тарау. Босқындардың құқықтық режимінің негізгі шектері мен ерекшеліктері

1 тарау. Босқындардың құқықтық режимінің негізгі шектері мен ерекшеліктері.

«Босқын» ұғымының салалық (халықаралық-құқықтық) мазмұны оданда көбірек шектелген. Мысалы, оған «экономикалық босқындар» (бұл терминнің өзі әдетте қолданылмайды) енгізілмейді. Олардың проблемаларының шешімі, мүмкін, халақаралық көмек пен даму аясына жатады және басқа мемлекет территориясында шектеусіз уақыт ішінде қорғану түсіндірілетін, бассауға институтымен байланысты емес.

«Босқын» ұғымының шекарасын анықтау, ауыр жағдайға душар болған адамдардың қажетсінуін тез қамтамасыз етуге кедергі келтіретін, казуистика мен семантикадағы лайықсыз жаттығу сияқты көрінеді. Соған қарамастан, мемлекет, босқын статусы мен бассауғаны немесе сол жерде ұорғануды кімнің қолдана алатынын айқындау кезінде, барынша шектейтін критерияларға көндіреді. Дүлей апат құрбандарына қатысты ерекше қажетсінудің болу фактісі жеткілікті негіз бола алады, бірақ адамнан келген жағдайлар мен апаттар құрбандарына қатысты қосымша факторлардың болуы талап етіледі. Сонымен, босқындар категориясының кез – келген анықтамалары мен сипаттамаларын құрудың мақсаты — көмек пен қорғау көрсетуді жеңілдету мен негіздеу; одан өзге, егер тұлғаның жағдайы қажетті критерияларға сәйкес келетін болса, онда оның сәйкес құқықтар мен жеңілдіктерге үміткерлігіне куәлендіреді. Сондықтан, халықаралық құқықпен сәйкес, босқындар категориясының сипаттамасын анықтай отырып, дәстүрлі бөлінетін көздерді – шарттар мен мемлекеттер тәжірибесін – талдау керек, сонымен қатар босқындар проблемаларын шешу үшін халықаралық қоғамдастықпен құрылған, әртүрлі ұйымдардың процедуралары мен тәжірибелерінеде көңіл аудару қажет.

«Босқын» ұғымының анықтамасы халықаралық құқықта екі негізгі құжаттарда бар: 1951 жылғы БҰҰ «Босқындар статусы туралы»⁵ конвенциясында және соның, босқындар статусына қатысты, 1967 жылғы Хаттамасында⁶.

Бұл актілердің арасында бірнеше айрықшылықтар бар, жекелей айтқанда, 1951 жылғы БҰҰ Конвенциясы уақытша және географиялық шектеулерді қарастырады, яғни ол Еуропада орналасқан елдерге қатысты қолданылады, жәнеде 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін өткен уақиғалар нәтижесінде босқындыққа ұшырағандарға қатысты болады. Ал 1967 жылдың Хаттамасына келетін болсақ, ол жоғарыда айтылған шектеулерді жояды және онсыз-ақ мемлекеттерге қатыстыда және нәтижесінде босқындар проблемасы пайда болған немесе пайда болатын кез – келген жағдайға, мейлі ол бұрын болсын немесе келешекте болатын болсада, қатыстыда қолданылады.

Осыған байланысты мемлекеттердің жоғарыда көрсетілген құжаттарға қатысуын ескеру қажет. Қазақстан Республикасы екі құжаттыңда қатысушысы болғандықтан, Қазақстан Республикасының Конституциясының 4 бабының 3 п. сәйкес бқл актілер республика территориясында тура әрекетте болады, жәнеде ішкі заңдар оған қарама қайшы болса, онда ішкі заңдардың нормалары емес халықаралық шарттардың нормалары қолданылады.

«Босқындарға» анықтама беру әрекеті Біріккен Ұлттар Ұйымы құрылмай тұрғандада жасалынған, жекелей айтсақ, Ұлттар Лигасы қамқарлығымен қорытындыланған шарттар мен келісімдерде. Онда атаулы «тотық тәсілдеме» қолданылды. Бұл кездегі қажетті шарттар келесідей болды:

а) тұлға өзі туылған жерден тыста болуы керек және

б) осы мемелекеттің қорғанысын пайдаланбауы керек.

Мысалы, «орыс босқындары» 1926 жылы «Советтік Социалистік Одақтар Республикалары үкіметінің қорғанын пайдаланбайтын немесе енді пайдаланбайтын және басқадай азаматтық алмаған, орыс ата-текті кез-келген адам» ретінде анықталды. «Армян босқындары» ұғымының да мазмұны тура осыған ұқсас болды. Көрсетілген анықтамалар орыс және армян босқындарының жеке басының куәлігін беруге қатысты, 1926 жылдың 12 мамырындағы Келісімде болды. Бұл жағдайда тұлғаның туған жерінен тыс жерде болуы тікелей талап етілген жоқ, бірақ ол ұйғарылған еді, өйткені келісімнің мақсаты, жүруді және көшіп-қонуды қамтамасыз ету үшін жеке басының куәлігін беру болды. Егер, жеке басының куәлігін алған адам өзінің ата-тегіне оралатын болса, онда Жеке басының куәлігі өзінің күшін жойды. Ақырында, нәтижесінде мұндай тәсілдеме, Германиядан қашқан адамдар туралы, 1936 жылғы келісімдерде қолданылды.⁷

Екінші дүниежүзілік соғыстан соң «босқын» ұғымының анықтамасының мейлінше айқын критериялары тұжырымдалды. Бұл туралы босқындар істері бойынша Халықаралық ұйымның(ХБҰ) жарғысы және кейінірек қабылданған босқындар істері бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының Жоғарғы комиссарының Жарғысы (УВКБ БҰҰ) ⁸ және БҰҰ 1951 жылғы босқындар статусы туралы Конвенциясы көрнекі куәлендіреді.

