Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы

12 
1 АШЫҚ АСПАН АСТЫНДАҒЫ МУЗЕЙ - ҚАЗАҚСТАННЫҢ
МӘДЕНИ МҰРАСЫ РЕТІНДЕ 
 
1.1. Түркістан қаласындағы «Әзірет-Сұлтан» мемлекеттік тарихи-
 мәдени қорығын ұйымдастыру 
Ашық аспан астындағы мұражай - бұл мұражай ғимарат пен 
артефакттардың коллекцияларын көрмеге шығарады. Ол сондай-ақ ғимараттар 
мұражайы немесе халық мұражайы. Ашық аспан астындағы мұражай 
тұжырымдамасы шыққан Скандинавия XIX ғасырдың аяғында және кеңінен 
таралды. Тірі-тарихи мұражайлар, соның ішінде тіршілік-шаруашылық 
мұражайлары және тірі мұражайлар, ашық аспан астындағы мұражайлар, онда 
аудармашылар ертерек кезеңдегі өмірді бейнелейді. Аудармашылар басқа 
уақытта және жерде өмір сүріп жатқандай әрекет етіп, күнделікті тұрмыстық 
міндеттерді, қолөнер мен кәсіпті орындайды. 
2021 жылы 
Шымкент қаласының әкімі және ЮНЕСКО-ның Алматыдағы 
Кластерлікш Бюросының директоры «Шымқала» тарихи-мәдени кешеніндегі 
тарихи-мәдени және жер асты музейлердің жұмысымен танысты.
Ескі қалашық 
жанынан ашылған «Шымқала» тарихи-мәдени кешен 2021 жылы наурыз 
айында жұмысын бастаған еді. Ондағы музейлерде ескі жәдігерлер, тарихи 
маңызы бар түрлі заттар сақталып, қаламыздың тарихын айшықтайтын тарихи 
орынға айналған.
Халықаралық музей күніне орай «Шымқала» тарихи-мәдени кешенінде 
«Цитадельдегі түн» немесе «Қамал: аңыздар мен құпиялар» іс-шарасы өтті. 
Аспан астындағы көрмені ұйымдастырған – қалалық мәдениет, тілдерді дамыту 
және архивтер басқармасы.

Мазмұндық мәні терең, тағылымғаш толы кеш қамал қақпасынан 

тұрғындарды батырлардың қарсы алуы рәсімімен басталдыш. Іс-шара 
әдеттегіден өте ерекше форматта шөттіш. Мұнда келген көрермен құдды бірш 
орта ғасырларға тап болғандай әсер алды. Ұлттықш киім киген бұрынғының 
батыры да, саудасын дөңгелеткен көпесі мен жоғын түгелдеген жарлысы да – 
бәрі осында. Жиында жергілікті театр мамандары ұлы ойшыл Әбу Насыр Әл-
Фарабидіш, қазақтың үш биінің және Қошқар атаның да кейпін керемет 
сомдады. Мұнымен қоса, келген көрермендер мұнда қыш құмыра жасау 
жолдарын үйреніп, өз бейімдерін байқап көруге мүмкіндікш алды. 
Бағдарлама аясында «Ой-сана» интеллектуалдық клубының тұсауы 
кесіліп, онда «Қылует»ш этнографиялық мұражайының негізін қалаушы 
Кендебай Қарабдалов қонақ болды.
Екі мың жылдан астам тарихы бар біздің орта ғасырлық қала Цитадель, 
Шахристан және Рабат сынды бөліктерден тұрады. Өкініштісі сол, қала 
тұрғындарының басым көпшілігі көне шаһардың тарихынан бейхабар. Бүгінгі 
іс-шараның негізгі мақсаты да осы олқылықтың орнын толтыру, яғни 
тұрғындарды өз қаласының тарихымен таныстыру, – дейді «Шымқала» тарихи-
мәдени кешені директорының міндетін атқарушы, тарих ғылымдарының 

