Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

№41 орта мектеп, Тараз қ.

Қоғамдық ой санамыз бен тарихи жадымыз қайта түлеп, өткенімізді сындарлы көзқарас тұрғысынан жаңаша пайымдап жатқан қазіргі жағдайда сол жанды қайнарлардың игілігін жаңашылдық сипатта өрістету талабы ең әуелі ғылыми негізділік пен жүйелілікке негізделуі оң нәтиже бермек. Көне түркілік кезеңдерден дәстүрлі жалғастық тауып келе жатқан халықтық педагогика - сол сарқылмас қайнарлардың күретамыры десек, оның қозғаушы күші – ұлттық тіл. Халқымыздың рухани-эстетикалық, мәдени-этикалық, дүниетанымдық табиғатымен терең тамырласып жатқан ұлттық тілімізді танымдық тағылымдық тұрғыда зерделеуде халықтық педагогиканың үлесі басым.

Ұлттық сананы терең орнықтыру арқылы ұлттық тұлға қалыптастыру жолында ұлттық тіл мен ұлттық әдебиет дүниелерінің өскелең ұрпақ тәрбиесіндегі зәрулігі әсіресе, заманауи педагогика ғылымдары саласында жан жақты дәлелдене түсуде. Кейінгі ұрпаққа тағылымдық мәні толассыз, келелі ой толғамдарымен, өміршең өлең өрнектерімен, өнегелі сөз оралымдарымен өшпес мұра қалдырған данышпан Қорқыттан бастап, Асан Қайғы, Әл Фараби, Ахмет Ясауи, Жүсіп Баласағұн, алты Алашты аузына қаратқан Әз Төле би, Әйтеке мен Қазыбек билердің дәстүрін жалғаған дала дауылпаздары – жыраулар жасаған жауһар жәдігерліктер сол халықтық педагогиканың еншісіне жатады.

Жалпы өр рухты, тарпаң мінез халқымыздың табиғи болмысына тән ерекшелік белгілер оның педагогикалық, психологиялық, философиялық, дүниетанымдық, эстетикалық көзқарастары мен таным түсініктерінде тұтасып жатыр. Бұл тұрғыда ұлттық құндылықтардың қатарына жататын эпостық жырлардың да орны айрықша зор. Эпостық жырларда қазақ халқының эстетикалық тұрғыдағы таным түсініктері тығыз астастық тапқан. Халық көбінесе өзінің эстетикалық тұрғыдағы ой сезімдерін білдіре отырып, жастарды еңбекке, азаматтық міндетті ардақ тұтуға, намысшылдыққа, өршілдікке, арлылыққа, адамдық пен адалдыққа баулу түріндегі идеяларды жалпы тақырып желісінде жымдастыра өргізіп, идеялық тұрғыда әр қырынан танытып отырған. Бұл жырды жырлайтын жыраулардың орындаушылық шеберлігі, дауыс ырғағы, орындау мақамы, бейнелі сөйлеуі эпостың мазмұны мен оның көркемдік қуатына елеулі түрде әсер етеді. Сондай-ақ, ен даланың төсінде көсіле ғұмыр кешкен халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілері де ұлтымыздың асқақ арман тілектері мен мақсат мүддесі, келешек өмірге деген сенімі, табиғаттың тылсым сырларымен үндескен нәзік сезімінің сыры тұнған түпсіз иірім. Оларда бейнеленген педагогикалық идеялар оқушыларға моральдық-этикалық тәрбие беруге және жас буынның жеке пікір көзқарастарының қалыптасуына, ұлттық дүниетаным діңгектерінің беки түсуіне өзіндік әсер ықпалы зор екендігі сөзсіз. Онда әсіресе, қазақ тілінің шұрайлылығы, сұлулығы, сыршылдығы кеңінен көрініс беріп отырады. Сөз орайына қарай қазіргі қоғамымыздағы тілдік қолданыстағы айналымға жиірек түсетін кейбір сөздер төңірегіндегі түйткілді ой пікірлерімізді ортаға сала кетудің артығы жоқ.

Қазіргі қазақ ұлтының ішіндегі шала қазақ, ада қазақ деген топтардың атын атап, түсін түстеп жүрген белгілі ғалым, көрнекті қоғам қайраткері, профессор Мекемтас Мырзахметұлы. Профессордың тұжырымы бойынша рухани кембағалдыққа ұшыраған алдыңғы екеуден басқа таза қазақ деген жібі түзу тағы бір топтың бары атап көрсетілген. Бірақ қазіргі таза қазақпыз дегендердің өзі, шын мәнінде сол бағаға лайықты ма, мәселе сонда.

Бүгінде әрбір отбасының айбыны, әулеттегі тектік желінің табиғи түрдегі жалғастырушысы, ана мен баланың тірегі саналатын отағасы, яғни әкені өзінің табиғи болмысына, жаратылыстық қалыбына сай «әке» деп атайтын ұрпақ жоқтың қасы. Бабалар дәуірінен мұра боп жеткен бұл қасиетті сөзді «папа» деген жатжұрттық кірме сөз біржолата тықсырып тастағандай. Ал енді осы папа деген атау сөздің түп-төркіні қайда барып тірелетіндігін жас та болса, тарихтың тереңімен тамырласқан түйдек-түйдек ой толғамдары таным мен тағылымға тұнып тұрған Дархан Қыдырәлінің «Атымды адам қойған соң» атты кітабынан табуға болады. «Ислам тарихына жіті үңіліп қарайтын болсақ, мұсылман елдерінде, батыстағыдай, теократиялық мемлекет болған жоқ. Мәселен, котоликтердің сенімі бойынша, Папа-тәңірдің және Хәзіреті Исаның жердегі өкілі, сондықтан ол жаңылыспайды, қателеспейді. Тәңірдің атынан билік жүргізетін болғандықтан оның әмірлерін бұлжытпай орындау керек»

Келтірілген үзіндіде бізді толғандырып отырған сөзге арнайы түсінік берілмегенімен, ол атаудың, яғни папа деген атау сөздің біздің қазақы дүниетанымға үш қайнатса сорпасы қосылмайтындығы және этимологиялық жағынан ешқандай да туыстық мағына бермейтіндігі түсінікті болып тұр. Дәл осы жағдайды ұлттық көзқарас тұрғысынан ізерлесек, орыс ұлтының баласы өзінің әкесін «мүфти» деп атағанмен бірдей екен. Ал қазақтың әке деген сөзі негізінен «ақ» және «ие» деген екі түрлі сөзден бас құрайтын ұғым. Айтылу барысында сингармонизм заңдылығына ұшырау себепті, әке болып қысқарып кетеді. Талдап түсіндірер болсақ, алдыңғы ақ деген түбір сөзге кіріге бірігіп тұрған ие сөзінің бастапқы, яғни дауысты и әрпі өзіне дейінгі тұрған қатаң дауыссыз қ әрпіне ықпал еткендіктен, айтылу барысында к болып өзгеріске ұшыраған. Мұндай құбылыс лингвистика ғылымында кейінді ықпал деп аталады. Негізінен бұл жердегі «ақ» сөзі «құт» деген ұғымдық мағынада қолданылған. Қазақта ағарғанды (айран, сүт) құт санағандықтан, аяқ асты етпейді, төгіп-шашуға тыйым салады. Ал ұрпақ (ген, ата тектік желі) еркек кіндік арқылы жалғасын тауып отырады. Демек әулеттегі үрім-бұтақ (генофонд) отағасының негізінен таралмақ.

Олай болса, әке сөзінің түпкі мән мағынасы, құт ие, құттың иесі, берекенің бастау бұлағы, ұрпақтар жалғастығының қайнар көзі дегенді білдіреді. Демек, әке деген сөздің асыл тегі отбасының тұтқасын ұстап тұруға жауапты - бас тұлғаны құрмет тұту сезімімен қатар, оның табиғатына тән ерекшелікті айғақтайтын мағыналық, танымдық, тағылымдық сипатымен де айрықшаланбақ.

Қазіргі ғылым салалары адамның жан әлеміне қатысты құбылыстарды зерттеп тануға барынша ден қоюда. Мамандардың айтуы бойынша кісінің қалай аталуының өзі оның бойындағы энергетикалық өріске елеулі түрде ықпалын тигізіп отырады екен. Олай болса, жадымызға жаттан енген папа деген атау сөздің өзі қаны, жаны, діні, ділі, тегі, тіпті түрі басқа қазақтың ер азаматының энергетикалық өріс шеңберіндегі қуат көздерін, кемітпесе, кеңітпесі сөзсіз. Қазіргі заманның еркектері ұсақталып кеткен деп дабыл қағады қоғамдық пікір. Байқап отырсақ, еркектердің табиғи қалыбының деформацияға ұшырауына гендерлік саясаттың шалығына арбалған қоғамнан бастап, отбасылық өмірдегі «папалаған» бала-шағаға дейін пәрменді тұрде «игі» ықпалымызды тигізіп келеді екенбіз.

Қазақта көне дәуірлерден бері қарата өзіндік мән мазмұнын жоғалтпай келе жатқан «көке» дейтін де туыстық мәндегі атау түрі бар. Кезінде түркі тектілердің данышпаны Тоныкөкті ел-жұрты көке деп атаған екен. Көке - көне түркі тілінде ақылшым, жетекшім, көк тәңірінің қасиетті өкілі деген мағынаны беретін сөз екен. Ал «таза қазақ» тобына жататын болсақ, неге осындай мән мағынаға бай ұлттық сипаттағы ұғым түсініктерді күнделікті өскелең ұрпақтың құлағына құйып отырмасқа. Өзіміз папалатып тәрбиелеп жатқан жас буыннан қалай ғана атойлаған ұлттық намыс, ана тілге деген құрмет сезімін талап етеміз. Бұл қазіргі жастардың кінәсі емес, алдыңғы аға, ата буынның ой санасындағы орныққан ақтаңдақтардың нәтижесі.

Бүгінде баламызды сүндеттедік дегеннің орнына піштірдік деген сөзді жастар ғана емес, үлкендердің аузынан да естіп жататынымыз өтірік емес. О заман, да бұ заман қазақ малдың еркегін піштіретін еді, адамды піштірген деген не сұмдық. Піштіру - еркек малдың ұмасының ішіндегі жұмыртқасын алып тастау деген ұғымды беретін сөз.