ХБҰ жарғысы, көмек көрсетілуі қажетті адамдар категориясын көрсете отырып, алдыңғы құжаттардың ережелерін көрсетті. Мысалы, «босқындар» қатарына ұлтшылдық, фашистік немесе квислингтік⁹ режимдердің құрбандары; еврейлік ата-текті кейбір тұлғалар; ұлтшыл қуғыншылықтың құрбаны болған, шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ тұлғалар жатқызылды; сонымен қатар, нәсілдігі, діні, ұлты немесе саяси көзқарасы белгілері бойынша екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына дейінгі босқындар деп мойындалған тұлғалар жатқызылды. Одан өзге, ХБҰ Жарғысы босқындар қатарына, бұрын азаматы болған және тұрған мемлекеттің қорғанысын қолдана алмайтын немесе қолданғысы келмейтін тұлғаларды да кіргізді.

Босқындар істері бойынша БҰҰ Жоғарғы комиссарының Басқармасын, босқындармен айналысатын негізгі мекеме ролінде, ХБҰ алмастырды. Осы кезеңнен бастап, халықаралық-құқықтық тәсілдеме негіздерінде «босқындар» ұғымы БҰҰ, УВКБ Жарғысы және мемлекет аралық шарттар құжаттарында бекітіле бастады.

Жарғы алғаш рет, ертерек бекітілген әртүрлі шарттар мен келісімдер әрекетіне кіретін, босқындар УВКБ құзыретіне бағынады. Одан өзге, ол 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін болған жағдайлар нәтижесінде, өзінің ата-тегінен сыртта жүрген (босқын азаматы болып табылатын елдің, ал азаматтығы болмаған жағдайда – оның бұрынғы тұрақты тұрған жерінің елі) және «қуғындау құрбаны болудың толық негізделген қауіпіне қарай» оның қорғауын қолдана алмайтын немесе қолданғысы келмейтін босқын болып қалғандарға көрсетеді. Оларға, кезінде босқындар статусын беруге негіз болған жағдайлардың енді жоқ екеніне қарамастан, қуғындыққа бұрын ұшыраған, қайта алмайтын тұлғаларда жатады. Ақырында, Жарғы өзінің азаматтығын алған елінен сыртта жүрген басқа барлық тұлғаларғада немесе, егер олар, нәсіліне, дініне, азаматтығына, саяси көзқарасына байланысты қуғындалу қауіпі толық негізделген, өзінің тұрақты бұрынғы тұратын орынынан сыртта орналасса, анықталған азаматтықтары болмаса немесе көрсетілген қауіптер бойынша өзінің азаматтығы бар елдің қорғауын қолдана алмаса, ал егер өзінің бұрынғы тұрақты тұрған жеріне, қайта келуге азаматтығы жоқ болған жағдайда таралады.

Бұл анықтама қолдану аясы бойынша әмбебапты, өйткені қандайда бір уақыт бойынша немесе географиялық шектеулері жоқ. Ол Біріккен Ұлттар Ұйымының қорғауына және көмегіне кімнің құқығы бар екені туралы анықтау кезінде маңызды тірек нүкте болып табылады, өйткені өзінің меншікті мемлекеті тарапынан қорғау болмаған жағдай, босқындарды кәдімгі шетелдіктерден айрықшалайды.

Айтылғандардан көріп отырғандай, Жарғы «босқын» ұғымының анықтамасына екі жақтылықты тәсілдеме болжайды. Бір жағынан, ол босқындардың топтары мен категорияларына таралады (жоғарыда айтылып кеткен, «топтық тәсілдеме»), екінші жағынан – жеке тұлғаларға (жеке тәсілдеме), әрбір нақты жағдайдағы субъективті және объективті кезеңдердің бағалануы керек болған кезде.

Осы анықтама 1951 жылғы БҰҰ – ның босқындар статусы туралы Конвенциясында және босқындар статусына қатысты 1967 жылғы Хаттамада айтылды.

Конвенцияның 1 бабында «босқын» терминіне жалпы анықтама берілген: бұлар «1951 жылдың 1 қаңтарына дейін болған жағдайлар нәтижесінде және нәсіліне, дініне, азаматтығына, белгілі бір азаматтық топқа қатысы немесе саяси көзқарасына байланысты қуғындалу қауіпі толық негізделген, өзінің тұрақты бұрынғы тұратын орынынан сыртта орналасқан, оның қорғауын қолдана алмайтын немесе осындай қауіптерге байланысты қолданғысы келмейтін; немесе анықталған азаматтықтары болмағандықтан осындай уақиғалар нәтижесінде өзінің кәдімгі мекен – жайынан сырт елде болып, өзінің бұрынғы тұрақты тұрған жеріне, қауіптер төнуіне байланысты келе алмайтын немесе келгісі келмейтін» тұлға.

