өзекті мәселе А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының ғылыми-зерттеушілік назарынан тыс қалған жоқ. Керісінше, тіл
білімінің функционалдық парадигмасы контексінде терминология мәселесінің
жан-жақты қарастырылуы бұл саладағы көптеген міндеттерді жаңаша шешуді
көздейді. Соның бірі – мемлекеттік тілдің жан-жақты қоғамдық қызметіне жан
беретін ұлттық терминологиялық жүйе қалыптастырудың негізгі тетігі ретінде
терминдену үдерісіне ерекше мән беру, ол үдерісті оған ықпал етуші ұлттық
сананың жаңғыруымен сабақтас тану. Осыған орай термин табиғатын түсіндіруде
оның қалыптасуын, дамуын жалпы тілдік жүйе мен сол тілде сөйлеуші ұлт та-
нымына сәйкес қараудың көп мәселелердің шешіміне тиімді әсері айқындалуда.
Нақты айтқанда, ұлттық терминжасамның бастау көзінде белгіленген «әрбір
тілдің өз байлығын сарқа пайдалану» қағидасының қазіргі таңда да жаңа са-
пада жаңғырып іске асуы жалпыхалықтық лексикамен тығыз байланыстыры-
лып, төл тілдік балама табу үрдісі қазақ терминологиясын қалыптастырудың
жаңаша көзқарасын сипаттап, ұлттық терминология қалыптастырудың ғылыми
Терминологияның зерттелуі жән
е салалық терминдер мәсел
есі
25
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
қағидасы ретінде анықталды (Ә.Қайдар, Ө.Айтбайұлы, Б.Қалиев еңбектерінде,
т.б.). Осыған орай қоғамдық-әлеуметтік қызметінің кеңеюі мен мемлекеттік
мүд деге сай ұлттық лексиканың мүмкіндіктерін толығынан іске қосудың негізгі
тетігі ретінде терминдену үдерісі ғылыми негіздерінің арнайы зерттелуінің мәні
ерекше (Ш.Құрманбайұлы).
Қазақ терминологиялық жүйесі дамуының қазіргі кезеңінде күрделі сипатта-
малы терминдер қатары молая түсуде. Осымен байланысты арнаулы лексикадан
құралатын терминологиялық аталым мен жалпы лексикалық аталым үдерістерін
саралап, бастапқы уәждемелерін анықтау мәселесінің де қазіргі қоғамдағы ғы-
лыми коммуникациямен үндес зерттелуі де (Қ.Айдарбек) А.Байтұрсынұлы
атын дағы Тіл білімі институты қабырғасында жүргізіліп жатқан ізденістердің
көкейкесті мәнін көрсетеді.
Қоғам дамуының қазіргі жағдайында ұлттық төл мәдениет – рухани қа-
лыптасудың негізгі көзі екені анықталған жайт. Сол сияқты рухани мәде ниет-
тен таралуға тиіс ғылым тілін «қазақыландыру» бағытының да негізгі бастау
көзі осы болмақ керек. Осыған орай қазақ ғылыми тілінің басым пайызын құ-
райтын халықаралық стандарттағы терминдердің қазақша баламаларын жа-
сау ға бетбұрысты, терминдерді «қазақыландыру» үрдісін – «солақай» немесе
«пуристік бағыт», «әлемдік өркениеттен алшақтау», «ұлттық жырақтық» деп
сипаттау – біржақты түсінік. Қазіргі заманда кез келген өркениетті мемлекет-
те ұлттық терминологиялық жүйенің қалыптасуы – қоғам мен тіл арасындағы
байланыстан, ұлттық мүдде мен мемлекеттік мүдденің тоғысуынан, танымдық
негіздерімен сабақтасуына мән беруден туындайтын, ғаламдасуға бір бөлшек боп
енетін жаңаша дамудың заңды үрдісі. Нақты айтқанда, ол ғылыми түсініктерді
белгілейтін тілдік құралдардың атауларын қалыптастыруда ұлттық ұғымды
арқау етіп, қазақ терминдерінің төл тілдік баламаларын жасаудың, ғылым тілін
қазақша «сөйлету» әрекетінің барысындағы үрдістің жаңаша даму деңгейін
көрсетеді. Мысалы, қазіргі қазақ тіл біліміндегі тіркесімділік (валентность), уәж
(мотив), уәжділік (мотивированность), тілдік тұлға (языковая личность), тілдік
жағдаят (языковая ситуация), үстірт құрылым (поверхностная структура), т.б.
терминдер – соның нақты айғағы.
Бірақ көп жағдайда терминдердің құрылымдық табиғилығын сақтап, төл тілдік
сөздің нақты, жіктелген ішкі мазмұны тірек етілгенімен, сөздің негізгі, жалпы
мазмұны, семантикалық құрылымы, ұғымдық көлемі терминдік дефиницияға
толық сәйкес келмеуі мүмкін. Сондықтан терминжасамдық үдеріс барысын-
да аталымдар жарыспалылығының, емлелік ала-құлалықтардың, тіл нормасы-
нан ауытқушылықтың, тілді пайдаланушылар тарапынан ұсыныстардың, сыни
пікірлердің айтылып жатуы – заңды құбылыс. Мысалы, қазір жарыса қолданылып
жүрген отбасы, жанұя, үйелмен сөздерінің «семья» атауына қатысты баламалық
қолданысына қатысты пікірлерді қараңыз. Мұның себебін академик Р.Сыздық
Терминологияның зерттелуі жән
е салалық терминдер мәсел
есі