Осы күні қазақтың ата сақалы ауызына түскен қарияларына дейін өрендерінің ұлдан тарағанын да, қыздан тарағанын да немере деп атай береді. Пәленбай немере, түгенбай шөберем бар деп жатады қарттарымыз. Егер осынымыз жөн болса, онда неліктен жеті атаның құрамына қыздан тарайтын ұрпақ кірмейді. Негізі қазақ әу астан қыздан тарайтын ұрпақты жиен деп атайды. Сондықтан міндетті түрде жиен немере, жиен келін, жиен қарындас, жиен іні, жиеншар деп әрнәрсе өз атауымен дұрыс айтылуы керек. Әр нәрсені өз атауымен шатастырмай атай білудің өзі де мәдениеттіліктің, білімділіктің, рухани деңгейіміздің көрінісі. Ежелден аталы сөзге тоқтам қылып, сөз құдыретін терең сезініп, бағалай білген ұлтымыздың «Жақсы сөз жарым ырыс», «Жөн сөз жұғымды», «Аз сөз алтын, көп сөз көмір», «Тапқыр тауып сөйлейді, надан шалыс сөйлейді» деген ұйғарымының өзі осы халықтық педагогикадағы тіл мәдениетінің жайын, оның тәрбиелік мәнін дұрыс пайымдай білгендігін аңғартса керек.

Көне қытай мәдениетінің Фен Шуй философиясы біздің елімізде де қанатын кеңге жайып келеді. Қазір көпшілік жұрт соған қатты қызығушылық танытып жатады. Ол ілімнің толып жатқан қағидаларына жан иманымен үйіріліп, таңдай қағысып, бір жаңалық көретіндер аз емес. Шындығында егер біздің тарихи танымдық ой санамызды шел қаптамаса, айдаладағы қытайлықтардың «көрегендігіне» дәл осылай табынбас едік. Сол қазынаның барлығы өзіміздің қарапайым ғана салт-дәстүр, ырым-тиымдарымызда тұнып тұрған жоқ па. Мысалы, Фен Шуй ілімі бойынша ағын судың, сарқыраманың суретін бөлменің төргі қабырғасына ілуге болмайды. Себебі, ол ағын су үйге кіретін ырыздық несібені шайып әкетеді деген түсінік бар екен. Ал осы мәселе қазақтың қарапайым ғана «Қара суды сапырмайды» деген тиымымен үндесіп жатқандығын біле бермейміз. Сорпаны, қымызды, сүтті сапыруға болады, себебі ондай майлы жүздіні неғұрлым сапырған сайын, отбасының ырыздық несібесі еселене түседі деген қазақы ұғым біздің ұлттық дүниетанымымызда ежелден ақ орнықты болып келген. Ал шайды, қара суды қазақ сапырмайды, өйткені ол сылдыраған қара су. Суды сапыру кедейшілік шақырады деп түсінеді бізде. Міне осындай қарапайым ғана мысалдар біздің ұлттық дүниетанымымыздың бүгінгі деңгейін дәлелдесе керек.

Міне, осы айтылған жәйттің барлығы да ырым, тиымдар, ескіліктен келе жатқан салт сана, әдет ғұрыптарымыз бен тілдік ерекшеліктердің барлығы халықтық педагогикаға тән құндылықтар. Күнделікті сабақ барысында халықтық педагогика элементтерін жіті қамти отырып, ұлттық сананы айшықтай түсу отаншыл ұрпақ тәрбиесінің ең тиімді әдісі.

Халықтық педагогика аумағына қазақтың жыраулар поэзиясы үлгілері де жататындығы туралы жоғарыда айтып өткенбіз. Енді сол құндылықтарды қазақ тілі сабағында қолданысқа ендіру жайына атбасын бұра кетудің артығы жоқ. Мәселен,

Алты қанат ақ орда

Ардақтаған аяулың

Күнінде ертең біреуге

Тегіннен тегін біреуге олжа болмасқа (Бұқар жырау) - деген тармақтағы орда және олжа сөздерінің шығу тарихы мен қолданылу аясына назар аударған жөн. Осындағы орда сөзі ертедегі ескерткіштерден бастау алады. Бірақ нақ осы жердегі мағынасы – ең алғашқы, бастапқы мәні – кемірушілер мен басқа да хайуандардың іні, солар мекендейтін үңгірдің атауы. Біздің тіліміздегі жыланның ордасы, ордалы жылан тіркестері сол бастапқы мәнді білдіреді. Ал енді Алтын Орда, Ақ Орда, Бөкей Ордасы дегенде ел билеушілердің мекені деген ұғымды береді.

Бүгінде олжа сөзі – күтпеген жерден болған табыс деген ұғымды беретіні белгілі. Ал көне түркілік таным көзқарас тұрғысынан тексеріп көрсек, бұл олци – соғыста қолға түскен тұтқын деген мағынадағы сөз болған. Сонда бұл сөздің төтеннен келген пайда мәніне кейін ие болғандығын байқаймыз. Бұқар жырауосы екі сөздің алғашқысын өз отаныңң-туған үйің, соңғысын бастапқы тұтқын мағынасында қолданған. Қазіргі таңда бұл мәні көмескіленіп, тек соңғы, туынды мағынасында жұмсалады.

Жыраулық поэзиядағы осындай тағы бір элементті алып қарасақ:

Он бармағы қыналы,

Омырауы жұпарлы - дегендегі қынама бел, белін қынай буу тіркестері ауыз әдебиеті үлгілерінде де жиі ұшырасады. Сұлу қыздың сыртқы тұлғасына байланысты қолданылатын бұл сөздің түбірі – қын, яғни пышақтың немесе қанжардың қыны дегеннен шыққан. Негізі қына екі түрлі мағынада қолданылады, алғашқысы бұрын қазақтар қызыл және сары түсті бояуға пайдаланған өсімдік түрі, екіншісі, салалы, жіңішке мәнінде. Ал қынап-қап (қынабынан қанжарын суырып алды) мағынасында жұмсалады. Сонда қыналы саусақтары сүйріктей, салалы жіңішке, нәзік сұлу деген мағынаны беріп тұр.

Туысқан қырғыз тілінің оңтүстік говорында қына сөзі аттың құйрығына таққан әшекей деген мағынаны білдіреді екен. ал ертегілердегі «қыналы бармақ» тіркесі жіп жіңішке, тартқан сымдай деген мағынада жұмсалады.

Міне, халқымыздың байтақ тарихымен, толағай тұрмыс салтымен егіз өрілген осындай ерекшелік белгілерді тілдік тұрғыдан зерделеу елжанды ұрпақ тәрбиесінің бірден бір тиімді әдісі болып табылмағы анық.
Пайдаланған әдебиеттер:

1.Ж.А.Сейсенбаева «Ұлттық тәрбиенің ғылыми негізі» Алматы 2011ж

2.С.Е.Нұрмұратов «Рухани құндылықтар әлемі» Алматы,Рауан, 1999ж

3.Ә.Табылдиев«Этнопедагогикалық оқылымдар»Алматы,Білім, 2005ж

4.Г.Т.Алдамбергенова «Қазақ халық педагогикасында моральдық этикалық тәрбие берудің ғылыми негіздері» Алматы, 2009ж.

5.Ғ.Ақпанбет «Қазақтың дүниетанымы» алматы,

6.Ж.А Сейсенбаева «Ұлттық тәрбие аясында тіл және әдебиетті оқытудың кейбір жайттары» Хабаршы-Вестник КазНУ №3.2009ж.

7.«Бес ғасыр жырлайды» Алматы, Жазушы, 1984ж.

№18орта мектебі, №19 негізгі мектеп, Тараз қ.

«Қазақстан-2050» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген. Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр. Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.

Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе, бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы келісім үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) [1, 8-9]

Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау, отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлерін жатқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған .

Д.Горборино отбасын «адамзаттық тәжірибенің негізгі бірлігі» ретінде сипаттады. Т.М Шалгинбаевтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады, ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтерге көңіл аударады және ата-аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды.

Өзара дұрыс қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчев бойынша – «отбасы - бұл жұбайлар арасындағы, ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады» делінген.

Қазіргі кезде отбасы проблемаларының ішінде ата-ана мен бала арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе туындауда. Сондықтан отбасында орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып отыр. Отбасы - адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасынымен байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы феноменінің бір жолы оның құрылымының, тарихи уақыт талабына сай өзгеруінің және бір отбасының өмірлік ың логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар және ата – ана мен бала қатынасы деп қарастырады. Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институтты ретіндегі мәні онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етудің ұзақтығы жағынан басқа тәрбие институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И. өз зерттеу жұмысында.

Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисин, өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыпов қойылған мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында бірлескен іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-мағыналық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауына мүмкіндік берілді.Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеудің методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік құндылықтарды беру процесі, отбасы мүшелері арасындағы бірлескен әрекет пен эмоцияның өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға негізделеді.

Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету қызметтерін айтса, Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын қарастырады: шаруашылық-экономикалық, генеративті тәрбиелік, мәдени- репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше (1967) отбасының маңызды қызметтеріне шаруашылық–тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады. Ал, әйел адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу сипаты және ол отбасы өміріне қалай ықпал етеді деген тақырыптарда С.Голод, З.Янкова зерттеу жүргізді. З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік қатынастың тұрақтылығына ықпалы жөнінде, отбасының тұрақтылық жағдайы туралы Ю.Г.Юркевич, отбасы мүшелері арасында қысымның болу себептерін А.М.Уматинов зерттеді.70-шы жылдардың аяғына қарай отбасы психологиясында неке жұптарындағы әлеуметтік-перцептивті үрдістерді зерттеп анықтаған Ю.Е.Алешина, «қалалық отбасыларда некелік рольдерді бөліп беруді» З.И.Янкова қарастырды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастың даму заңдылықтарын саналы түрде түсіну талпыныстары жасап зерттегендер А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов және т.б.