Конвенция ережелерін 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін орын алған уақиғалар нәтижесінде босқындарға айналған тұлғалар ғана пайдалана алады. Дегенмен одан ары босқындар тек қана екінші дүниежүзілік соғыс нәтижесі емес оның салдарлары да болып табылды.

Осыған байланысты, көрсетілген шектеулерді болдырмайтын қосымша құжаттарды қабылдау қажеттігі туды. Осындай құжат болып табылған, ол босқындар статусына қатысты қабылданған 1967 жылғы Хаттама болып табылды. Хаттама Конвенция әрекетін «жаңа босқындарға» таратты, яғни Конвенциядағы анықтамаға сәйкес келе отырып, 1951 жылдың 1 қаңтарынан кейін болған уақиғалар нәтижесінде босқындар болған тұлғаларға.

УВКБ мандатына келетін және сондықтан халықаралық қауымдастықтың қорғауына мен көмегіне құқығы бар босқындар қатарына, тек қана белгілі бір уәждер бойынша, қуғыншылықтан толық негізді қауіптенетін жеке тәртіпте орнықтыруға болатындар ғана емес («Жарғыға сәйкес босқындар»), сонымен қатар өзінің ата-тегі мемлекетінің қорғауынсыз қалғанын орнықтыруға немесе болжауға болатын тұлғалардың үлкен топтарыда жатады (оларды қазір «жер аударған» тұлғалар немесе УВКБ «уәкілдігі шеңберіне кіретіндер» депте атайды). Әрбір жағдайдағы өте маңызды мәселе, әңгіме болып отырған тұлғалардың мемлекетаралық шекаралардан өтуі және осы топтың қашуын осы елдегі жанжалдармен немесе радикалды саясаттық, әлеуметтік немесе экономикалық өзгерістермен байланыстыруға болатындай болуы керек. Адамның негізгі құқығы қатерде қалған жағдайда, онда өзекті фактор болып зорлық немесе тәуекел, немесе зорлық қауіпі табылады, бірақ тек қана белгілі бір жағдайларда; таза экономикалық уәжбен орын ауыстырушылар, өзінің пайдасы үшін немесе қылмыстық ниетпен жер ауыстырушылар УВКБ мандатының қорғауына түспейді.

Одан өзге, УВКБ меншікті елдің ішінде орын ауыстырушы тұлғаларғада көмек көрсете алады, және қайтқан босқындар мен «ел сыртына орын ауыстырған тұлғалардың» ақталуына және қайта бірігуіне ықпал ете алады. Кейбір жағдайларда УВКБ ел ішінде орын ауыстырғандарды қорғай алатынын, бірақ мұндай қызмет үшін құқықтық база соншалықты айқын анықталмағанын, соңғы уақыттардың тәжірибесі көрсетеді. Бұрын ел ішінде орын ауыстырған тұлғаларды қорғау мен көмек көрсету айрықшалық болатын, бірақ қазір мұндай операциялар бірте – бірте көбірек жүргізілуде. Мұндай әрекеттердің УВКБ-ның ролі мен міндетін анықтау үшін және ресурстарды бөлуде үлкен маңызы бар, бірақ олар босқындардың халықаралық – құқықтық статусы туралы сұрақтарға діл жауап беруде шектеулі мәнге ие болады.

Осы аядағы мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың тәжірибесі «босқын» ұғымының мағызын жалпы халықаралық құқықта толықтырады және байытады. Дегенмен бұл жерде кемістіктерде бар. «Өзінің шыққан мемлекетінің қорғауын ала алмаған немесе оны пайдалану қабілеті жоқтар» категориясына жататын тұлғалар жағдайы көп сұрақтар туғызады.

Одан басқа, «босқын» терминінің анықсыз мазмұны тура осыған ұқсас бірдей емес құқықтық нәтижеге әкелуі мүмкін, осыдан мемлекеттердің келесідей сұрақтарға қатысты міндеттемелері қандайда категорияның дәл статусына тәуелді болады: жер аударудан бас тарту (non-refoulement), шекара арқылы өткізу, уақытша баспана беру және кіргеннен соңғы тапсырыскерлер үндеуі. Көптеген мемлекеттерде Жарғымен қарастырылған, УВКБ міндеттемесі, мемлекеттердің 1951 жылғы Конвенциямен немесе 1967 жылғы Хаттамамен сәйкес немесе регионалдық келісімдерге сәйкес міндеттемелерімен толықтырылады. Дегенмен бұл механизм жұмысының тиімділігі жеткіліксіз, өйткені мемлекеттер міндеттемелері мен УВКБ міндеттемелері арасында келіспеушілік бар.¹⁰

1) тұлға, баспана берген елдің азаматы болып табылмайды (кірген мемлекет);

2) тұлға басқа мемлекет территориясында орналасқан өзінің тұрақты тұрғын жерін тастауға мәжбүрлі (шығу мемлекеті);

3) тұлғаның мемлекетті тастауға мәжбүрлі болу себебі жасалынған зорлық немесе басқа пішіндегі қудалаушылық немесе тұлғаның өзіне қатысты ғана қудалаушылықтың нақты қауіпі емес, сонымен қатар нәсілдік немесе ұлттық жағдайына, дін тұтуына, тіліне, саяси көзқарасына жәнеде белгілі бір әлеуметтік топқа қатынасы бойынша оның жанұясының мүшелеріне қатысты қудалаушылық болып табылады.

4) зорлық пен қудалаушылық жасаудың арасында байланыс бар, өйткені қарулы және ұлтаралық жанжалдарға ілінудің нақты қауіпі бар.

Дүниежүзіне, адамзатқа немесе басқада қасақы қылмыстар жасаған тұлға босқын деп мойындалмайды.

Сонымен, халықаралық регламенттеуді қорытындылай отырып, айтуымызға болады, өзінің елін төменде көрсетілген себептер бойынша тастап кеткен тұлғалар босқындар деп атала алады:

а) сыртқы басқыншылық, оккупация, шетелдік үстемдіктің басқада пішіндері;

б) олардың өмір сүруінің материалдық негізіне зиян келтіретін, табиғи апатты құбылыстар;

в) қандайда бір әлеуметтік топқа жатқаны, саясаттық және діни көзқарасы болғаны үшін қуғын – сүргінге ұшырауының негізделген қатері.

Өздерінің құқықтары бойынша юосқындар елде тұрақты тұратын шетелдіктермен теңестіріледі. Одан өзге, босқындар һздері тұратын мемлекеттің азаматтарымен теңдей еңбектері үшін сыйақыны алуға құқығы бар. Босқындарға, олардың мемлекеттік шекараны кесіп өтуге мүмкіндік ьеретін құжаттар беріле алады.

1951 жылғы БҰҰ Конвенциясы мен 1967 жылғы Хаттаманың қарастырылған халықаралық құжаттарында, шетелдіктер иммиграция және натурализация бойынша Қызметке баспана берілуі туралы өтініш жазады деп жазылған. Бас тарту туралы шешім соңғы шешім болып табылады және шағым беруге жатпайды, бірақ бастапқы берілген өтініш бойынша бас тартуға негіз болған кедергілерді болдырмайтын сәйкесті құжаттарды қоса берумен, тағыда бір өтініш жазуға болады. Бұл құжаттардан өзге, Африкалық Бірлік Ұйымының шеңберінде 1969 жылы қабылданған, Африкадағы босқындар проблемасының айрықша аспектілеріне қатысты регионалдық Конвенция жұмыс істейді.¹¹

Қазақстан Республикасында арнайы заңның жоқ екенін айта кету керек, мысалыға Ресей Федерациясындағы сияқты¹². Қазақстан Республикасының әрекеттегі заңына сәйкес, босқындардың ұғымы мен құқықтық статусы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 13 желтоқсанындағы «Халықтың көші – қоны туралы» заңында анықталған.¹³ Көрсетілген заңға сәйкес (1 бап) босқындар – шетелдіктер, бұлар саяси көзқарасы, нәсілдік белгісі, дін тұтуы, азаматтығы, ұлты, белгілі бір әлеуметтік топқа қатысы бойынша қуғыншылық құрбаны болудың негізделген қауіпі болуына қарай өзінің азаматтық елінен сыртта болуға мәжбүрлі және өз елінің қорғауын қолдана алмайды немесе осындай қауіптердің болуына байланысты қорғануды қолданғысы келмейді, немесе өзінің бұрынғы мекен-жайынан сырттағы елде тұратын, азаматтығы жоқ тұлға немесе өз еліне қатерге байланысты келе алмайтын немесе келгісі келмейтін тұлға.

Босқын режиміне бассауғаның құқықтық институты байланыстырылады. Бассауға (баспана) құқығы, өз мемлекетінде саяси көзқарасы, қоғамдық қызметі үшін қуғыншылықтан қорғануға мәжбүрлі болып, басқа елдерден бассауға іздеу құқығының әрбір адамға берілетінімен қорытындыланады. Мұндай ереже, заң бойынша, Конституцияларда, елдің басқа заңдарында жазылады.

Ізгілікті әрекет бола отырып, адамға бассауға беру, достыққа жатпайтын акті ретінде қарастырыла алмайды. Бассауға құқығы - бұл саяси қызметі үшін өз елінде қуғынға ұшыраған шетелдік азаматты өз территориясына кіруге және тұруға рұқсат беруі және бұл азаматты оны қуғындаған мемлекетке бермеуі туралы мемлекет құқығы.

Бассауға екі пішінде болады: территориалдық – бұл азаматқа басқа территорияда бассауға беру; дипломатиялық – жеке тұлғаларға шетелдік мемлекеттердің дипломатиялық немесе елшілік өкілеттіктері территориясында бассауға (баспана) беру.

Территориялық бассауға туралы 1967 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен Мағлұмдама¹⁴ қабылданды, онда айтылу бойынша: «Әрбір адам қуғындаудан басқа елдерден бассауға іздеуге және сол баспананы пайдалануға құқығы бар. Бұл құқық, шын мәнінде Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттары мен принциптеріне қарама-қайшылықта болатын әрекеттер мен саясаттық емес қылмыстар жасауға негізделген қуғындау жағдайында қолданыла алмайды. Әрбір адам кез – келген елді тастап кете алады, оның ішінде өзінің елінде, жәнеде 14 бапқа сілтеуге негізі бар тұлғаларға мемлекетпен бассауға беруді мойындай отырып, өзінің еліне қайта орала алады. Адам құқығының жалпыға бірдей мағлұмдамасы, бейбітшіл және қайырымды әрекеті болып табылады, жәнеде сондықтан басқа ешқандай мемлекетпен ынтымақсыздық актісі ретінде қарастырыла алмайды».

Дипломатиялық бассауға Латын Америкасы елдерінде таралған. 1976 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының XXII сессиясында территориялық бассауға туралы Мағлұмдама қабылданды, оған сәйкес мемлекеттер кімге бассауға (баспана) беру керек екенін өздері шешеді. Мағлұмдаманың 1 бабына сәйкес, отаршылдыққа қарсы күрескерлерде бассауға құқығын пайдалануы керек.

Алға өте отырып көрсетуге болады, Қазақстан Республикасында дипломатиялық бассауға құқығы институты жұмыс істемейді, яғни бассауға құқығы тек қана жалпы реттікте жүзеге аса алады. Мысалы, жекелеп айтсақ, «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының заңына сәйкес (25 бап), «шетелдіктерге және азаматтығы жоқ тұлғаларға Қазақстан Республикасымен саяси бассауға беру туралы өтінішті қанағаттандыру немесе қабылдамай тастау, әрбір нақты жағдайда, Қазақстан Республикасының Президентімен жүргізіледі»¹⁵. Бассауға беру ҚР Президентінің 1996 жылғы 15 шілдедегі Жарлығына сәйкес және ҚР Сыртқы істер Министрлігінің 1997 жылғы 3 ақпандағы Ережелеріне сәйкес жүргізіледі.¹⁶

2. 
   Босқындар режимін беру принциптері.
   

Босқын статусы, халықаралық құқық тұрғысынан қарағанда, біржағынан мемлекеттер тәуелсіздігі принципімен және сонымен байланысты территориялық үстемдік пен дербес сақталу принциптерімен, ал екінші жағынан – жалпы халықаралық құқықтан (Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттар мен принциптерін қоса) және шарттардан шығатын бәсекелесті ізгілікті принциптармен сипатталатын құқықтық кеңістікті алады.

Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттары мен принциптері Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының 1 және 2 бабының Кіріспесінде келтірілген¹⁷. Негізгі міндеттері – соғыстан сақтандыру, негізгі құқықтарға сенімді қайта бекіту, міндеттерге деген әділдік пен сыйластықты сақтайтын жағдайлар жасау, жәнеде әлеуметтік прогресс пен үлкен еркіндіктегі өмір жағдайының жақсатуына ықпал ету. Бұл міндеттерді шешу үшін 1 және 2 баптарда мақсаттар мен принциптері келтірілген, онда бейбітшілікке төнген қатерді және басқыншылық актілерін болдырмау және ескерту бойынша ұжымдық шаралар, айтыс – тартыстарды бейбіт жолмен шешу, мемлекеттер арасындағы достық қатынасты дамыту, халықтар теңдігі мен өзін – өзі билеуін сыйлау, экономикалық, әлеуметтік, мәдениеттік және ізгіліктік мәселелердегі халықаралық ынтымақтастық және бәрша үшін айрықшалықсыз негізгі бостандыққа және адам құқығын дамыту мен көтермелеу енгізілген. 2 бап Ұйымның өзінеде, оның мүшелерінеде қатысты, ол олардың арасындағы қатынастарды реттейтін принциптерді бекітеді. Олардың арасында – ұлттардың тәуелсіз теңдікті принципін мойындау, халықаралық міндеттемелерді бұлжытпай орындау, айтыс – тартысты бейбіт құралдармен шешу, күшпен қатер төндіру немесе оны қолданудан бас тарту міндеті, Біріккен Ұлттар Ұйымының міндеті кез – келген мемлекеттің ішкі құзыретіне кіретін істерге араласпауы.

Мақсаттар мен принциптер туралы мәлімдеме мәні бойынша ұйымдастырушы болып табылады: ол БҰҰ шеңберінде әрекеттенуші мемлекет-мүшелер не істеуі керектігін және олар өзара қатынасты қалай құруы керектігін орнықтырады. Бірақ, көптеген құрылтайшылық құжаттар сияқты, БҰҰ Жарғысыда динамикалық аспектілі және кейбір аймақтарда жарияланған мақсаттар мен принциптердің нақты мазмұнын барынша жалпы уақиғаларға қатысты анықтау қажет.

Босқындардың халықаралық-құқықтық режимінің бекітілуі, сөзсіз белгілі құқықтық салдарды тартады, оның ішіндегі ең маңыздысы — мемлекеттердің, тұрақты түрде, non-refoulement принципін сақтау міндеттері. non-refoulement принциптері бірде-бір босқынның, оған қуғыншылық пен азаптау қатері төнуі ықтималды елге қайта қайтарылмауы керектігін қарастырады. 1954 ж. non-refoulement принципі туралы мәселе бойынша жүргізілген БҰҰ конференциясына қатысушы 27 мемлекет мәжбүрлі қайтарылуды болдырмаудың жалпы қабылданған принципінің көрінісі болып табылды. Қарастырылған принцип босқындарғада, сонымен қатар бассауға іздеуші тұлғаларғада таратылады. 1977 ж. УВКБ атқарушы комитеті, мүдделі тұлғалар босқын деп ресми түрде мойындалу, мойындалмауына тәуелсіз, принциптің маңыздылығын мақұлдады. Бассауға іздеуші тұлғаның көшіп-қону статусыда мәнді емес. Мұндай тұлғаның территорияға немесе мемлекеттің заңдық хұкіміне қалай келгенініңде мәні жоқ: ең маңыздысы мемлекет агенттерінің әрекеттерінің нәтижесі. Егер бассауға іздеушіні, ол толық негізді қуғыншылықтан қауіптенетін немесе зорлық көру тәуекелдігі бар елге мәжбүрлі қайтарылса, онда мұндай мәжбүрлі қайтарылу халықаралық құқыққа қарама – қайшылықты.

non-refoulement принципі қуғыншылық көру негізі бар баршаға таралады, немесе егер ол нақты елге қайта оралатын болса, оған азаптау қатері төнетініне негіз болған жағдайда әрекеттенеді.

Қарастырылатын принциптің ережелері кейбір құқықтық қайшылықтар енгізді. Мысалы, 1951 ж. бірқатар мемлекеттер 33 бап (non-refoulement) экстрадиция (беріп жіберу) принципіне зиян келтірмейді деп жорамалдады. Дегенмен, мемлекеттер тәжірибесі және пікірлердің кең шеңбері non-refoulement принципі қолайлы түрде босқынды экстрадициядан (беріп жіберуден) қорғайды деп болжайды.

Мемлекеттер non-refoulement принципімен байланысты болғанымен, олар белгілі бір еркін әрекетті өзінде сақтайды, мысалы, «ұзақ мерзімді бассауға» беру, немесе оның жүзеге асуы мен тоқтатылуының шарттары. Дегенмен мемлекеттер — Конвенция мен Хаттаманың қатысушылары — босқындарды жер аудару ерекше проблемалар туғызатынын мойындады, және 32 бапқа сәйкес «олардың территориясында заңды түрде тұрып жатқан босқындарды қайтармауға, бұл мемлекеттік қауіпсіздік пен көпшілік тәртібінеде қатысты» міндеттенеді. Одан өзге, жер аудару туралы шешім соттық тәртіпте шығарылуы керек, және босқындарға шағынуға құқық берілуі керек, «тек қана, жер аудару мемлекет қауіпсіздігі жағдайынан мәжбүрлі болғанда» ешқандай құқық қарастырылмайды. Сонымен қатар, жер аудару туралы қаулы қабылданған босқындарға, басқа елге заңды түрде енуі үшін құқық алуға қажетті жеткілікті мерзім берілуі керек, дегенмен мұндай ішкі сипаттағы, өздері қажетті деп табатын, шараларды қолдануда белгілі бір еркін әрекетті мемлекет өзінде сақтайды.

Құқықтық міндеттеме тәжірибесінде бұл принципті, оның барлық шартсыздығына және императивтілігіне қарай, сыйлау оңай болмайды, өйткені қандай шешімді таңдауға еріксіз көндіретін саясат мүмкіндіктерінен ажырату қиын. Соңғысы саясаттық факторларға сөзсіз тәуелді, оның ішінде адамдарды қашуға мәжбүр ететін жағдайларда; дегенмен шешім өзекті кезеңдер бойынша қанағаттанарлықтай болуы үшін, қандайда бір мемлекетпен байланысы бар адамның тілегіне толығымен көңіл аудармауға болмайды.

Мемлекет босқын статусының берілу салдарының бірімен байланысты (non-refoulement принципімен), бірақ бассауға беру туралы шешім олардың қарауына қалдырылады. Мемлекеттің міндеттемесі мен қарау еркіндігі арасындағы аралықта босқындар құқықтық анықсыздық аймағына түсіп қалуы мүмкін, ол жерде олардың құқықтық және әкімшілік қауіпсіздіктері әртүрлі болады. Тәжірибеде көптеген мемлекеттер, статусын орнықтыру бойынша процедуралар бітпейінше, бассауға іздеуші тұлғалардың болуына рұқсат береді немесе шыдайды. Келесі елдер, оларға үшінші елге баруға ұсыныс жасай алатынына қарамастан, шешім қабылданғанға дейін тұруға рұқсат береді. Уақытша тұру, әртүрлі жағдайлардағы сияқты, басқа елдерге орын ауыстыруды күтетін бассауға іздеушілермен шешіледі.

Көптеген елдерде босқын статусын ресми мойындаудан кейін, тәжірибеде оған заңды тұру рұқсаты пішінінде бассауға беру тұрады. Кейде бассауға заңмен немесе әкімшіліктік тәжірибесімен бекітілген құқық негізінде беріледі. Қазақстан Республикасында, мысалыға, көш-қоны және демография бойынша Агенттікпен, областардың, қалалардың, республикалық маңызы бар қалалардың және Республика астанасының, аудандардың және қала ішіндегі аудандардың ішкі істер бөлімдері мен басқармаларымен берілген, саяси бассауға беру туралы куәлік негізінде тұруға рұқсат рәсімделеді.¹⁸

Басқа жағдайларда, босқын деп мойындалған тұлғаларға, ашық немесе жасырын түрде басқа елге бару ұсынылады. Тұру рұқсаты пішінінде бассауға берілгеннен соң, адамға қараудың дәл стандарттарыда ұлттық құқықтағы халықаралық шарттарға сәйкес әрекет сипатына және, егер бар болса, олардың инкорпорациясы туралы заңның ережесіне тәуелді болады.

Енді, ақырында, шығарып жіберуден қорғау, беру және мәжбүрлі қайтарылу заңмен жанама (мысалы, қайтару туралы шешімге шағымды қарайтын, шағыну соттары істің барлық жағдайын ескеруге өкілетті) немесе тура (жер аудару және баруы керек ел үшін ұйғарынды негіздер шеңбері айқын шектеулі болғанда) қамтамасыздандыра алады.

Халықаралық құқық босқындар статусын беруге принципиалды тәсілдеме орнықтырады. Босқын статусын беру кейбір жағдайларда, айқын анықталған халықаралық құжаттарда, жекелеп айтсақ 1951 ж. БҰҰ Конвенциясында, болдырылмайды. Бұл, егер босқын статусын алушы келесідей қылмыстар жасаған жағдайда өтеді:

1. 
   бейбітшілікке қарсы қылмыс;
   
2. 
   әскери қылмыс;
   
3. 
   саяси емес сипаттағы ауыр қылмыс;
   
4. 
   БҰҰ мақсаттары мен принциптеріне қарсы келетін қылмыстық әрекеттер.
   

1994 жылы әзірленген Халықаралық қылмыстық сот Жарғысы жобасының 20 бабы, халықаралық құқық бойынша комиссиямен, Соттың юрисдикциясы таралатын қылмыстар қатарына – «басқыншылық қылмысын» жатқызады.

ХӘТ (Халықаралық әскери трибунал) Жарғысының VI бабы бейбітшілікке қарсы қылмыс үшін жеке жауапкершіліктерді қарастырды, оған келесідей анықтама берілді: «басқыншылық соғысын жоспарлау, дайындау, өртін тұтандыру немесе жүргізу, немесе халықаралық шарттарды, келісімдерді немесе сендірулерді бұзу соғысын немесе жоғарыда айтылған әрекеттерді жүзеге асыруға бағытталған жалпы жоспарға немесе қастандыққа қатысу»²¹. Одақтастардың әскери трибуналы Германияда өзінің, басқа әскери қылмыскерлердің соттық ізіне түсуі бойынша заңдық хұкімін негіздеген Бақылау кеңесінің № 10 заңы, ұқсас түрде, бейбітшілікке қарсы қылмыстар қатарына «халықаралық құқық пен шарттарды бұзып басқа елдерге басып кіру мен басқыншылық соғыстарды ұйымдастыруды...» жатқызуды қарастырды. Мұнда, сонымен қатар мемлекет ішіндегі әскери процестерде және айыпталушы басты әскери қылмыскерлер үстінде «барлығы дерлік Оси мемлекеттерінің үкіметінің алдыңғы мүшелері мен жоғарғы қолбасшылары, ал мұндай айыппен айыпталушылар негізінен «саясатты әзірлеуші тұлғалар» болды. Сонымен қатар, осы ережелер негізінде соғыс даласында соғысқан солдаттыда; әскери шараларды қолдайтын азаматтық тұлғалардыда атауға болмайтыны белгіленді.²²

ХӘТ Жарғысының принциптері 1949 жылғы Женева конвенциясымен және 1977 жылғы Қосымша хаттамамен нығайтылды. Осылай, «әскери қылмыстар» қатарына Женева конвенциясын «қауіпті бұзушылығы» жатады,²³ оның 1993 жылғы Югославия бойынша Халықаралық трибунал Жарғысында келтірілген қысқаша тізімінде келесідей іс – әрекеттер енгізілген: қасақы өлтіру; азаптау және рақымсыз қарау, биологиялық эксперименттерді қоса; ауыр зардаптарды қасақы келтіру немесе ауыр жарақаттау немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіру; әскери қажеттіліксіз заңсыз, өз еркінше жүргізілетін үлкен масштабтағы қирату және мүлікті меншіктеніп алу; жаулас державаның әскери күштерінде әскери тұтқынды немесе азаматтық тұлғаны әскери қызмет атқаруға мәжбүрлендіру; әскери тұтқынды немесе азаматтық тұлғаны алалықсыз және дұрыс соттық өндіріске құқығын қасақы босату; азаматтық тұлғаны заңсыз елден қуу, аудару немесе тұтқындау; азаматтық тұлғаларды кепілгер (тұтқын) ретінде алу.

Қосымша хаттамада, шабуылда ескеріледі: оның ішінде азаматтық тұрғындарға қатысты сайлаусыз сипаттағы; әскери әрекеттерде қатысуын тоқтатқан тұлғаларға шабуыл жасау; халықтың орын ауыстырулары; нәсілдік кемсітушілікке негізделген, адамның намысын қорлаушы апартеид және басқа ізетсіз, зәбірлеуші әрекеттерді тәжірибеде қолдану; және қорғаныссыз жерлерге және қарусызданған аймақтарға шабуыл жасау.