13 
докторы, профессор, академик Саттар Мажитов. Кеш соңында цирк 
қызметкерлері келушілерге от шашу бағдарламасын ұсынды. 
Күлтөбе-Яссы - «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-
музейінің 
ескерткіштер 
тізіміндегі 
Республикалықш 
маңызы 
бар 
қалашықтардың бірі. Аталғанш қала біздіңғ заманымызға дейінгі 1 ғасыр мен 
біздің заманымыздағы 14 ғасырларға дейінгі Қазақстандағыш ең көне 
қалалардың бірі болған. Қалашық Қожа Ахметш Яссауи кесенесінен оңтүстікке 
қарай 350ғ метр жерде орналасқан, сопақша келгенш, биіктігіш 9 метр болатын 
ауқымды төбешік. ҚР Білім және ғылымш министрлігі тарапынан бөлінген 
грантқа Ерболат Смағұловтың жетекшілігімен «Түркістан экспедициясы» 
археологиялық жұмыстарын жүргізіп келеді.
Түркістан облысының Түркістан қаласындағы «Әзірет Сұлтан» тарихи-
мәдени қорық мұражайы Қаз.ССР-нің «Тарих-мәдени мұраны қорғау және 
пайдалану» Заңы және Қазақ ССР Министрлер кеңесінің 1989 жылғы 28 
тамыздағы № 265 қаулысына сәйкес бекітілді [31,51-б.]. 
Мұражай-қорық Түркістан қаласының археологиялық және архитек-
туралық комплексі және онымен шектес қорғау аймағы негізінде Шым-кент 
облыстық атқару комитетінің 1988 жыл 22 қарашадағышш № 628 қаулысымен 
құрылған. 
Мұражай-қорыққа кіретіндер: Кұлтөбе қалашығы (ІY-YІ ғғ.), сопылық 
орталық (Х-ХІІ ғғ.), жер асты хильвет мешітімен, шілдехана ғұрыптық 
құрылысы, аты жоқ 8 қырлы мавзолей, Ханака (мавзолей -мешіт) Ахмет Ясави 
(ХІІІ ғ.), Шығыс моншасы (XYI ғ.). Рабиға Сұлтан Бегім мавзолейі (XY ғ.), 
Есімхан мавзолейі (ХYІІ ғ.) Жұма мешіт (XIX ғ.), Орта ғасырлық цитадель мен 
Шаһристан, 
қорғаныс 
қабырғалары, 
мұнаралары, 
қақпалары 
бар 
фертификациялық құрылыс (ХІY-ХYІ ғғ.) әскери казарма (ХІХғ.), қайтадан 
құрылып жатқан көне Туркістанның жарық дыбыс бейне панарама комплексі 
әрі Әулие Құмшық ата жер асты мешіті: бұл ескерткіштерді, саябақ 
атрибуттары мұражайландырады. 
Қорық мұражай республикасының көп ғасырлық тарихымен мәдениетін 
көрсететін Түркістан қаласының археологиялық және монументальды 
архитектура тарихын орталығын зерттеп, сақтап, жинауға арналған, ғылыми-
зерттеу және ғылыми-ағарту орталығы болып табылады. Әрі тұрғындарды 
ұлттық тұрғыдан тәрбиелеуге және отандық материалдық мұраны насихаттауға 
арналады. 
Қорық-мұражайдың 
негізгі 
міндеті 
оның 
құрамына 
кіретін 
археологиялық және архитектуралық ескерткіштерді олардың интерьерлерімен 
сол кейінде сақтау болмаса қатаң ғылыми негізінде қайта жаңғырту, тарихи 
оқиғаларға байланысты территорияларды түп нұсқа мұражай кол-лекциялары 
негізінде жоғары көркем экспозицияларды құру болып табылады. 
Қорық-мұражай өз қызыметін «Казпроектреставрация» институтымен, 
ҰҒА Ш.Уалиханов атындағы тарих және этнологиялық институты, Ә. 
Марғұлан атындағы археология институтымен басқа да қызығушы ұйымдармен 
бірлесіп құрамына кіретін ежелгі уақыт және орта ғасырдың тарих 