Осы қарым-қатынастағы маңызды обьект бала. Бала қай жас ерекшелік кезеңінде болмасын, ол әрдайым отбасының, ата-ананың қамқорлығын қажет етеді.Соның бірі- бала өміріндегі толқымалы шақ жеткіншектік кезең. Қазіргі зерттеулер жеткіншектік кезеңнің әртүрлі аспектілерін қамтиды: тұлға дамуының негізгі көздері мен механизмдері туралы ғалымдар Фельдштейн Д.Л, Кондратьев А.И., тұлғалық жаңа құрылымдардың ерекшеліктері туралы ғалымдар Кон И.С. Дубровина И.В., жас ерекшелік дағдарысының құрылымын Гаврилова Г.П., Драгунова Т.В., ал танымдық эмоциялық–еріктік және мінез-құлықтың ерекшеліктерін Кучинский Е.К., жеткіншектегі өзіндік сананың құрылымы мен қызметі туралы Баруалкина В.В., тұлғаның аномальды даму механизмдері туралы Дозорцева Е.Г. сияқты ғалымдар зерттеді. Жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты қазақстандық жұмыстар зерттеудің теориялық негізі мен мәнділігін құрады (С.М.Жақыпов, Қ.Б.Жарықбаев т.б).

Ал, басқа да қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне үңілсек, Елубаева С.Б. қазіргі қазақ жеткіншектердің өзіндік бағалаулары мен этностық сәйкестіктің психологиялық ерекшеліктерін зерттеген. Бұл зерттеу нәтижесінде қазіргі замандағы жеткіншектердің өзіндік бағалау құрылымын ересек алдыңғы толқын жасөспірімдердің өзіндік бағалауымен салыстырғанда, этностық сәйкестіктің компоненттері мәнді түрде азаяатыны анықталды, өзіндік бағалаудың жалпы құрылымында «өзін білу» және «ұйымдасқандық» сияқты сапалар бірінші орынға шықты.

Айдарбеков Қ.А. (Развитие диалогической структуры самосознания у подростков во внутрисемейных взаймодествиях) зерттеу жұмысын жеткіншек жастағы тұлғалық жекелік-вариациялық даму механизмдерін анықтауға бағыттаған. Осы мақсатта жеткіншектің өмірлік әрекетін неғұрлым байланыстырып отыратын жаңа тұлғалық құрылымдардың кезекті психологиялық талдауы жүргізілген. Осы байланыстағы негізгі мақсат жеткіншек жастағы тұлғалық жаңа құрылымдардың психологиялық мазмұнын іздестіру мен үлгісін жасау болып табылады, ол жеткіншектердегі жаңа әлеуметтік қатынастардың жаңа деңгейге өтуін қамтамасыз етеді. Олардың пікірінше жеткіншектерде осы тұлғалық жаңа құрылымдардың даму жағдайлары мен механизмдерінің тиімді жолы индивид енген отбасылық жүйенің қызмет атқару ерекшеліктері назарға алынып отыратын бағыт болып табылады.

Шужебаева А.И. «Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынасындағы қиындықтарын психологиялық-педагогикалық зерттеу» атты жұмысында балаларды тәрбиелеу жүйесіндегі ең түйінді мәселелердің бірі қарым-қатынас проблемасы екендігін, тұлға аралық қарым-қатынас сферасындағы сәйкессіздіктер психологиялық-педагогикалық бағытта болатындығын, ондай балалар тобын проблемалары бар балалар деп анықтауға болатындығын дәлелдеген. Зерттеу жұмысында отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың ересектермен өзара қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық негіздері, бала мен ата-ана қарым-қатынасының құрылымы зерделенген, бала мінезіндегі қиындықтарды жеңу механизмдері жасалынып, балалар мен ересектердің қарым-қатынасының дербес, мәдени және сәйкес қалыптасуының әдістері мен тәсілдері анықталған. Ғылыми жұмыста толық емес отбасы жағдайындағы балалардың қарым-қатынастары зерттелген.

Айдарбеков Қ.А. «Отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде жасөспірімдердің өзіндік санасының диалогиялық құрылымдарының дамуы» атты ғылыми жұмысын жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана дамуының ерекшеліктерін және бүкіл тұлға дамуының ауытқу өзгешеліктерін тудыратын факторларды зерттеуге арнаған. Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша жасөспірімдердің дамуы кезіндегі орталық тұлғалық жаңа құрылымы өзіндік санасының диалогиялық құрылымдары екені туралы болжам өзін растаған. Жасөспірімдердің дамуы кезіндегі тұлғалық жаңа құралымының талдауы осы жастағы тапсырмаларды өнімді атқаруға қамтамасыз ететін функционалды механизмдерінің деңгейіне жеткізілген. Ішкі жанұя құндылықтары өсіп келе жатқан буынға берілуіне, дамуына және сақтандыруға бағытталған және отбасында белгіленген, оның мүшелерінің арасындағы коммуникативтік пен эмоционалдық қарым-қатынастардың үлгілері бойынша үйлестірілетін, отбасындағы жүргізетін бірлескен іс-әрекет жасөспірімдерде өзіндік санасының диалогиялық құрылымдар дамуының негізгі көзі болып келеді [5,24] .

Отбасы әлеуметтенудің алғашқы сатысы, мұнда пікірлер, көзқарастар, құндылықтар мен мінез-құлықарды меңгере бастайды. Дәстүрлі отбасылар сияқты кеңейтілген отбасылар да әлеуметтік жүйе болып табылады, онда әрбір отбасы мүшесі басқа мүшелеріне тікелей және жанама түрде ықпал ете алады. Отбасы жағымды ата-аналар бірлестігін, бір-бірін қолдаушы ата-аналар күшін құрай алатын болса, балалар неғұрлым жақсы тұрады. Отбасы сонымен қатар дамушы әлеуметтік жүйе болып табылады. Қоғамдық және мәдени ортаға енетіндіктен, барлық болып жатқан жағдайлар отбасының қызмет атқаруына ықпал етіп отырады. Отбасына әсер ететін әлеуметтік өзгерістерге байланысты жалғызбасты ересектердің көпшілігі, неғұрлым кеш некеге тұру; туылудың азаюы; әйел адамдардың жұмысқа араласуы; толымсыз отбасылар, аралас отбасылар және кедейлік жағдайда өмір сүріп жатқан отбасылар баршылық. Отбасы-нақты өмірлік құндылықтарды, түсініктерді, қоғаммен өзара қатынаста бағыттар бірлігін білдіретін адамдардың мәдени бірлестігі. Дәл осы қызметтердің сипаты некенің мазмұнын, формаларын және тұрақтылық критерийлерін болжайды. Отбасы психологиялық ерекшеліктерден тұратын шағын топ ретінде әлеуметік психологияның зерттеу нысаны болып табылады. Шындықтың бейнеленуінің әлеуметтік психологиялық заңдылықтары адам мінез-құлқына ғылыми негізделген жаңа мүмкіндіктерді қоғам алдында аша алады. Отбасын әлеуметтік-психологиялық зерттеу тұлғаның әлеуметтену процесінің негізінде жатқан отбасылық бірлестіктің мүшелеріне күшті әсер ететін заңдылықтарды білуге мүмкіндік береді.

Отбасындағы ең басты іс-әрекет ол ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас. Қарым-қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы болып, соның нәтижесіде тұлға аралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамиды. Қарым-қатынас - өзара пікір алмасу, сезім әлемінде бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу сенімді кең ауқымды эмоция спектрлерін қамтиды. Қарым-қатынас барысында екі немесе бірнеше психологиялық жүйе, рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, не өзара түсіністік тұрғысында, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы келісім үрдісі іске асады. Отбасы қарым-қатынасында олардың ішінде келісім, өзара түсіністік, бірінің екіншісіне бойұсынуы, бірін бірі құптауы, сенімділік танытуы, әр тұлғаның (бала, ересек) мағлұмат байлығы (информационное богатство), өзара қарым-қатынас өте тығыз орнығуы ықтимал. Өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе, мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелерін қарым-қатынас арқылы біріктіретін, өзара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды сфераның мақсаты – ол отбасын материалдық қамсыздандыру үшін бірлесіп еңбек ету, нәтижесінде ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен, отбасы иелері әке мен шеше ортасында түсіністікпен орнаса, соның өзі балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл, анасы мен қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті нығайтатын ас маңызды қарым-қатынас екені педагог, психолог ғалымдар тарапынан дәлелденген.

1.Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. А.:Білім, 2002

2.Шалгинбаев Т.М Особенности личностных свойств и межличностных отношений подростков с дезадаптивным поведением и их учет в реабилитационной работе Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2004

3.Шужебаева А.И Психологияеские-педагогические исследования трудностей в общении детей в условиях семейного воспитания Автореф. канд. дис. Алматы, 2004

4.Елубаева С.Б Психологические особенности этнической и идентичности и самооценки современных казахских подростков. Автореф. канд.дис. Алматы, 2004

5.Айдарбеков Қ.А. Развитие диалогическии сруктуры самосознания у подростков в системе внутрисемейных взаимодействии Автореф.дис. канд. Алматы, 2003

6.Шарафадин А.А Отбасында ата-ананың балаға тәрбиелік ықпалын артырудың педагогикалық шарттары Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2004.

7.Малкина- Пых Г. Семейная терапия. Изд-во ЭКСМО, 2006

8.Ковалев С.В. Психология современной семьи.-М., 1988.

9.Эйдемиллер Э.Г., Юстицкий. Семейная психотерапия.-Л.,1999

10.Сатир В. Как строить себя и свою семью. Заметки психолога.–М.: Педагогика- Пресс,1992
Аннотация. В статье рассмотрены особенности совершенствования межличностных отношении в семье, определена роль родителей в воспитании детей, особое внимание уделено на значение психотерапевтической сферы и эмоциональной службы семьи.

Annotation. In clause the types of families are considered, the role of the parents in education of children is determined, the special attention is given on meaning (importance) sphere and emotional service of family.


ӘОЖ :371.159

Т 50

АДДИКТОЛОГИЯ – МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ТӘУЕЛДІЛІГІ

ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ
Сабекова Д.А., Ташмұратова Н.Ә., Джамалбекова Н.К.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты,

№19 негізгі мектеп, Тараз қ.

Дүниедегі ең бағалы асыл байлық – адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл әрекеттің негізі, жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындыларының құдіретті иесі.Адам өзін табиғаттың зор күшіне, оның асқар тауының биік шыңына, құдыретіне теңейді. Бірақ ол табиғаттың заңдылықтарына толықтай бағынатын бөлшегі ғана болады. Бүгінгі таңда табиғат дамуының заңдылықтары, оны реттеудің күрделі процестері, оның өзара байланыстарының нәзік жараланғыштығы туралы көп айтылады. Ауа және су қабаттарының ластануы сияқты экологиялық мәселелерді зерттей отырып, біздер адамның өзіндік ішкі дүниесін естен шығарамыз. Осыған байланысты соңғы уақытта, аддиктивті мінез – құлық мәселесі аса өршіп барады.

Тәуелділіктің таралу қарқыны жастардың физикалық және адамгершілік денсаулығының дамуын, болашақтарын, қоғамымыздың әлеуметтік сенімділігін шынжырға салады.Бүгінгі таңдағы маскүнемдік пен нашақорлыққа, интернет желілеріне, асқа, темекі мен азартты ойындарға тәуелділік бір ғана адамның немесе отбасының медициналық, адамгершілік жағынан мәселесі болудан қалып, барлық тұрғындардың денсаулығына, бақ – берекесіне, қауіпсіздігіне, тіпті ұлттық дамуына әсер етеді, бір отбасының емес, тұтастай қоғамның қайғы – қасіреті, ұлттық мәселесі.Менделевич В.Д., Короленко. Ц. П., Старшенбаум Г.В. секілді авторлардың еңбегінде тәуелділіктің механизмдері мен пайда болу себептері, аддикцияның классификациялары көрсетілген.

«Тәуелділік» деген қандай «ауру»? Көңіл күйі, ойы, мінез-құлқы, сезімі қандай да бір сыртқы шарттарға тәуелді болған адам тәуелділікке ұшырайды. Мұндай шарттарға көбіне алкоголь, есірткі, темекі, ас және т.б. жатады.Тәуелділік – бұл адамның өмірін құртатын сыртқы әрекеттерге деген күнделікті таңдаулар. Адам тек есірткі және алкоголь талап еткенде ғана әрекет етеді. Сондай-ақ ол бұрыс ойлармен қатар әрекет жасайды – бұл да тәуелділік.Тәуелділік – бұл есірткісіз, алкогольсіз, темекісіз өзінің мінез-құлқы мен эмоциясын басқарудың жоғалуы, көңіл-күйді өзгертетін затты пайдалануды жиілендіру, қалыпты өмірге қайтып келуде орнын алмастыра алмайтын сол қажетті заттың күнделікті қолданылуы.

Тәуелділік – бұл шынайы өмірдегі проблемалардан қашу үшін жасайтын іс-әрекетінің барлығы. Шындықтан қашу өмірді өзгертпейді, тек уақыт өте адамның уайымы мен өмірдегі орнын қиындата түседі. Тәуелділіктің түрлері өте көп, алайда барлық тәуелділік ортақ құрылымға ие. Кез келген тәуелділік психологиялық және физикалық зақым тигізеді. Ол адамды ақиқаттылықтан айырады, оның рухани соқырлығын, психикалық кереңдігін, сезімталдығын күшейте түседі. Тәуелділік адамды басқа әрекетті, мінез-құлықты, күйді таңдаудың мүмкіндігін жояды, оны шектеп, толыққанды жеке және кәсіби өмірге кедергі жасайды, адамның абыройын эгоизммен алмастырады. Тәуелділік адамға жалғыздықты ұялатады,тәуелділік иллюзиясына кеткенде адам өтірік қамқорлық пен махаббатқа ие болады. Ол әлемді шынайы қабылдауды бұзып, эмоцияның жүзін қайтарады, шындықтың орнын өтірік және уақытша қанағаттану сезімімен, эйфория, бақыт туралы елеспен басады.

Аддиктология (ағыл. addiction — тәуелділік, лат. logos — ілім, білім) – аддиктивті (тәуелділік) мінез-құлық туралы ғылым. Аддиктология аддикцияның пайда болу себептерін, олардың даму механизмдерін, психологиялық және клиникалық белгілерін, динамикасын, коррекция (түзету) және терапия тәсілдерін зерттейді.Аддиктология жеке бағыт ретінде АҚШ-та 80-жылдардың аяғында алкоголь және психоактивті заттармен байланысты наркологияның бөлімі ретінде пайда болды. Бүгінгі таңда аддиктология психиатрия, клиникалық психология, наркология ғылымдарының жиегінде дамуда, сондықтан жан-жақты зерттелуде.

Ресейде (КСРО кезінде) «аддиктивті бұзылулар» термині 70-жылдардың аяғында ең алғаш аддиктологияның негізін қалаушылардың бірі, профессор Ц.П.Короленкомен ұсынылды. Ал 2001 жылы осы кісінің ұсынуымен Ресейде ең бірінші химиялық емес аддикцияның классификациясы жарық көрді.Аддиктивті мінез-құлық девиантты мінез-құлықтың бір формасы болып табылады және шындықтан кетудегі психикалық күйді өзгерту ретінде түсіндіріледі. Аддиктивті мінез-құлықтың мағынасы психикалық күйді кейбір заттар немесе белгілі бір қызметтің түріне және пәніне зейінді өзгертуге деген ұмтылыс болып табылады. Аддикцияны жүзеге асыру кезінде күнделікті өмірдегі ешқандай уайымдармен салыстыруға келмейтін интенсивті және өте жағымды сезінулер бастан өтеді. Мұндай күйдің «жағымдылығы» адамда пайда болған жайлылық, кемелділік иллюзиясының пайда болуымен байланысты. Жүзеге асырылу процесінен тыс өмір сүру қызық емес болып табылады.

Аддиктивті мінез-құлықтың классификациясы (Ц.П.Короленко бойынша): [4]

1.Химиялық аддикция - аддиктивті агент ретінде психикалық күйді өзгертетін түрлі заттарды қолданумен байланысты. Мұндай заттардың көбі органикалық зақымдарға алып келеді. Кейбір психикалық күйлерді өзгертетін заттар айырбасқа түсіп, физикалық тәуелділікті шақырады. Химиялық аддикцияға мыналар жатады:

• 
  алкогольді аддикция
  
• 
  наркомания
  
• 
  токсикомания
  

- гемблинг

- интернет аддикция

- шамадан тыс еңбекқорлық

- ортақ тәуелділік

- ургентті аддикция

- діни аддикция

- аддиктивті фиксация ретінде әлеуметтік ұйымдастыру

- шоппинг

- эротикалық аддикция

- махаббат аддикциясы және қашу аддикциясы

- сексуалды аддикция

- ортақ сексуалды аддикция

- киберпорно-аддикциясы

Химиялық емес аддикцияның біреуіне тоқталсақ. Гемблинг (ағыл. gambling — азартты ойын), немесе лудомания (лат.ludus — ойын и грек. mania — құмарлық) –бұл психиатриалық термин, азартты ойындарға патологиялық құмарлық дегенді білдіреді. Гемблинг – адамның кәсіби және жеке өміріне қауіп төндіретін, азартты ойындарға үнемі қатысу. Бұл түсінік өткен ғасырдың 60-жылдарында АШ-та ойын автоматтарының  шығуына байланысты болды. Сол кезде батыс психологтары мен әлеуметтанушылары гемблингтің қауіптілігі туралы айтып өткен. Белгілі философ Дж.Белл арнайы зерттеу жүргізіп, егер ойынқұмарлық ересектердің 10%-ын және жасөспірімдердің 25%-ын құраса, онда ұлттың психикалық денсаулығы мен мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төніп тұр деген болатын. Алайда ақша үшін ойын ертеден келе жатқан ойын-сауықтың бір түрі болып табылады. Сонау Рим Империясының заманынан бері адамдар құлдар, мал-мүлік және үй үшін ойынға салатын. Бүгінгі таңда ойын-сауық кең қанат жайған бизнес түрі: өзінің қол жетімділігі мен кең таралуы таңқалдырады. Ойынқұмарлар көзімен қарағанда ақша үшін ойын неге алып келеді? Біріншіден, бұл құмарлық пен тәуекелдікке бой бұру; екіншіден, олардың пікірінше ол қомақты ақша көзіне қол жеткізетін бірден-бір жол; үшіншіден ұтылған жағдайда қайта ұтып алуға болатын мүмкіндік. Егер осы үш факторға назар салып қарайтын болсақ, онда біз олардың өзара тұтас тізбек құратынын байқаймыз. Құмар ойындар әлемі өзінің түрлілігіне қарамастан осы үш факторға негізделген.

Гемблинг – бұл эмоционалды тәуелділіктің бірі, адамға және оның отбасының материалдық жағынан қауіп әкелетін аддикция. Адам ойын ойнаған сайын ойын адамды өзіне тарттып, уақытты жоғалтады, соны сезе тұра, есінде ештене қалмайды. Уақыт өте отбасы, абырой, қызмет сөздерінің мағынасы болмайды, расымен де бұл жан ауруы. Тұлға ретінде адам рухани тозады, депрессиға ұшырап, материалдық шығыннан да жоғары физикалық денсаулығы құриды. Азартты ойынға тәуелділік бірнеше факторлармен анықталады:

- адамдардың өзіне және қоршаған адамдарына деген материалдық қауіптілік дәрежесі;

- ойынға қатысының тереңдігі және одан бас тарту қабілетітілігі:

- ойынға құмарлығын өз бетінше шешуге қабілетсіздігі:

- өзінің құмарлығын дұрыс бағаламауы.

3.Асқа деген аддикция – биохимиялық механизмдерге әсер ететін кезеңдік аддикция. Оларға:

- анорексия

- булемия

4.Нашақорлыққа деген тәуелділік. Нашақорлық мәселесін құбылыс ретінде қарастыруда оның бірнеше аспектісін атап өтуге болады.

- Әлеуметтік аспект. Нашақорлық әлеуметтік «жұқпалы» ауру ретінде қарастырылады және ол әлеуметтік топ ішінде таралады. Сондықтан нашақор ортадан тыс өмір сүрмейді – яғни оның ықпалынан есірткі қабылдайтын топ қалыптасады. Сонымен қатар есірткі нашақорларға ғана емес, оның жақындарына, қоғамға, қоршаған ортаға зиян келтіреді.

- Психологиялық аспект. Нашақор кез келген жеке тұлға типінде кездеседі және сананың өзгеруіне қажеттілік бүкіл адамзатқа тән болып табылады. Зерттеушілер « нашақорлыққа дейінгі» жеке түлға типін қарастыруда бірінші орынға импульсивті мінез - құлықты қояды. Бүл көзқарас бойынша нашақорлық жеке тұлғаның тәртіпсіздігі және қоршаған өмірге бейімделе алмаушылық болып табылады. Нашақорлық мәселесін зерттеушілер «нашақорлыққа дейінгі» жеке тұлғаны қарастыруда жеке тұлға белгілерін атап көрсетті: эмоционалды кемлденбеу, садисттік және мазохисттік көріністер, агрессивтілік және шыдамсыздық, әлсіз бейімделу, тұлғааралық қарым - қатынасқа түсе алмау т.б. Нашақорлықтың қалыптасуында психологиялық аспект жетекші болып табылады.

- Экономикалық аспект. Есірткінің заңсыз таралуы «көлеңкелі» ақша айналымына алып келеді. Сондай ақ мемлекет нашақорларды емдеу мәселесіне қаражат жұмсайда. Нашақорлықтың дамуының салдарынан еңбек мотивациясы мен іс-әрекеті бұзылады.

- Демографиялық аспект. Көбіне психоактивті заттарды ер адамдар мен жеткіншектер қолданады. Нашақорлыққа тәуелді ерлер мен әйелдердің ара қатынасы 10:1 құрайды. Есірткіге тәуелділіктің қалыптасуынан жыныстық инстинктер жойылады. Осы құбылыстардың салдарынан туу деңгейі төмендеп, толық емес отбасылар көбеюде.

- Моральдық аспект. Есірткі заттарын жүйелі қабылдағанның әсерінен жеке тұлға девальвацияға ұшырайды. Бірте- бірте нашақор мінез- құлқының моральдық негізі бұзылады және «нашақорлық» құндылықтар жүйесі қалыптасады.

- Медициналық аспект. Дәстүрлі наркология нашақорлықты ауру ретінде қарастырады және оны ұзақ емдеу қажет. Нашақорлықты емдеу мен алдын алуда тек медициналық көмек нәтиже бермейді.

5.Дәрілік тәуелділік медицинадан келесі рет бойынша келді:

- апиын – бұл топқа апиыннан өңделген заттар жатады: морфин, кодеин, промедол, просидол, фентанил, метадон, героин т.б. Бұл заттарға тәуелділік тез қалыптасады. Апиын тамырға егу немесе шегу арқылы қолданылады. Уланғанда эйфория, қозу басым болады. Ауыз қуысы құрғайды, ыстығы көтеріледі, басы ауырады және терлеу пайда болады. Тыныс алу және жүрек қан - тамыр жүйесі бұзылады. Абстиненция синдромы есірткі қабылдаған соң бірнеше сағаттан кейін пайда болады және 5-7 күнге созылады. Психикалық жағынан алаңдаушылық, өлімнен қорқу сезімі байқалады. Адамның ұйқысы бұзылады, қорқынышты түстер көреді. Сондай-ақ көңіл-күйі өзгермелі болады: өзін өзі жоғары бағалайды, кейде депрессия, тітіркену, агрессия және апатиялық жағдайда болады. Героин - апиындардың ішіндегі ең кең тараған түрі және есірткінің ең ауыр түріне жатады.

- барбитураттар – ұйықтататын құрал ретінде қолданылады. Тамырға егу арқылы қабылдағанда басқа ұрады, көз қарауытады, заттар жүзіп жүргендей елестейді, көз қарашығы үлкейеді және тері қызарады. Бүл жағдай бірнеше секундқа созылады. Кейін тепе -теңдігі бұзылады, тез қимылдайды. Адамның қоршаған ортаға деген қатынасы өзгереді, адамдарға жағымды қатынас жасайды.Көтеріңкі көңіл күй 2-3 сағатқа созылады.Содан кейін терең үйқыға кетеді. Ұйқыдан тұрған соң өзін әлсіз сезінеді, зейіні бұзылады, интеллектуалды процестердің қарқындылығы төмендейді.

- анальгетиктер;

- психостимуляторлар - бұл топтағы есірткілерге тән белгі: ойлау қарқыны жылдамдайды (үстірт жеңіл тұжырымдар). Психостимулятор әсерінен қоршаған заттарды қабылдау нашарлайды. Түрлері: кокаин, эфедрин, первитин, амфетамин. Алғаш қабылдағанда шаттық сезімі пайда болады, кейін жағымды сезімдермен жалғасады, Есірткі әсерінен сананың қызметі белсенді жұмыс атқарады,адам көп қимылдайды, көп сөйлейді, өз мүмкіндіктерін жоғары бағалайды.Психостимулятордың ерекшелігі психикалық тәуелділік тез қалыптасады. Есірткі қабылдау тілегі тәуелділік қалыптаспай жатып пайда болады. Сондай-ақ депрессия үзақ уақытқа созылады және абстиненция синдромында өзін өзі өлтіруге тырысады.

- транквилизаторлар;

- галюциногендер – миға қатты әсер етеді. Галлюциноген заттарына улану салдарынан жасанды психоз туындайды, олар бірнеше синапстар қызметіне араласып, оны толық бұзады. Бір рет қабылдағанның әсерінен нейрон мен синапстар қызметі 2-3 күнге дейін қалыпқа келмейді. Тіпті бұл заттарды мидан алып тастаған жағдайда да синапс жасушалары қалыпты қызмет атқармайды. Психикасы тұрақсыз адамдарға есірткі орны толмастай әсер етеді. Өзін-өзі сезінудің бұзылуы және галлюцинация қорқыныш пен алаңдаушылық сезімін тудырады. Бүгінде адамзат медицина мен өнерге қанша қаржы жұмсаса, психоактивті заттарға да сонша жұмсайды. [5]

Аддиктивті мінез-құлықтың дамуына итермелейтін тұлғалық ерекшеліктер. Аддиктивті мінез-құлық психологиялық қиыншылықтарды төзе алушылық қасиеті төмен, өмірлік жағдайлардың өзгеруіне қиын бейімделетін, психофизиологиялық жайлылыққа оңай және тез жетуге тырысатын адамдарға тән. Аддикция мұндай адамдарға шынайы өмірден қашудың бірден-бір құралы болып табылады. Осылайша, мінез-құлықтың аддиктивті формаларын атап көрсетуге болады:

• 
  күнделікті өмірлік қиындықтарға төзе алмаушылық, кризистік жағдайларды көтере алмау;
  
• 
  көпшілікке артықшылығын көрсеткенімен, іштей өз-өзіне көңіл толмаушылық мінінің болуы;
  
• 
  сырттай әлеуметтік топта қарым-қатынасқа түскенімен, эмоционалды байланысқа түсуге деген қорқыныш;
  
• 
  өтірік айтуға деген талпыныс;
  
• 
  басқаларды кінәлауға деген талпыныс;
  
• 
  қабылданған шешімдерден жауапкершілік алудан қашуға деген талпыныс;
  
• 
  стереотиптілік, мінез-құлықтың қайталануы;
  
• 
  қауіптілік сезімі
  

1. Персонологиялық бағыт бойынша кейбір тұлға типтері басқаларға қарағанда аддиктивті мінез-құлыққа бейім. Мысалы, алкоголь тәуелділігін зерттей келе, спецификалық алкогольді тұлға типінің жоқ екені анықталды.

2. Психодинамикалық бағыт тек тұлғаның ерекшеліктеріне ғана емес, оның ортасына және онымен әрекеттесу ерекшелігіне де байланысты көп себептерді атап көрсетеді.

3. Мотивациялық бағыт аддиктивті мінез-құлықты зерттеуде реактивті қарсыласу теориясына сүйенеді. Яғни, мотивация индивидтің еркіндігіне қауіп төнгенде пайда болады. Реактивті қарсыласу теориясы келесі негізгі белгілерді бөледі: еркіндікті алдын ала күту, еркіндікке қауіп күші, тұлға үшін еркіндіктің маңызы, өзінің еркіндігі мен қауіп арасындағы қатынас.

4. Әлеуметтік үйрету теориясы психоактивті агенттердің қабылдауын шақыратын және күшейтетін факторларды талдау.

5. Күтілген әрекет теориясы – аддикцияның моделіне когнитивті компонентті қосады. Аддикция мұнда альтернативті реакцияны жеңу түрінде түсіндіріледі. Есірткілерден жағымды әсерлерді күту мұндай түсінулердің мүмкін болуынан жоғарыланады. Сондай-ақ оларды пайдалану өз әрекеттеріне деген жауапкершілікті жояды.

1.Менделевич В.Д. Руководство по аддиктологии - СПб.:Речь, 2007

2.Короленко Ц.П., Дмитриева Н.В. Аддиктология. Настольная книга - М.:Институт консультирования и системных решении, Общероссийская Профессиональная психотерапевтическая лига 2012

3.Старшенбаум Г.В. Аддиктология. Психология и психотерапия зависимостей – М.: Когито- Центр, 2006

4.Короленко Ц.П., Дмитриева Н.В. Психосоциальная аддиктология – Н.:НГПУ, 2001

5.Мандель Б.Р. Психология зависимостей (аддиктология) – М.:Вузовский учебник, 2012

6. Егоров А.Ю. Нехимические (поведенческие) аддикции (обзор). Аддиктология – СПб.,2005

7.Николаева Е.И.,Каменская В.Г. Аддиктология. Теоретические и экспериментальные исследования формирования аддикции – М.: Форум, 2011

8.Бабаева Ю.Д.,Войскунский А.Е.,Смыслова О.В. Интернет: воздействие на личность. Гуманитарные исследования в Интернете. /под.ред.А.Е.Войскунского/ - М.:Можайск-Терра, 2000

9.Баландин Р.П. Наркоцивилизация – М.:Медицина, 2003

10.Некрасова Е.А. Краткий справочник по психотерапии – РД.: Феникс, 2003
Аннотация. Статье раскрываются теоретические основы исследования психологических аспектов зависимости. Определены уровни аддиктивного поведения людей разного возраста.Рассмотрены виды аддиктивного поведения юношей по классификации Ц.П.Короленко.

Annotation. In clause the theoretical bases of research of psychological aspects of dependence are opened. The levels of behavior of the people of different age are determined. The kinds of behavior of the young men on classification S.P. Korolenko are considered.

УДК 159.9

С 28

роль родителей и школы в формировании

здорового образа жизни у подростка
Сейдалиева Г.Ш., Закизянов Р.Т., Ражева Е.

Таразский государственный педагогический институт, г.Тараз
Проблема формирования здорового образа жизни детей, подростков и молодежи, является наиболее актуальной на сегодняшний день. Данная тема определяет не только состояние и проблемы здоровья наших детей, но и здоровье, благополучие будущих поколений.

В связи с этим возрастает роль семьи и общеобразовательной школы, призванных обеспечить формирование физически и духовно здоровой личности, способной не только адаптироваться к сложным социально-экономическим условиям жизни общества, но и способной к творческому саморазвитию и творческому преобразованию окружающего мира, к формированию своего образа жизни.

Каждый родитель хочет видеть своих детей здоровыми и счастливыми, но не задумывается о том, как сделать, чтобы их дети жили в ладу с собой, с окружающим их миром, с людьми.

Секрет этой гармонии прост – здоровый образ жизни. В понятие здоровый образ жизни мы включаем следующие составляющие:

• 
  поддержание физического здоровья,
  
• 
  отсутствие вредных привычек,
  
• 
  правильное питание,
  
• 
  альтруистическое отношение к людям,
  
• 
  радостное ощущение своего существования в этом мире.
  

Здоровый образ жизни – это радость для больших и маленьких, но для его создания необходимо соблюдение нескольких условий: создание благоприятного морального климата, что проявляется в доброжелательности, готовности простить, понять, стремление прийти на помощь, сделать приятное друг другу, тесная искренняя дружба детей, родителей, педагогов. Общение – великая сила, которая помогает понять ход мыслей ребенка и определить склонность к негативным поступкам, чтобы вовремя предотвратить их, повышенное внимание к состоянию здоровья детей.

Ничто так не влияет на микроклимат в коллективе, как экскурсии на природу, подготовка к праздникам, которые обладают большими возможностями и преимуществами по сравнению с учебной работой.

Здоровый образ жизни – залог счастливой и благополучной жизни ребенка в гармонии с миром в будущем.

Настало время, когда каждый должен не только думать о своем здоровье, но и действовать, так как к здоровому образу жизни, счастью, долголетию дорогу ты выбираешь сам! Дорога жизни бывает трудна. Хотелось бы, чтобы на вашем жизненном пути и на пути ваших детей никогда не встречались губительные дорожные знаки: «СПИД», «Алкоголь», «Наркотики», «Никотин» и др [3].

Дети подрастают. Из маленьких и беспомощных они превращаются в подростков. Чем старше становятся дети, тем серьезнее становятся проблемы, с которыми родители сталкиваемся в повседневной жизни. Главной ценностью является здоровье, и задача родителей и школы, помочь им сохранить этот дар природы.

Задачей школы и родителей является – объяснить подростку, что красота (а ведь каждый из них хочет быть красивым и любимым) – это красота физическая, духовная, это здоровье. К нашему большому сожалению, медицинские обследования детей, ежегодно проводимые в школе, выявляют все больше и больше заболеваний у подростков. Наши дети, еще только начинающие жить, зачастую уже имеют целый «букет» достаточно серьезных хронических заболеваний.

Классным руководителям, учителям приходится уделять здоровью детей больше времени. Привлечение учащихся подросткового возраста к занятиям физической культурой и спортом, организация туристических походов на природу – действенная мера. Тем более, что это еще и дополнительная порция общения (а подростки люди общительные), это и формирование коллектива единомышленников. Здесь и общение «глаза в глаза», чего так не хватает часто нашим детям, общение на-равных с учителем и своими одноклассниками, заряд положительных эмоций, и здоровье.

Сегодня я хотела бы предложить вам еще раз задуматься и о привычках, здоровых и нездоровых. Как уберечь своего ребенка от курения, алкоголя, наркотиков. Возможно, мы не найдем с вами уникального рецепта, но попытаемся.

Как мы уже говорили, переходный возраст – возраст самоутверждения. Как просто почувствовать себя взрослым, затянувшись сигаретой или попивая пивко, сидя на лавочке в компании сверстников. Подростки считают, что таким образом они станут старше, с ними будут считаться.

Что же могут сделать родители и учителя вместе, именно вместе, а не по отдельности. В школе проблему вредных привычек решают педагоги, психологи, с вредными привычками борются родители.

Все люди, в том числе и подростки, владеют информацией о вреде курения, алкоголизма и наркотиков, они уже знают, к чему ведут эти невинные шалости. Сложно одними увещеваниями учителю бороться с рекламными плакатами на улицах и в магазинах, с нечистоплотными продавцами, продающими детям эту продукцию. И, тем не менее, раз за разом на классных часах, в индивидуальных беседах, мы повторяем детям прописные истины. Очень хочется в вас, родителях, найти поддержку, чтобы мы с вами шли в одном направлении и прививали нашим детям тягу к здоровому образу жизни.

И, наконец, самый сложный этап нашего разговора. Это проблема, о которой каждый из нас не хочет думать, считая, что уж нас точно она обойдет стороной. Но Сенека был прав, говоря: «Что есть благо? Знание. Что есть зло? Незнание. Чтобы противостоять злу, надо быть сильнее его». И проблема эта – наркомания. Мы живем в сложное время, и главное уберечь детей от этого зла. К сожалению, возрастает подростковая преступность, чаще мы слышим о наркомании, токсикомании среди подростков (ведь именно они обладают неустойчивой психикой, именно их легче вовлечь в эту авантюру, надавив на «а тебе слабо?»).

Итак, наркотики сегодня – реальность, а с ними:

Наркотик – средство, которое постоянно увеличивает потребность в его использовании. Это прием ядов, которые становятся частью обменных процессов в организме, и вызывает привыкание.

Привязанность к наркотикам ведет к деградации личности подростка, резко снижается работоспособность, память, внимание.

Наркотики – это постоянные траты денег, а подросток может либо взять их у родителей либо украсть, отсюда возрастание подростковой преступности.

Специалисты выделяют факторы, способствующие привлечению подростка к наркотикам и родители должны их знать и иметь в виду:

Сложность взаимоотношений со старшими или отсутствие контроля со стороны родителей;

Отдельные подростки стараются таким образом привлечь к себе внимание коллектива сверстников любой ценой, из-за того, что привыкли к повышенному вниманию со стороны родителей.

Нередко, используется сила принуждения, особенно к слабовольным, либо к подросткам, лишенным внимания взрослых.

По данным соцопросов 12% подростков в возрасте до 16 лет хотя бы раз в жизни пробовали наркотики, 1% употребляет их постоянно.

Каждый родитель должен хорошо представлять признаки пристрастия ребенка к наркотикам:

• 
  резкая смена друзей
  
• 
  резкое ухудшение поведения
  
• 
  изменение пищевых привычек
  
• 
  случаи забывчивости
  
• 
  резкие перемены настроения
  
• 
  полная утрата прежних интересов
  
• 
  частое упоминание о наркотиках в шутках и разговорах.
  

И в заключение своего выступления я сформулирую основные принципы поддержки подростка:

• 
  терпение
  
• 
  внимание
  
• 
  тактичность и деликатность
  
• 
  точные используемые слова, как важного инструмента в отношениях
  
• 
  умение поставить себя на место ребенка
  
• 
  гибкая система контроля, не довлеющая, над сознанием ребенка и поддерживающая его
  
• 
  ознакомление подростка с научными фактами и сведениями о вреде вредных привычек.
  

Таким образом, основная работа по формированию здорового образа жизни, должна проводиться, прежде всего, при воспитании ребенка в семье и обучении в школе.

Оқытудың жаңа технологиясының бірі – жалпы білім беретін мектептерде әр пәнді деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту болып табылады. Оқушыларды деңгейге бөліп оқытуға бола ма, оның қандай тиімді жолдары бар, деңгейге бөліп оқытудың өзіндік ерекшелігі қандай және жеке тұлға тәрбиелеуде қандай көмегі бар деген сауалдарға тоқталсақ, деңгейге бөліп оқытудың кезінде оқушылардың тәжірибелік-теориялық дайындығын, оқуға деген ынтасын, дара қасиетін әлеуметтік-психологиялық танымал, сұранымын ескеру талап етеді. Сондықтан да тиімді дәрежеге жету үшін оқушының білім мен деңгейіне байланысты жұмысты ғылыми түрде ұйымдастыру қажет.

Қазіргі базалық білім беру – жеткілікті білімнің төменгі шегі. Мұғалім баланы оқыту барысында оқушыға тақпақ жаттатып, ережелерді оқытып, жаттығулар орындатып әр түрлі жұмыстар жүргізеді. Оны талап етеді. Ол мұғалім үшін қиын жұмыс емес. Оқушы мұғалімнің айтқанын кітаптан оқып, тақпақты жаттап (тіпті оларды қызықтырмаса да), ережені айтып беруі мүмкін. Бірақ, оқушы сол оқыған материалдың ішкі дүниесін түсінді ме, міне, негізгі мәселе осында жатыр.

Мектеп оқушыларының білім деңгейінің көрсеткішін төмендегідей бағалауға болады: 1 деңгей (төмен)–эпизодтық. Білімді жаңа жағдайға көшіру мұғалім көмегімен жүзеге асырылады; 2 деңгей –түсініктерді жүйелеу деңгейі. 70% ғылыми ұғымдарды саналы түрде анықтайды; 3 деңгей (жоғары) бастапқы ғылыми ұғымға өту (ауысу) деңгейі деп белгілейді. Мектеп оқушыларына берілетін тапсырмалар оқушылардың ойлауына әсер етеді, тапсырманы орындау үшін бала жауапты өзі іздестіреді, оны шешуде ақыл –ойы дамиды, ойлауына жан-жақты әсер етеді деп түйіндейді. Бірінші деңгей тапсырмалары жаттап алуға лайықты, алдыңғы сабақта жаңадан меңгерілетін өңін өзгетпей қайталап, пысықтауына мүмкіндік береді, екінші деңгей тапсырмалары материалды реттеуге және жүйелеуге берілген тапсырмалар, үшінші деңгей танымдық – іздену түрдегі заңдылықтар шығару қорытынды жұмыстары.

Деңгейлік тапсырмалар ауқымы өте кең. Оқулықтағы жаттығулар - өтілген ережелер бойынша қайталау, пысықтау, бекіту жұмыстарын арналған тілдік, грамматикалық жұмыстар жүйесі. Деңгейлік тапсырмалар құрамында мәтіндер, сөзжұмбақтар, қызықты грамматика, тестік сұрақтар, іскерлік ойындар мен тренингтер жүйесін қамтиды. Бұлар оқытудың деңгейіне сәйкес оқушыны саралап оқытуға ыңғайлы, әрі оқу бағдарламасы оқушының жас ерекшелігі мен білім деңгейіне сай құрылып, оқулыққа қосымша пайдалануға беріледі. Оқушыны деңгейге бөліп оқыту үшін сабақ жаңаша жоспарланады. Оқушыларға деңгейлік тапсырмалар беру арқылы сан түрлі жұмыс жүргізіледі. Оқушының алған білімін жүзеге асыралатыны тексеріледі. Өз бетімен жұмыс орындауға бейімділігі бақылауға алынады. Қорытындысында деңгейлік тапсырмалар арқылы жұмыс жасаудың тиімділігі байқалады. Оқушының белсенділігі мен іскерлігі артып, шығармашылыққа ұмтылады. Деңгейлік оқыту барысында біліктілікке жетеді. Бірінші деңгей тапсырмаларды білімнің мимималдық шегі, мемлекеттік стандарт талабына сәйкес бағдарлама мөлшерінен аспайтын, оқушының жас ерекшелігіне сай болады. Сынып бағдарламасына байланысты лексикалық тақырыптар мен грамматикалық тапсырмалар, тілдік ережелер, жазба жұмыстарын орындайды. Кейіннен жоғарғы сыныптарда оқыған кезде де есінде тұрақты қалатындай бағытта сөздік минимумдарды меңгереді. Екінші деңгей тапсырмалары түрленіп, сынып бағдарламасына сай барлық бағдарламасымен жұмыс істейді. Оқушы өз бетімен керегінше қызмет етеді. Оқу мотивтерді қанағаттанарлық дәрежеде. Ықыласы жоғары. Оқушының сөйлеуі, хабарды түсінуі, қабылдауы, жазба жұмыстарын орындау көрсеткіштері міндетті деңгейден әлде қайда жоғары болады. Бірінші деңгейден бастау алған сөйлеу үшінші деңгей оқушылардың шығармашылыққа деген мотивтердің айқын көрінуімен логикалық ойлау дәрежесінен жоғары болумен, өз жеке басының белсенділігімен, ісіне талдау жасай білуімен, білімді жаңа жағдайда пайдаланумен сипатталады. Ситуацияға байланысты әр түрлі нұсқада диалог құрады. Мәтін бойынша сұрақ қояды. Талдау, жинақтау, салыстыру жұмыстарын жүргізеді. Танымдық - «іздену (эвристикалық) түрдегі жұмыстарды ізденіп өз бетімен орындайды. Төртінші деңгей дарынды, іздемпаз, қабілеті жоғары, талапты балаларға арналады. Оқушыларға мұғалім тек тақырыбын ғана береді, оқушының өз мақсатын қояды, әдістерін іздейді, нәтижеге жетеді. Жазба жұмыстарын орындайды.

Оқыту практикасында деңгейлеп оқыту технологиясын енгізуге оқу ақпараттарының көлемінің ұлғаюы, оқушыларға түсетін «салмақтың» артуы басты себеп болады. Деңгейлеп оқыту – оқылатын ақпараттың азаюы арқылы емес, оқушыларға қойылатын талаптардың әртүрлілігі арқылы жүзеге асырылады. Деңгейлеп оқыту технологиясының мақсаты - әрбір оқушы өзінің даму деңгейінің оқу материалын меңгеруін қамтамасыз ету.

1.Деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып білім алуына жағдай жасап, мүмкіндік береді.

2.Деңгейлеп оқыту әртүрлі категориялардағы балаларға бірдей зейін аударып, олармен саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

3.Деңгейлеп -саралап оқыту құрылымында білім игерудің негізгі үш деңгейі қарастырылады: ең төменгі деңгей (минималды базалық), бағдарламалық, күрделенген деңгей.

Базалық деңгей – мемлекеттік стандар бойынша анықталған ең төменгі шек. Сондықтан оны әрбір оқушы меңгеруі тиіс. Бұл деңгей оқушыға өзінің қызығушылығы мен қабілетін ескере отырып, уақытымен күшін дұрыс пайдалануына мүмкіндік береді.

4.Оқушының жеке тәжірибесіне негізделген оқыту технологиясы тиімді де нәтижелі болу үшін:

- жеке тұлға ерекшеліктеріне;

- психикалық даму ерекшеліктеріне (есте сақтау, қабілетінің ерекшелігіне, ойлау, қабылдау, зейін еркшелігіне, өзінің эмоциясын басқара білуіне);

- пән бойынша білімді игеру деңгейіне оқушының білімімен іс-әрекет тәсіліне назар аударып, көңіл бөлу керек.
Деңгейлеп оқыту барысында оқушы мен мұғалім іс әрекетінің жүйесі

Бастапқы ғылыми идеялар:

- деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып білім алуына жағдай жасап, мүмкіндік береді.

- деңгейлеп оқыту әр түрлі категориядағы балаларға бірдей зейін аударып, олармен саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

- деңгейлеп-саралап жұмыс істеуге мүмкіндік береді Деңгейлеп оқыту құрылымында білімді игерудің негізгі үш деңгейі қарастырылады: ең төменгі деңгей бағдарламалық және күрделенген деңгей. Базалық деңгей – мемлекеттік стандарт бойынша анықталған ең төменгі шек. Сондықтан оны әрбір оқушы меңгеруі тиіс. Бұл деңгей оқушыға өзінің қызығушылығы мен қабілетін ескере отырып, уақыты мен күшін дұрыс пайдалануына мүмкіндік береді.

- оқушының жеке тәжірибесінде негізделген деңгейлеп оқыту технологиясы тиімді де нәтижелі болу үшін:

- жеке тұлға ерекшеліктеріне;

- психикалық даму ерекшеліктеріне (есте сақтау қабілетінің ерекшелігіне, ойлау, қабылдау, зейін ерекшелігіне, өзінің эмоциясын басқара білуіне);

- пән бойынша білімді игеру деңгейіне (оқушының білімі мен іс әрекет тәсіліне назар аударып, көңіл бөлу керек).

Әрбір тақырып бойынша өткізілетін сабақтар кезектесіп келетін бес типтен құралады.

Бірінші – тақырыпты жалпы талдау сабақтары (оларды лекциялар деп атайды).

Екінші – қиыстырылған семинар сабақтарда оқушылардың өзіндік жұмысының процесінде оқу материалдарының тереңдей талдануы.

Үшінші – материалды пән аралық қорытындылау сабақтары.

Төртінші – материалды қорытындылау және білімді жүйелеу сабақтары (тақырыптық сынақтар деп аталады).

Бесінші – практикум сабақтар. Балалардың даму деңгейінің бірыңғай болмауына, жеке қабілеттеріндегі айырмашылықтармен басқада себептерге байланысты сыныпта оқу үздіктерімен үлгермеушілер пайда болатыны белгілі. Сондықтан мұғалім сабақтың барлық кезеңдерінде: жаңа материалды беру, бекіту, қайталау, білім, білік дағдыны бағалау кезінде деңгейлеп саралап оқытуды ұйымдастырады. Білім беру ұйымдастырудағы қайта құрулармен оқытудың жаңа мазмұны мұғалімдер қауымына жаңаша іскерлікпен пәндерді оқытудың жаңаша технологиясын ендіру міндеттерін шешуді талап етуде.

Кеңестік педагогика мен дидактиканың озық шеберлері В.Шаталовтың, В.Шейманның, Е.Ильиннің тәжірибелерінің мақсаты – оқушының оқу танымдық қызметін дұрыс ұйымдастыра отырып түпкі нәтижеге жету яғни оқушының сабақ үстінде бағдарламалық талаптар (міндетті және мүмкіндік) деңгейінде жан-жақты терең біліммен саналы тәрбие алуы еді. ХХ ғасырдың соңында адамдар жаңа технологиялық зерттеулер (В.Беспалько, В.Монахов) жаңартылған әдістемелік жүйенің оқыту үрдісінде іске асуы үшін оны технологияландырудың қажет екенін дәлелдеп отыр.

Педагогикалық технология мынадай төрт негізгі шартты қанағаттандыруы тиіс (В.Беспалько).

- педагогикалық технология оқытудағы педагогикалық экспромптарды жоюы қажет.

- оқушының танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу тәрбие үрдісінің табысына негізделуі қажет.

- оқу мақсатын диогностикалық түрде анықтап, оның меңгерілуі сапасын дәл тексеріліп , базалау қажет.

- іс жүзінде оқу-үрдісінің толықтығын қамтамасыз етуі тиіс.

Қазіргі заман талабы әр оқушының сабақ кезінде жаңа білім қосып қана қоймай, соны өзі игеріп, ізденіп, талап – пікір таластыру деңгейіне жетіп, даму үстінде. Осындай өздігімен дамуды қалыптастыратын Ж.Қараевтың «Деңгейлеп-саралап оқыту» технологиясының тиімділігі мен маңыздылығы қажетті .

Бұл технология оқу үрдісінде:

- оқушыға сенімділік білдіру;

- пәнге қызығушылығын арттыру;

- оқушы біліміне сеніп, әрі дамыту;

- өзіндік шығармашылық деңгейге көтерілу көзделген.

Профессор Ж.Қараевтың технологиясының тиімділігі сол жаңа тақырыпты балаларға шығармашылық ізденіс үстінде өздігінен меңгеруі тиіс. Сондықтан мұндай сабақтарда оқушылардың ынтасын белсенділігін арттыру үшін мәселелік сұрақтар қойып отыру.

Деңгейлік тапсырмалардың мақсаты:

• 
  жеңілден қиынға, қарапайымнан күрделіге қарай сатылы түрде орындалатын жұмыстар.
  
• 
  оқушы ізденіске, шығармашылыққа бөленеді.
  
• 
  дарынды оқушылар мүмкіндігі анықталды.
  
• 
  әр оқушы өзін -өзі бағалайды, өз білімін жоғары деңгейге жеткізе алады, материалды толық меңгереді.
  
• 
  жаңа тақырыпты жаңа әдіспен түсіндіріледі.
  
• 
  тест арқылы тақырып меңгеріледі.
  
• 
  өзіндік жұмыстар жүргізіледі.
  
• 
  бақылау жұмысы алынады.
  
• 
  бақылау парағы жасалады.
  

Деңгейлеп оқыту - оқылатын ақпараттың азаюы арқылы емес, оқушыларға қойылатын талаптардың әртүрлілігі арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі заман талабы әр оқушының сабақ кезінде жаңа білім қосып қана қоймай, соны игеріп, ізденіп, талап – пікір таластыру деңгейіне жету мақсатын көздейді.

1.Кобдикова Ж.У. Педагогические технологии уровневой дифференциации обучения в средней школе. Алматы, 2001.

2.Кобдикова Ж.У.Оқыту процесін технологияландыру .Алматы, 2010,11-15б

3.Денисенко В.В Дифференциация обучения на основе обязательных результатов обучения.-М: 2011.

4.Керимбаева М.Р. Инновационные процессы в школе: проблемы, перспективы, поиск.- Алматы,1995г.
Аннотация. В статье рассматриваются педагогические основы инновационных технологий в учебно-воспитательном процессе общеобразовательных школ.

Аnnotation. One of the main tasks of society development is the usage of new technology in educational system.

С91

374/377(574)
ПРИМЕНЕНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ ДОШКОЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ
Сухова С.О.

Детский сад №11, г. Тараз
Современное состояние дошкольного образования в Казахстане характеризуется реальными действиями на пути интеграции в мировое образовательное пространство. В этом контексте возрастают роль и значение дошкольного образования, актуальнейшей задачей которого является формирование личности, обладающей знаниями, способной самостоятельно, активно действовать, принимать решения, гибко адаптироваться к изменяющимся условиям жизни.

Дошкольный возраст обоснованно считается наиболее важным периодом в процессе формирования личности человека. В этом возрасте более интенсивно развиваются различные способности, формируются нравственные качества, вырабатываются черты характера. Именно в данном возрастном периоде закладывается и укрепляется фундамент здоровья и развития физических качеств, необходимых для эффективного участия ребенка в различных формах двигательной активности, что, в свою очередь, создает условия для активного и направленного формирования и развития психических функций и интеллектуальных способностей дошкольника.

В подавляющем большинстве дети, начиная с дошкольного возраста, страдают дефицитом движений и сниженным иммунитетом. Их мышечная нагрузка уменьшается в силу объективных причин: у детей практически нет возможности играть в подвижные игры во время прогулки, да и некоторые родители чрезмерно увлекаются интеллектуальным развитием своих детей (компьютерные игры, посещение разнообразных кружков).

Современные дошкольные образовательные программы составлены достаточно грамотно и обоснованно, но они акцентированы на вопросах гигиены и безопасности. Это, конечно, чрезвычайно важные условия, как для нормальной адаптации ребёнка в обществе, так и для сохранения его жизни в целом. Но более глубокая задача привить ребёнку необходимость быть здоровым, а значит, активным, дееспособным и не представляющим угрозы здоровью других членов общества. Мы призваны воспитать у дошкольника уважение к собственному здоровью и обязанность его беречь.

Достижение цели образования в новых социальных и экономических условиях требуют комплексных усилий не только дошкольного учреждения, но и всего общества. Стратегические направления в системе образования требуют поиска новых организационных форм, методов обучения и воспитания. В связи с этим встаёт необходимость к инновационной деятельности, прогрессивным технологиям педагогического процесса. Необходимо определиться с приоритетами в области педагогических технологий с учетом поставленных целей образования, с учетом интересов развития личности.

Применение личностно-ориентированных технологии представляют собой воплощение гуманистической философии, психологии и педагогики.

В центре внимания личностно-ориентированных технологий – личность ребенка, которая стремится к максимальной реализации своих возможностей (самоактуализации), открыта для восприятия нового опыта, способна на осознанный и ответственный выбор в разнообразных жизненных ситуациях. Именно достижения личностью таких качеств провозглашается главной целью воспитания в отличие от формализованной передачи воспитаннику знаний и социальных норм в традиционной технологии.

Содержание образования представляет собой среду, в которой происходит становление и развитие личности ребенка. Ей свойственны гуманистическая направленность, обращенность к человеку, гуманистические нормы и идеалы.

Технологии личностной ориентации пытаются найти методы и средства обучения и воспитания, соответствующие индивидуальным особенностям каждого ребенка: берут на вооружение методы психодиагностики, изменяют отношения и организацию деятельности детей, применяют разнообразные и мощные средства обучения (в том числе компьютер), перестраивают содержание образования.

Личностно-ориентированные технологии противопоставляют авторитарному, обезличенному и обездушенному подходу к ребенку в традиционной технологии – атмосферу любви, заботы, сотрудничества, создают условия для творчества и самоактуализации личности.

Целевые ориентации:

- Переход от педагогики требований к педагогике отношений.

- Гуманно-личностный подход к ребенку.

- Единство обучения и воспитания.

Технология сотрудничества трактуется как идея совместной развивающей деятельности взрослых и детей, скрепленной взаимопониманием, проникновением в духовный мир друг друга, совместным анализом хода и результатов этой деятельности, формирование положительной Я-концепции личности.

Я-концепция – это система осознанных и неосознанных представлений личности о самой себе, на основе которых она строит свое поведение.

В детсадовские годы Я-концепция – основа внутреннего стимулирующего механизма личности. Положительная, мажорная Я-концепция (Я нравлюсь, Я способен, я значу) способствует успеху, эффективной деятельности, положительным проявлен6ием личности. Отрицательная Я-концепция (я не нравлюсь, не способен, не нужен) мешает успеху, ухудшает результаты, способствует изменению личности в отрицательную сторону.

Личностный подход включает как одну из важнейших задач формирование у ребёнка положительной Я-концепции. Для этого в первую очередь необходимо:

1. 
   Видеть в каждом ребенке уникальную личность, уважать ее, понимать, принимать, верить в нее («Все дети талантливы» - вот убеждение воспитателя);
   
2. 
   Создавать личности ситуацию успеха, одобрения, поддержки, доброжелательности, чтобы жизнедеятельность, учеба приносили ребенку радость; «Учиться победно!»;
   
3. 
   Исключить прямое принуждение, а также акценты на отстаивание и другие недостатки ребенка; понимать причины детского незнания и неправильного поведения и устранять их, не нанося ущерба достоинству, Я-концепции ребенка («Ребенок хорош, плох его поступок»);
   
4. 
   Представлять возможности и помогать детям реализовывать себя в положительной деятельности «В каждом ребенке – чудо; ожидай его!».
   

В ходе проектной деятельности дошкольник исследует различные варианты решения поставленной задачи, по определенным критериям выбирает оптимальный способ решения. Например, ребенок хочет сделать подставку для карандашей или кисточек. Реализация этой задачи в случае проектной деятельности не осуществляется сразу. Сначала дошкольник пытается представить несколько вариантов изготовления подставки.

Поскольку в дошкольном возрасте доминирует образное мышление, то варианты выполнения поставленной задачи могут быть представлены в форме рисунка. Создав несколько изображений, ребенок удерживает в своем сознании целый ряд вариантов. При наличии нескольких вариантов появляется возможность их анализа путем сопоставления друг с другом, выявления их достоинств и недостатков. Фактически каждый такой вариант позволяет дошкольнику лучше понять то, что он собирается делать и уяснить последовательность действий.

При изготовлении подставки ребенок может использовать различный материал. Поэтому при сопоставлении рисунков может учитываться материал будущей поделки. Кроме того, при сравнении рисунков могут приниматься во внимание люди, которые будут участвовать в совместном проекте.

При организации проектной деятельности необходимо учитывать тот факт, что в дошкольном возрасте замысел ребенка, как правило, намного опережает его технические возможности. В связи с этим взрослые, в первую очередь родители должны оказывать помощь дошкольнику при реализации замысла.

Совместная деятельность позволяет детям и родителям лучше понять друг друга, установить доверительные отношения.

При организации проектной деятельности в детском саду педагоги могут столкнуться со следующими проблемами.

• Несоответствие между традиционной формой организации образовательного процесса и характером проектной деятельности.

• Неразличение субъектной и объектной позиции ребенка.

• Необходимость формирования субъектной позиции педагога и т.д.

Объектом проектирования может стать педагогическая система дошкольных учреждений, педагога, отдельной программы как единство системы целей образования и всех факторов педагогического процесса, способствующих достижению целей.

Между тем для каждого педагога важнейшим являются вопросы, связанные с проектированием образовательного процесса по конкретной методике, индивидуальной воспитательной системы, отдельного специально-организованного учебной деятельности, педагогической ситуации. В дошкольном образовании использование метода проектов является подготовительным этапом для дальнейшей его реализации на следующей ступени образования.

Проекты, вне зависимости от вида нуждаются в постоянном внимании, помощи и сопровождении со стороны взрослых на каждом этапе реализации. Особенностью проектной деятельности в дошкольной системе образования является то, что ребенок еще не может самостоятельно найти противоречия в окружающем, сформулировать проблему, определить цель (замысел).

Поэтому в воспитательно-образовательном процессе дошкольных учреждений проектная деятельность должна носить характер сотрудничества, в котором принимают участие дети и педагоги, а также вовлекаются родители и другие члены семьи.

Родители могут быть не только источниками информации, реальной помощи и поддержки ребенку и педагогу в процессе работы над проектом, но и стать непосредственными участниками образовательного процесса, обогатить свой педагогический опыт, испытать чувство сопричастности и удовлетворения от своих успехов и успехов ребенка.

Поскольку ведущим видом деятельности дошкольников является игра, то, начиная с младшего возраста, в дошкольных учреждениях планируются и реализуются ролево-игровые и творческие проекты, что подчеркивает специфику проектной деятельности с дошкольниками.

1.Селевко Г.К. Современные образовательные технологии.- Москва. «Народное образование» 1998.

2.Бабинский Ю.К. Оптимизация учебно-воспитательного процесса. – М.: Просвещение, 1982.

3.Беспалько В.П. Слагаемые педагогические технологии. – М.: Педагогика, 1989.