ХӘТ Жарғысындағы анықтама бойынша, адамзатқа қарсы қылмыс әскери қылмыстарменнен ұқсас, бірақ өте үлкен масштабты болады. Бұл ұғым геноцидке қарсы қылмысты ескерту және сол үшін жазалау туралы Конвенцияны қабылдауға әкелді²⁴ және апартеид қылмысын тоқтату және сол үшін жазалау туралы 1973 жылғы Халықаралық конвенцияның негізі болып табылды.²⁵ Югославия мен руанда бойынша трибуналдар Жарғысы олардың құзыретіне адамзатқа қарсы қылмыстар бойынша істерді қарауды енгізеді, олардың қатарына жататындар: өлтірулер, қырып – жою, құлдыққа салу, елден қуу, түрмеге қамау, қинап азаптау, зорлау, саяси уәждер бойынша қудалау және басқа адамгершіліксіз актілер. Мемлекеттердің міндеттемелері туралы баптардың жобаларындада халықаралық қылмыс категориясы бар, онда «адамды қорғау үшін өте үлкен маңызы бар халықаралық міндеттемелерді кең масштабта ауыр бұзу, мысалы құлдықты, геноцидті және апартеидті болдырмайтын» болып табылады.²⁶

Соғыстар арасындағы және соғыстан кейінгі бірінші жылдар кезеңіндегі құжаттар мен келісімдерде қылмыскерлер мен басқа тілеусіз босқындарға аз көңіл бөлінген. БХҰ Жарғысы шарт бойынша беруге жататын қылмыскер болып табылатын босқындарды қосқан жоқ», және осы тұжырым УВКБ Жарғысында қайта жазылды. БХҰ қорғау құқығы туралы Жетекшілігінде беру үшін негіз болып табылатын келесі қылмыстар тізілген: өлтіру, уландыру, зорлау, өртеу, арамдық, жалған ақша шығару, өтірік куәлендіру, ұрлық, банкроттық, ұрлық затты қабылдау, қазынаны ұрлау, екі әйелділік, соққыға жығу, ауыр дене жарататын түсіру және ауыр жағдайларда мүлікті жою.

Адам құқығының баршаға жалпы декларациясының 14(2) бабы «шынымен қылмыс жасалынғаны негізінде қылмыстық із кесу» жағдайында бассауға беру мүмкіндігін болдырмауды қарастырады.

Егер әскери қылмыскерлерді сотқа беруде мемлекеттердің тікелей мүдделігін ескермесе, онда 1951 жылғы Конвенцияның дайындық материалдары қылмыскерлерге босқын статусын беруде және сонымен байланысты жеңілдіктерді беруде жалпы бас тартуға қатысты көптеген шешілмеген сұрақтарды айқындайды. Конвенцияның ақырғы текстінде негіз ретінде алдамшы қарапайым сөз тізбегі алынған — «саясаттық сипатты емес ауыр қылмыс», — мұндай қылмыстардың шеңбері «бассауға берген елден сыртта және [кінәлілер] елге босқын ретінде жіберілмес бұрын» жасалынғандармен шектеледі.

Әрбір мемлекет, 1951 жылғы Конвенция мақсатын ұстана отырып, қандай қылмыстың ауыр екенін өзінің жеке критериялары бойынша өзі анықтауы керек. Сондықтан, мемлекет босқын статусына өтініш беруші тапсырыскердің қылмыстық бейімділігі оның адал босқын ретіндегі мінездемесінен асып түсетінін және сондықтан мемлекеттің ішкі тәртібі үшін қатерлі екенін орнықтыру кезінде еркінше қарап шеше алады.

Мысал ретінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңы туралы айтуға болады,²⁷ онда мемлекет пен қоғам үшін аса қауіпті болатын, бірқатар қылмыстар құрамдары орнықтырылған. Мұндай құрамдарға жататындар: мысалы, геноцид, терроризм, адамды ұрлау, мемлекеттік құпияны жариялау, жаппай тәртіп бұзу және т.б.

Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттары мен принциптеріне қарсы келетін, қылмыс жасау салдарынан Конвенция әрекеті аясынан тұлғаны шығару принципі БХҰ Жарғысындада бар және ол екінші дүниежүзілік соғыс біткеннен соң, өзінің мақсаттарының бірін қандайда бір мемлекет үкіметін (БҰҰ мүшесін) қарулы күшпен құлату етіп қоятын немесе қандайда бір террористік ұйымның жұмысына қатысқандарға таратылмайды, сонымен қатар олардың үкіметтеріне жау қозғалыстар жетекшілеріне немесе босқындардың өз еліне қайтуын қолдамайтын қозғалыстар жетекшілеріне таралмайды. Келесідей болжалдарда айтылды: «Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттары мен принциптеріне қарсы келетін, іс-әрекет», «әскери қылмысты, геноцидті және демократиялық режимдердің беделін түсіру немесе құлатуды» қамтиды; әртүрлі мемлекеттер басқада мүмкіндікті түсініктемелер ұсынды.

Босқын статусын беруден бас тартудың қарастырылған негізі әрекетімен, мысалы басқаларға құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік бермеген немесе осы құқықтарды шектеген тұлғалар әрекеті де түседі. 1F бап с) адам құқығын бұзатын немесе БҰҰ мақсаттары мен принциптеріне басқа түрде қарсы келетін саясатты жүзеге асыру үшін жауапты мемлекеттің жоғары деңгейдегі лауазымды тұлғаларын болдырмайды. Көрсетілген бап әлуетті өте кең қолданыла алады. БҰҰ есірткілер айналымымен күрес бойынша, басқарудың демократиялық және өкілеттік пішіндерімен жәрдемдесу бойынша және кейбір азаттық қозғалыстарының халықаралық статусын мойындау бойынша шаралар қабылдады. Бұл, есірткіні сатумен айналысатын тұлғалар, демократиялық процесті бұзушылар немесе бүлдірушілер немесе билікте колониалдық немесе соған ұқсаған режимдерді сақтауға жауапкершіліктілер, босқындар статусын алуға құқығы болмауы керек екенін көрсетеді.²⁸