14 
ескерткіштерін зерттеп, ғылыми-зерттеу және мәдени-ағарту жұмыстардың 
негізі болып табылатын материалдық мәдениет заттарынан өз қорларын 
жинақтайды. 
Қорық-мұражай өз дамуы мақсатында Қазақш ССР министрлер Кеңесін 
1989 жыл. 28 тамыздағы бекітілген «Түркістан қаласының тарихи орталық 
қорғау аймағын жандандыру, мұражайлардың, реставрациялау және зерттеу 
бойынша комплексті бағдарламасы» негізінде өркендетудің басты жоспарын 
өңдейді. Қазақ ССР мәдениеті бойыншаш мемлекеттікш комитетінің бекіткен 
дамыту жоспарына оның қосымшасы ретінде ережесіш кіреді. 
Қосымшада одан бөлек қорық-мұражай объектілер тізімі толық 
келтіріледі: 
- олардың қорғалатын аймағыныңш шекарасы көрсетілуімен қозғал-
майтын ескерткіштер кешені; 
- қорғалатын аймақ шаралары көрсетілуімен ескерткіштеріне
байланысты;
- тарихи территориялар және жер бедерлері,
- дәл адресі және орналу көрсетілген мұражай-қорық орналасқан басқа да 
ғимараттар, 
- аты, экспозициялық алаңыш, орналасқан орны, жасалған уақыты және 
авторлар ұжымы көрсетілген мұражай экспозициясы. 
Мұражай-қорық құрылымынаш тарих және мәдениеттің басқа да 
ескерткіштерін кіргізу ҚР мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім мини-
стрлігінің Оңтүстік Қазақстанш әкімшілігі және ҚР ҰҒА келісім бойынша 
бекітілген тәртіппен іске асырылады. 
Мұражай-қорық құрамына кіретін барлық тарих және мәдениеттің 
жылжымайтын ескерткіштері, соған байланысты территориялар соның 
балансында болады. Мұражай-қорық ҚР «Тарих-мәдени мұраны қорғау және 
пайдалану туралы» Заңы және «Тарих және мәдениеттің жылжымайтын 
ескерткіштерін сақталуын, мазмұнын, қолдану және реставрациялауды 
қамтамасыз ету, есепке алу тәртібі туралы» Нұсқауларына сәйкес оның дұрыс 
сақталуына толық жауап береді. 
Қорық-мұражайда сақталатынш барлық мұражай коллекциялары ҚР 
мемлекеттік мұражай қоры құрамына кіреді және ҚР ұлттық игілігі болып 
табылады. 
Мұражай қорық құрамына кіретін жылжымайтын тарих және мәдениет 
ескерткіштерін 
бұзу, 
орнын 
ауыстыру, 
өзгерту, 
қазу 
жұмыстары 
(археологиялық зерттеулерден басқа) және мұражай-қорық территориясында 
реставрациялау немесе ескерткіштерді жандандырумен байланысты емес 
құрылыс жұмыстары ҚР «Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану» 
Заңының баптарына сай негізде тыйым салынады. 
Қорық - мұражай қызметтердің барлық бағыттары бойынша өз жұмысын 
ҚР мәдениет , ақпарат және қоғамдық келісім министирлігі бекіткен болашақ 
даму жоспары арқылы іске асырады. 
Қорық-мұражай өзінің профилі және міндеттеріне орай тарих және 

