Ай (Лунный месяц) – алғашында 30 күнге тең болды.
Жеті күндік апта пайда болды. Күндік жыл (солнечный год) есебі. Сонымен күн, ай календарлары пайда болды. Календарь – латынның calendae – «әр айдың бірінші күні» дегенді білдіреді.
Ай календары, күн календары, ай-күн календары бар.
Юлиан календары.
Қазіргі күн календарының негізіне реформаға түскен Юлий Цезарь календары жасайды. Ол өз кезегінде өзне дейінігі рим календарларына, ай-күндік календарьға сүйенеді. Ромул Августул тұсындағы (б.з.д. VІІІ ғ.) ежелгі рим календары 10 айдан тұрып, онда 304 күн болды. Жыл көктемнің алғашқы айынан басталды. Март (Марс құрметіне), апрель («ашу», жер жыртуды бастау құрметіне), май (жер құдайы құрметіне), июнь (Юнона, ауа райының құдайы құрметіне). Кейінгі ай аттары квинтилис - бесінші, секстилис – алтыншы, септембер – жетінші, октобер – сегізінші, новембер – тоғызыншы, децембер – оныншы деп аталады. Б.з.д. VІІ ғасырда Нум Пампили тұсында – январь (күн жарығының және аспан құдайы Янус құрметіне) және – февраль (жер асты патшалығының құдайы Фебруус) айлары қосылды. Ендігі жерде жыл 355 күнге тең болатын болды. Бұл календарь ай-күндік болатын, онда март, май, квинтилис – 31 күннен; апрель, июнь, секстилис, новембер, январь, септембер – 30 күннен, ал февраль – 28 күннен тұрды. Мұндағы күннің саны (355 күн) «ай жылының» ұзақтығына жақын болды – 354,4 тәулік. Жалпы бұл жыл тропикалық жылдан (365 күн, 5 сағат, 46 секунд) 10 күн кем болатын. Уақыт өте келе жыл маусымы өзгеріп, май көктемде емес басқа мерзімге жылжып кететін, сондықтан да оны болдырмас үшін екі жылда бір рет қосымша ай «мерцедони» қосылатын. Онда 22 болмаса 23 күн болатын, ол 23-24-ші февраль арасына қосылатын. Сонымен реформаланған жылда орташа алғанда 366 күн болды, яғни 1 күнге тропикалық жылды артқа тастайтын. Абыздар өздерінің пайдасына қарай жылды не ұзартатын, болмаса қысқартатын, Вольтер «Римдік қолбасшылар әрқашанда жеңетін, бірақ олар оның тура қай күнде болғанын білмейтін» деп дәл айтқан. Реформаның қажеттігі б.з.д. 46 жылы Юлий Цезарьдің атақты александрлық ғалым Созигенді шақырып, сол қателіктерді жөндеуге алып келді. Ол жылға төтенше екі ай, 33 және 34 күннен тұратын, ноябрь мен декабрь арасына б.з.д. 46 жылы қосты. Сонымен, үш жыл 365 күннен, ал төртіншісі – 366 күннен тұратын болды. Ал календарьлық жылдың басы январьға ауысты, римдік басқару органдарында өзгерістер болатын айға. 366 күнді Цезарь 23-ші февральден соң тұратын мерцедонийдің орнына қойып, мерцедонийдің алып тастады. Ал 24 февраль екі рет қайталанатын болды, оны bissextus деп атады (24 февраль март календасының алтыншы күні)– осы 366 күннен тұратын жылды – bissextilis дейтін болды. Орыстар оны византиялық дәстүрмен «високосный» деп кетті. Юлиан календары 12 айдан тұрды, жетінші айды Цезарьдің құрметіне – июль дейтін болды. Жеті ай – 31 күннен, төртеуі – 30 күннен, ал біруі – 28 болмаса 29 күннен тұрды. Ал Октавиан Августің тұсындағы өзгерістер ХVІ-шы ғасырға дейін, ХІІІ Григорий папаның реформасына дейін сақталды. Бұрынғы секстилис Августің құрметіне – август болды.
325-ші жылы Никейлік Әлемдік соборда юлиандық календарь христиан дүниесінің міндетті календарі болып мойндалды. Алайда, 128 жылда 1 күндік қателік жиналатын болды, ондай қателіктің бар екенін ХІІІ ғасырда Кастилияда Альфонс Х Мудрыйдың билігі тұсында пасхалық таблицаны құруда қазіргіден жарты минутқа кем орташа жылдық ұзақтықты белгілеген. ХІV ғасырда византиялық ғалымдар Никифор Григора мен Матфей Властырь, Аргир қателіктің бар екендігін білді, алайда оны кейбір себептермен жөндеген жоқ. ХV ғасырда календарь мәселесімен папалық курия айналысты, бірақ тек ХVІ ғасырда ғана, қателік 10 күнге жеткенде папа Григорий ХІІІ юлиан календарын реформалауға кірісті. Оны шешу үшін комиссия құрылды, бірнеше жобаның ішінен Перуджилік математик және дәрігер Луиджи Лилио (Алаоизи Лилий) жобасы қолдау тапты. Папаның 1582 жылғы 24 ақпандағы декреті бойынша 1582 жылдың 5 қазақнынан кейін 15 қазан болу керек болды, яғни жетіспей жатқан 10 күн қосылатын болды.
- Юлиан календары бойынша әрбір 400 жылда қателік 3 күнге жететін болды, оның үстіне осы кезеңде – 100 «високостық» күні де бар.
- Луиджи Лилио осы 400 жылдағы 100 високостық күн орнына 97 болуын ұсынды. Сонымен бірге ендігі жерде «високостық» жыл деп егер ғасыр жылдары 400, 1600, 2000, 2400 жылдарға қалдықсыз бөлінсе ғана есептелетін болды.
- ХVІ-шы ғасырдан көктемнің теңелетін күнінен басталатын Пасха 3-4 күнге кешігіп келетін, оны да қайта есептеді.
- Григориан календары да қатеден қашып кете алған жоқ. Ол 3280 жылда 1 күнге қателесетін. Жалпы григориан календарын христиан әлемі бірден қабылдаған жоқ. Алдымен оны католик мемлекеттер: Исп., Порт., Фран., Польша, Италияның бір бөлігі (1582 ж.), Германияның императоры және католик князьдері (1584 ж.), ал протестантар қарсыласып бақты. Олар «Папамен қосылғанша күнмен ажырасқан жақсы» депмәтелдейтін.Осыған байланысты Венгрияда юлиан календары ХVІІ-ші ғасырда да, Мемлекеттік жиылыстың 1588-ші жылдағы жаңа календарьға көшу жайлы шешімі болса да, қолданыста болып келді. Ал Германияның протестанттық қалалары да ХVІІ-ші ғасырда ескі стильді ұстанып келді. Ал Пасханы григориан календары бойынша тек қана 1775-ші жылдан соң ғана қабылдады. Григориан календарының стиліне лютерандық Дания және Норвегия 1700-ші жылы қосылды. Англия – 1751-ші жылы, ал Швеция мен Финляндия 1753-ші жылы қосылды. Болграия, Сербия, Румыния, Греция, Турция, Египет, Советтік Россия – тек қана ХХ-шы ғасырда көшті. Юлиандық календарьді орыс православиелік шіркеуі әлі күнге дейін қолданып келеді.
- Орта ғасырдағы оқиғаларды белгілеу элементтері:
Достарыңызбен бөлісу: |
