ТатееваА. Б., доцент «Фармацевтикалық өндірісінде еңбек қорғау ережелері»

1.М.Мырзабеков. Жазатайым жарақат алсаңыз. Алматы, 1987 ж.

2.Қазақтан Республикасы төтенше жағдайлар жөнiндегi агенттiгi. Төтенше жағдайлар және азаматтық қорғаныс жөнiндегi материалдардың ақпараттық әдiстемелiк жинағы. (1,2,3 шығарылым), 2000 жыл

.Дәріс 14. «Жарылғыш заттармен жұмыс істеудің қауіпсіздік техникасы»

1.Жарылғыш заттардың классификациясы

2.Жарылыс және жарылғыш заттардың негізгі қасиеттері

3.Тарихи мәліметтер

Жарлығыш заттардың классификациясы

Жарылғыш заттар классификациясының бірнеше белгілері болады:

-айналудың негізгі формалары бойынша

-тағайындауы бойынша

-химиялық құрамы бойынша

Эксплуатация жағдайларында айналу сипатынан тәуелді болатын жарылғыш заттарды лақтыратын (немесе оқ-дәрі) және бризантты болып бөлінеді. Біріншілерін жану режимінде, мысалы дәрімен атылатын қаруларда және ракеталық двигательдерде, екіншілері детонация режимінде, мысалы оқ-дәрілерде және жарылғыш жұмыстарында қолданылады. Өндірісте қолданылатын бризантты жарылғыш заттарын өндіріс жарылғыш заттары деп атайды. Негізінде өзіндік жарылғыш тек бризантты жарылғыш заттарды жатқызады. Химиялық қатынаста айтып кетілген кластар бір текті, бірақ әр түрлі өңделген немесе әр қатынаста араласу кезінде алынған қосылыстар мен заттармен жинақтала алады. Сыртқы ықпалдарды қабылдау бойынша бризантты жарылғыш заттарды біріншілік және екіншілік деп бөледі. Біріншілікке жандыру кезінде үлкен емес массада (жанудың деонацияға тез өотуі) жарыла алатын жарылғыш заттарды жатқызады. Олар сонымен қатар екіншілікке қарағанда механикалық ықпалдарға едәуір сезгіш болады. Екіншілік жарылғыш заттардың детонациясын соқпа-толқынды ықпалымен оңай қоздыруға (иницирлеуге) болады, сондай-ақ иницирлейтін соқпа толқындағы қысым бірнеше мың немесе оңдаған мың МПа болу керек. Тәжірибе жүзінде ол капсюль-детонаторға салынатын біріншілік жарылғыш заттардың аздаған массалары көмегімен жүзеге асырылады. Ол капсюль-детонатордағы детонация от жалынынан қозады және екіншілік жарылғыш заттарға байланыспен беріледі. Сондықтан біріншілік жарылғыш заттары сондай-ақ иницрлеуші деп аталады. Сыртқы ықпалдың басқа түрлері (жандыру, ұшқын, соққы, үйкелу) тек негізгі және қиын реттелетін жағдайларда ғана екіншілік жарылғыш заттардың детонациясына әкеледі. Сол себептен жай және әскери жарылыс техникасындағы детонация режимінде болатын бризантты жарылғыш заттардың кең және мақсатты қолдануды капсюль-детонатордың екіншілік жарылғыш заттардағы детонацияның иницирлеу құралы ретінде ойлап шыққаннан кейін ғана бастаған.

Жанғыш ретінде жарылыс кезінде толық емес тотығу өнімдерін (көміртек оксиді) немесе жанғыш газдар (сутек, метан) және қатты заттар (қара күйе) түзетін әр түрлі табиғи және синтетикалық органикалық заттарды қолданады. Бірінші типті бризантты жарылғыш қоспалардың едәуір кең таралған түрі тотықтырғыш ретінде аммоний нитратын құрайтын жарылғыш заттар болып табылады. Жанғыш түріне байланысты олар аммониттер, аммотолдар және аммоналдар деп бөлінеді. Құрамына тотықтырғыш ретінде калий хлораты мен аммоний перхлораты кіретін хлоратты жәнк перхлоратты жарылғыш заттар, оксиликвиттер (кеуекті органикалық сорғыш пен сұйық оттек қоспалары, басқа сұйық тотықтырғыш негізіндегі қоспалар) кемірек таралған. Екінші типті жарылғыш заттарға дара жарылғыш заттардың қоспалары, мысалы динамиттер; дойбы-детонаторды дайындау үшін едәуір жарамды тэн (пентолит) немесе гексоген мен тротилдің қоспалары жатады.

Екі типтің қоспаларына, көрсетілген компоненттерінен басқа, жарылғыш заттардың тағайындауына байланысты басқа да заттар енгізілуі мүмкін. Ол заттар жарлығыш заттарды белгілі бір эксплуатациялық қасиеттерге толтырады. Ол қасиеттерге иницирлеу құралдарына қабылдағыштықты жоғарлататын сенсибилизаторлар немесе сыртқы ықпалдарға сезімталдықты төмендететін флегматизаторлар; жарылғыг заттарға суға төзімділігімен қамтамасыз ететін гидрофобты қосымша заттар; сақтандырғыш қасиеттермен қамтамасыз ететін пластификаторлар және тұз бен жалын сөндіргіштер жатады. Жарылғыш заттардың негізгі эксплуатациялық сипаттамалары (жарылғыш заттардың детонациялық пен энергетикалық сипаттамалары және физико-химиялық қасиеттері) жарылғыш заттардың рецепциялық құрамынан және дайындау технологиясынан тәуелді болады.

Жарылығш заттардың детонациялық сипаттамасы детонациялық импульске детонациялық қабілеттігін енгізеді. Олардан жарылудың тоқтаусыздығы мен сенімділігі тәуелді болады. Әрбір жарылғыш зат үшін берілген тығыздықта зарядтың критикалық диаметрі болады. Ол диаметр кезінде детонация зарядтың барлық ұзындығы бойынша тұрақты таралады. Жарылғыш заттардың детонациялық импульске қабілетілігінің өлшемі болып иницирлеу толқынының криткалық қысымы мен оның қозғалыс уақыты, яғни минималды иницирлеу импульсының өлшемі табылады. Оны қандай да бір иницирлеу жарылғыш заттар немесе детонацияның белгілі параметрлері бар екіншілік жарылғыш заттардың бірлік массаларында жиі өрнектейді. Детонация тек иницирлеу зарядының контактілі қопарылуы кезінде қозбайды. Ол инертті орта арқылы да берілуі мүмкін. Бұл бірнеше патрондардан құрылатын теспе зарядтары үшін аса маңызды болып табылады. Патрондар арасында инертті материалдардан болатын бөгет пайда болады. Сондықтан патронды жарылғыш заттар үшін әр түрлі орта арқылы (көбінесе ауа арқылы) ара-қашықтықтағы детонацияның беру көрсеткіші тексеріледі.