15 
мәдениет ескерткіштерін есепке алу, қорғау және рес-таврациялау.жұмыс 
жұргізеді. 
Қорық-мұражай 
Түркістан 
облыстық 
ескерткіштерді 
қорғау 
органдарымен бірлесіп олардың құрамына кіретін археология және 
архитектуралық ескерткіштерге, табиғи ландшафтарына есептеу жүргізіп, 
оларды құжаттайды, жаңа ескерткіштерді анықтайды, белгіленген тәртіп 
бойынша оларды мемлекеттік қорғауға алу жөнінде ұсыныс ендіріп, әрі «Тарих 
және мәдениеттің жылжымайтын ескерткіштерін сақталуын қамтамасыз ету, 
мазмұнын, қолдану және реставрациялауды есепке алу тәртібі» Нұсқауына 
сәйкес оларды қорғауш бойынша шаралар қолданады, Түркістанобылыстық 
мәдениет басқармасының балансындағы ескерткіштер бойынша қорғау 
міндеттерін береді [32, 3-б.]. 
Мұражай-қорық ҚР «Тарих-мәдени мұраны қорғау және пайдалану" Заңы 
және «Тарих жэне мәдениеттің жылжымайтын ескерткіштерін сақталуын 
қамтамасыз етуді, мазмұнынш, қолдану, реставрациялауды есепке алу тәртібі» 
Нұсқау талаптарын қатаң сақтай отырып: 
- жобалау, ғылыми ұйымдары және ескерткіштерді қорғау органдары мен 
келісім бойынша жөндеу-реставрациялық жұмыстар үшін тапсырмалар 
дайындайды; 
- қажетті орындауға жоспарлар және жобалық - зерттеу, жөндеу-
реставрациялық және құрылысш жұмыстарының техника- экономикалық 
ұсыныстарын дайындап, ұсынады; 
- жобалық зерттеу жұмыстары бойынша проектілік-сметалық 
құжаттарды өңдеу барысын және мұражай-қорық обьектілерін ағымдағы 
жобалауды бақылауды, ескерткіштерді қорғаудың мемлекеттік органдармен 
құжаттарды келіседі; 
- жұмыс атқарушы ұйымдармен, Түркістан әкімшілігімен және ҚР 
ескерткіштерді қорғау басқармасымен бірлесіп, мерзім жоспарын сақтап, 
қаржыны үнемдей отырып салынып жатқан , конструкцияланушы және 
реставрацияланып жатқан обьектілердің іске қосылу кестесін жасайды; 
- салушы ұйымдармен құрылыс салуға басқа жұмыс түрлерін жасауға 
келісімге отырады, ескерткіштерді қорғаудың мемлекеттік органдарымен 
бірлесіп жұмыс атқарған ұйымдармен обьектілерш мен аяқталған жұмыстарды 
қабылдайды, оларды мемлекеттік комиссияға тапсыруды ұйымдастырады, 
- мұражай-қорық территориясындағы инженерлік жабдықтар бойынша 
жұмысқа: дренаждер жүйесі құрылысынаш, сумен жабдықтау, жылу, 
канализация, жарық беру, арықтармен өндірісш жұмыстарына әрі көне 
Түркістанның жарық дыбыс бейне көрінісін құруға бақылау жасауды 
ұйымдастырады, 
- сыртқы коммуникациялық-техникалық жағдайларға қосылу мерзімін, 
құрылыс құжатын, басқа да техникалық құжаттарды бақылайды, олардың 
әрекет мерзімін ұзартуды қамтамасыз етеді, есебін жасап оны төлейді; 
- әртүрлі ұйымдардың қорық мұражай территориясы мен объектілеріне 
қорғау тәртібін орнату бойынша шараларын бақылайды. Осы аталған 

16 
территорияларда белгіленгенш архитектуралық-жобалық тапсырмалар және 
реконструкциялық шараларды белгіленген тәртіп бойынша келісімге келуін 
сұрайды; 
- ескерткіштерді эксплуатациялауш ережесін өңдеуге қатысады, қорық-
мұражай қорғау зонасы тәртібі сақталуын бақылайды, белгіленген тәртіптерді
сақтайды, оның құрамына кіретін ғимартаттар мен құрылыстардың өртке 
қарсы шараларын қамтамасыз етеді.

жүктеу 0,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: