Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

жүктеу 6,98 Mb.

бет	22/25
Дата	20.02.2018
өлшемі	6,98 Mb.
	#10202

1 ... 17 18 19 20 21 22 23 24 25

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Использование персональных компьютеров при обучении учащихся 5-6 классов решению математических задач. //Сборник научных статей ІҮ Международного форума «Информатизация образования Казахстана и стран СНГ». – РЦИО, Алматы, 2006.–С.281-283.

2. 5-6 сынып оқушыларын математикалық есептерді шешуге үйрету //«Ұлт тағлымы» Білім және ғылым министрлігінің ғылыми журналы. – Алматы, 2007.– №6. – Б.97-100.

3.Оқушыларда математикалық есептерді шығара білу біліктіліктерінің қалыптасуының психологиялық негіздері // «Қазақстан жоғары мектебі» Білім және ғылым министрлігінің ғылыми журналы. – Алматы, 2007.– №1. –Б.23-26.

Аннотация. Анализ исследований по применению компьютеров в обучении математике приводит к заключению, что вопросы методики применения открытых компьютерных программных средств в курсе алгебры 7–9 классах являются актуальными. Кроме того, процесс создания компьютерных программ достаточно интересен и доступен учителю математики.

Аnnotation. Research analysis of using computers in teaching mathematics leads to the conclusion that using open computer programs while teaching algebra in 7-9 grades has not been looked into. Moreover, making computer programs is very difficult and not easily available to those teachers of mathematics who do not have computer skills. This leads to the necessity of researching ways to develop pedagogical computer means by using methods for those users not having computer skills and developing methodology of using them while teaching mathematics.

ӘОЖ 681.3.06
ПРОГРАММАЛАУ ТІЛДЕРІНІҢ БІР - БІРІНЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Туганбаева Г.Т, Еркебек Ж.Б.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Программалау тілі - мәліметті (деректі, ақпаратты) және олардың алгоритмін ЭЕМ-де өңдеуге арналған формальды тіл. Программалау тілінің негізін алгоритмдік тіл құрайды. Алғашқы программалау тілі ішкі машиналық тіл болып есептеледі.

Паскаль тiлiн 1968 - 1971 жылдары швейцариялық ғалым Никлаус Вирт оқып - үйренуге қолайлы программалау тілі ретінде ұсынған болатын. Бұл тілдің стандарты кейiнiрек бекiтiлдi, ол сол кездері кең таралған АЛГОЛ, ФОРТРАН, БЕЙСИК тiлдерiне қарағанда жетiлдiрiлген, жұмыс iстeyгe ыңғайлы тiл болды. Паскаль тiлi өзінің қарапайымдылығының және тиiмдiлiгiнің арқасында дүние жүзіне тез таралды. Қазiргi кезде барлық дербес компьютерлер осы тілде жұмыс iстей алады. Паскаль тiлiнде жазылған программаның дұрыстығын компьютерде тексеру және жiберiлген қатенi тузету оңай. Бұл тілде жазылған программа компьютерде орындалу барысында алдымен трансляцияланады (машина тiлiне аударылады), объектiк программаға түрлендіріледі де содан кейiн ғана орындалады. Осы сәтте компьютерде программаның екі нұсқacы болады, оның бiрiншiсi - алгоритмдiк тiлдегi алғашқы түпнұсқасы, ал екiншiсi - объектiк кодтағы жазылған программа. Есеп нәтижесін машиналық кодта жазылған программа арқылы аламыз, ал программаны түзету қажет болғанда, оның алгоритмдiк тiлде жазылған алғашқы нұcқacы өңделеді. Қазiргi кезде Паскаль кез келген күрделі есептерді шығара алатын, кең таралған стандартты оқу тіліне айналды

Программа құрылымы

Программа – белгілі бір программалау тілінің синтаксистік ережелеріне сәйкес жазылған нұсқаулар тізбегі. Демек, Паскаль тілінде программа жазу үшін программалаушы оның жазылу ережесін жақсы білу қажет. Паскаль тіліндегі программа жалпы мына түрде жазылады:

Программа тақырыбы;

Сипаттау бөлімі;

Begin

Орындалатын бөлім;

End.

Программа тақырыбы program қызметші сөзінен басталады. Ол программа атынан және параметрлерден тұрады. Мысалы:

Program esep1 (input, output);

Мұндағы esep1- программаға берілген атау. Программалаушы программа атын өз қалауынша бере алады. Программа атауы оларды екінші бір программадан ажыратуға қажетті көрсеткіш.

input, output – стандартты енгізу, шығару файлы.

Сипаттау бөлімінде программада кездесетін барлық берілгендердің атауы, типі, мүмкін болатын мәндері, т.б. хабарланады.

Орындалатын бөлімде вegin және еnd қызметші сөздері арасында операторлар тізбегі жазылады. Сол себепті, вegin (ашылатын) және еnd (жабылатын) қызметші сөздердің операторлар жақшасы деп атаса да болады.

Си- программалау тiлi

С++ тiлi BCPL және B тiлдердiң негiзiнде құралған және Си тiлiнен дамыған.

BCPL тiлi компилятордан жазуға және операциялық жүйенi бағдарламамен қамтамасыз етуге арналған. Бұл тiлдi 1967 жылы Мартин Ричард ойлап тапқан. Кен Томпсон В тiлiнiң көптеген мүмкiндiктерiн BCPL дубликатында және В тiлiн UNIX операциялық жүйелерiнiң алғашқы версияларын құру үшiн 1970 жылы Bell Laboratories-те DEC PDP-7 компьютерiнде қолданылды. BCPL және В тiлдерi қолдануға тиiмсiз болды. Онда мәлiметтiң әрбiр элементi жадыда бiр сөздiң орнын алады және мәлiмет элементтерiн өңдеуде бағдарламашыларға ауыртпалығын тигiздi.

Си тiлi В тiлiнiң негiзiнде дамыды. Си тiлiн Bell Laboratories-те 1972 жылы Деннис Ритчи DEC PDP-11 компьютерiнде жасады. Си BCPL және В тiлдерiнiң көптеген маңызды концепцияларын және мәлiмет типтерiн және басқа да қасиеттерiн қолданды. Си тiлi UNIX операциялық жүйесiн өңдеудегi тiл ретiнде кеңiнен танымал болды. Қазiргi таңда барлық операциялық жүйелер Си және Си++ тiлдерiнде жазылған. Соңғы он жылдықта Си тiлi көптеген компьютерлерде қолайлы болды.

Си++ Си тiлiнiң кеңейтiлген түрi. Оны 1980 жылдың басында Бъерн Строустроп Bell Laboratories-сында өңдеп шығарған. Си++ тiлi Си тiлiнiң бiрқатар қасиеттерiн реттеудi қамтамасыз етедi және ең маңыздысы объектi-бағдарланған бағдарламалық мүмкiндiгiн қамтамасыз етедi. Бұл бағдарламамен қамтамасыздандыру әлемiндегi революциялық идея болып табылады.

Басқада бағдарламалық тiлдер көптеген қажеттi эффект бере алмағандықтан, Си++ алғашқыда ең жоғарғы деңгейдегi нақтылы оқиғалар үлгiлерiн өңдеу мақсаты үшiн құрылған тiл болды.

Си++ тiлiн құруда Си тiлiнiң сәйкестiгiн сақтап қалуға ерекше көңiл бөлiндi. Си++ тiлiнiң көмегiмен кең көлемдi бағдарламалық проектiлер құруға болады. Си++ тiлiнiң арқасында берiлген мәлiметтер типтерiне бақылауды күшейтуге және көптеген қосымша эффектiлердi жеңе алатын болдық. Си++ тiлiнiң ең маңызды табысы объектi-бағдарланған бағдарламалау болып табылады. Си++-тiң барлық жеңiлдiктерiн пайдалану үшiн негiзгi объектiлердi және олармен байланысқан операцияларды анықтап алу керек.

Программа құрылымы :

Программа мынандай элементтердің жиынынан тұрады. Процессорлардың командаларды, компилятор көрсеткіштері, хабарламалар мен анықтамалардан тұрады.

Тесттерінің компиляция алдында өзгертеді. Компиляторға көрсеткіштер арнайы құрал-саймандар (указатель), олар арқылы программа орындалады.

Айнымалыларды хабарлау – айнымалының атрибутын көрсетеді.

Айнымалыларды анықтау – оған ЭЕМ жадынан орын береді.

Функцияларды хабарлау – оның атын, оның формальдық параметрлерінің атрибутын көрсетеді. Cи тіліндегі программа орындалуы үшін кем дегенде бір функция болуы қажет. Егер бірнеше функция болса олардың біреуі бас функция болып, оның аты main () болуы мүмкін.

Мысалы:

I nt x =1;\* айнымалыларды анықтау*/

int y=2;

extern int printf (char*, …); \* функцияны хабарлау*/

main () \* бас функцияны анықтау */

{int r ;/* айнымалыларды анықтау */

int w;

z=y+x; .w=y-x;

printf (²r=%d\w=%d\n²,r,w);}

Салыстыру

С және Pascal тілдері кең тараған программалар. Pascal тілі жаңадан бағдарламалауды үйрене бастаған адамдарға жеңіл түседі, көптеген Қазақстан оқу орнындарында 1-ші Pascal - тілін үйретуден бастайды.

Паскаль тілінің ерекшеліктері:

- Тілдің қарапайымдылығы оны тез арада жете меңгеруге мүмкіндік береді.

- Деректердің құрылысына қарай сандық, белгілік және екілік информациямен жұмыс жүргізуге және күрделі алгоритмді бағдарлама жасауға қызмет етеді.

- Жүйелік бағдарламалауда кеңінен қолдануына оның өте тиімді бағдарламалар құру мүмкіндігі септігін тигізеді.

Си тілінің ерекшеліктері:

- Тілдің машиналық кодына ұқсас болуы, программа кодының тез орындалуына мүмкіндік береді.

- Операторлардың қысқа жазылуы кодты тез теруіне мүмкіндік береді.

Кестелік түрдегі салыстырмасы:\\

Паскаль	Си
integer : A;	int A; "d"
real B,C;	float B,C; "f"
ch : char;	char ch; "c"
STR : string[ұзындық]; ұзындық <=255	char *STR[ұзындық] "s"
arr : array[10][20] of integer = (1,2);	int arr[10][20] = {1, 2};
flag : boolean;	си – да жоқ/ ол си++ бар - bool flag;
begin...end	{...}
write(x:5:2); x - real	printf("%-5.2f", x);
writeln("Жауап = ", x, ", y = ", y);	printf("Жауап = %d, y = %d", x, y);
x:=a+b;	x=a+b;
a = b - теңестіру	a == b
uses system - үнемі қосулы	#include
uses crt; - графикалық модуль	#include
dec X; - x = x - 1	X--;
inc X; - x = x + 1	X++;
{...} немесе {...} - комментария	Бүкіл жол - // ... немесе белгілі аралық /.../
A mod B	A % B
@A - адресті алу	&A
and	&&
or	\|\|
xor	^
not A;	!A;
readln(x,y);	scanf("%d,%d",&;x,&;y);
if((a>b)and(b<10)) then begin ... and; else ...;	if(a>b && bb<10) { ... } else ...;
for i = 0 to 100 do ...;	for(i = 0; i b <= 100; i++);
for I = 10 downto 1 do ...;	for(i = 10; i >= 1;u--);
repeat ... ubtil(a<>b);	do{ ... }while(a!=b) ;
while(a>=c) do begin ... end;	while(a<=c){ ... }
shl; shr; - қозғалыс оңға, солға	<<;>>
procedure proc(a,b:char) begin ... шақыру - proc("A","B"); end;	void proc(char a, char b) { ... шақыру proc("A","B"); }
function func(a:integer,b:real):double; begin ... func := 0.001; end;	double func(int a, real b) { ... return 0; }
readkey;	getche();
x:=x+5;	x+=5; *=, /=, -=, %=
if y<10 then x:=20 else x:=40	x = (y<10) ? 20 : 40
casw x of 1 : inc t else dec t; end;	switch(x){ 1 : t++;break; default : t--;}

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Культин Н.Б. «Программирование в Turbo Pascal 7.0 и Delphi», С.-Петербург,1999.

2. Абрамов В.Г., Трифонов Н.П. Трифонова Г.Н. Введение в язык Паскаль: Учеб. Пособие.- М.:1988.

3. Абрамов С.А., Зима В.М Начала программирования на языке Паскаль. – М.:1987.

4. Марченко А.И., Программирование Turbo Pascal 7.0. 6-е изд. – К.: ВЕК+, 2000.

5. Березин Б.И., Березин С.Б. Начальный курс С и C++. — М.: ДИАЛОГ-МИФИ, 1996

6. Керниган Б., Ритчи Д. Язык программирования Си: Пер. с англ. — М.: Финансы и статистика, 1992.
Аннотация. В статье рассматривается особенности программирование языков.

Annotation. This article discusses features of programming languages.
ГЕОГРАФИЯ, БИОЛОГИЯ,

ХИМИЯ, ЭКОЛОГИЯ

ӘОЖ 59

Ж 26
ЛАНЦЕТ ТӘРІЗДІ СОРҒЫШТЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ЖӘНЕ ТУДЫРАТЫН АУРУЫ МЕН ЕМДЕУ ЖОЛДАРЫ
Абжапарова А.С., Жаңабай Г.Ж.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Мал бауырындағы гельминт саны аз болса ауру белгілері білінбейді. Егер бауырда жүздеген, мыңдаған құрт болса, мал қатты ауырады және дерт белгілері айқындала түседі. Жануардың жем – шөпке зауқы нашарлайды, тамағында, кеудесінде жалқаяқ ісік пайда болады, бауыр көлемі ұлғаяды, іші өтеді, көзге ілінетін мүшелердің кілегей қабаттары ақсарғыш тартады. Дикроцелиоз ауруымен ауырған жануарларда пайда болатын белгілер: анемия, өт жолының бұзылуы, өсу мен дамудың тежелуі.

Дикроцелиоз ауруы Азия елдерінде, Солтүстік, Орталық және Оңтүстік Америкада, Африка мен Австралияда және Қазақстанда да кең таралған. Қазақстанның оңтүстік өңірінде соның ішінде Жамбыл облысында тараған гельминтоз. Өзен-көл жағасында орналасқан аудандарда, Шу, Қордай, Рысқұлов және Меркіде малдар дикроцелиозға көп шалдығады.

Дикроцелиозды химиялық жолмен дәрі-дәрмектер арқылы және биологиялық жолмен өсімдіктерді қолдану арқылы емдеуге болады.

Паразит құрттармен күресу жолдарында олардың биологиялық ерекшеліктерін, эпизоотологиялық, диагностикалық және дұрыс антигельминттерді таңдау керек. Егер де бір антигельминтті пайдалана беретін болса, онда паразит құрттарға әсер етпей, дегельминтизацияланбайды.Жамбыл облысының паразит фаунасы және паразитоценоздың қалыптасуы оның климаттық жағдайларына және бейімделулеріне байланысты.

Ланцет тәрізді сорғыш жалпақ құрттар типіне жатады.Жалпақ құрттар типіне денесінен тек қана бір симметрия жазықтығын жүргізуге болатын екі жақты симметриялы (билатеральды) жануарлар жатады. Жалпақ құрттар үш қабатты. Онтогенез процесінде оларда ішекқуыстылар тәрізді екеу емес, үш ұрық жапырақшалары дамиды. Сыртқы қабаты түзетін эктодерма мен ішек пайда болатын энтодерма қабаттары аралығында үшінші ұрық жапырақшасы – мезодерма дамиды. Құрттардың денесі ұзынша келген және арқа-құрсақ бағытында қысыңқы (жапырақ, тақта, таспа тәріздес).Ланцет тәрізді сорғышдигенетикалық сорғыштар класс тармағы – Digenea өкілі.

Ланцет тәрізді сорғыштың морфологиясы

Ланцет тәрізді сорғыш - бұл құрттың денесінің артқы жағы дөңгелек келген, ал алдыңғы жағы үшкірлеу, ұзындығы 5-15мм, ені 1,5-2,5мм. Жартылай мөлдір ақшыл денесінде жатыр түтіктері көрінеді. Кутикуласының қылтандары болмайды. Сорғыштары бір-біріне жақын орналасқан. Ішек тармақтары қарапайым, дененің соңғы бөлігіне дейін жетпейді. Жұмыртқасы сопақша, мөлшері 38-45х22-30, скорлупасы қалың қақпағы кішкене, жетілмеген кезінде сарғыш, кейіннен қою қоңыр. Қой, сиыр, ешкі, қоян, шошқа және сирек адамдардың бауырында паразиттік тіршілік етеді[4].

Құрылысы мен физиологиясы. Дене формасы жапырақ тәрізді. Сорғыштары ойыстау болып, шет қабырғалары бұлшықет талшықтарынан құралған, сақина тәрізді бұлшықеттерімен көмкерілген. Денесінің алдыңғы және құрсақ бөлімдерінде бір-бір сорғыштары бар, яғни ауыз және құрсақ сорғыштары. Олар бекіну мүшелері болып табылады, себебі осы сорғыштары арқылы құрттар иесінің денесінде бекініп тұрады.

Ас қорыту жүйесі. Денесінің алдыңғы жағындағы аузы эктодермальды жұтқыншаққа, ал ол жіңішке өңешке жалғасады. Энтодермальды ортаңғы ішек өңештен басталып, дененің бүйірімен артқа қарай созылып тұйықталған екі тармақтан құралады.

Зәр шығару жүйесі – протонефридиялы. Денесінің ортасында немесе екі бүйірінде негізгі түтіктері орналасқан, олардан ұштарында толқындалған алаулы жұлдыз тәрізді клеткалары бар көптеген тарамдар шығады. Негізгі түтіктер денесінің артқы жағындағы қуыққа, ал ол зәр шығару тесігімен сыртқа ашылады.

Қан айналу және тыныс алу жүйесі жоқ.

Нерв жүйесіжұп ми ганглиясынан тұрады. Одан дененің алдыңғы жағына және ауыз сорғышына қарай нервтер, сонымен қатар артқа қарай үш ұзына бойы нерв бағаналары тарайды. Ұзына бойы бағаналар сақина тәрізді өсінділермен өзара байланысып, ортогон типіндегі нерв жүйесін түзейді.

Сезім мүшелері құрттардың паразиттік тіршілік етуіне байланысты өте нашар дамыған[4].

Жыныс жүйесі гермафродитті, жақсы дамыған.

Көбеюі және дамуы.Олардың салған жұмыртқалары өт жолы арқылы ішекке түсіп, иесінің ішегінен нәжіспен араласып сыртқа шығарылады.Дикроцелияның жұмыртқасының мөлшері (0,038-0,045 х 0,022 – 0,030мм) қара –қоңырқай түсті бір жақты қақпақшалы, қарапайым ассиметриялы болып келеді. Ары қарай даму үшін жұмыртқа суға түсуі керек. Су ішінде жұмыртқадан денесі толқынды эпителимен жабылған личинка-мирацидий шығады. Мирацидий тұмсықшасы арқылы ұлу денесіне еніп, оның ішкі мүшесіне енеді. Мирацидий кірпікшелерін тастап, формасыз, қозғалмайтын қапшық тәрізді спороцистаға айналады. Бұл көбею қабілеті бар, жыныстық жүйесі жетілген сатысы. Спороцистаның денесіндегі партеногенетикалық жұмыртқалары әрбіреуі бөлініп, келесі – редия деп аталатын ұрпаққа айналады. Спороцисталар сияқты редияның денесіндегі партеногенетикалық жұмыртқалары бөлініп, редияның ішінде жаңа ұрпақ – церкариялар пайда болады. Ары қарай дамуы үшін церкариялар екінші аралық иесіне – құмырсқалардың (Formica туысынан) ішегіне түсуі тиіс. Құмырсқаларда церкария соңғы метацеркария сатысына айналады.

Дикроцелияның иесі. Дикроцелиоз паразиттік тіршілік етуіне байланысты дамуы үш иеде жүреді - дефинитивті (нағыз), аралық және қосымша.

Дефинитивті (нағыз) ие. Нағыз иеге түрлі сүтқоректілер (ірі қара малдар, тіпті адамдар да бола алады), дикроцелияның толық пісіп жетілуі нағыз иеде жүреді.

Аралық ие. Былқылдақ денелілер моллюскалар, ұлулар бола алады. Өйткені олардың ағзаларында партогенетикалық жолмен дамыған паразиттердің церкариялары қалыптасады. Былқылдақ денелілердің негізінен 25 мың түрі бар оларға тәжірибе жасау барысында 90 түрден паразит табылған. Сондықтан дикроцелияның дамуына моллюскалар өте ыңғайлы.

Қосымша ие. Бұны көбінесе құмырсқалар атқарады. Олардың организмдерінде трематодтың бесінші дернәсілдік сатысы метацеркария дамиды. Нағыз иеде метацеркария ауруды тудыруға өте қабілетті болып келеді.

Нағыз және аралық иедегі басқа құрттармен дикроцелияның қарым қатынасы.

Дикроцелия жануарлар организмінде тікелей және жанама түрде басқа гельминттер мен микроорганизмдердің түрлерімен байланысқа түседі. Негізгі иенің организмінде дикроцелия фасциоламен және бауырдағы және өт жолында паразит тіршілік етіп жатқан паразиттермен байланыста болады. Дикроцелия бауырда тіршілік етуіне байланысты ішектің микрофлорасының құрамын өзгертуге әсер етеді. Иеде болатын түрлі паразиттерге әсер етеді.

Дикроцелия жұмыртқалары мен дернәсілдерінің сыртқы орта жағдайларына төзімділігі. Жұмыртқаларының төзімділігі. Дикроцелияның жұмыртқаларының өзіндік ерекше құрылысы бар. Ол топырақтың жағдайларына бейімделуі ұзақ уақытты қажет етеді. Карбол қышқылы, концентрациясы 5% формалин ерітіндісі, тіпті 96% этил спирті де дикроцелия жұмыртқаларының тіршілігін жояды. Дикроцелияның жұмыртқалары құрғақшылыққа төзімді 18-20° бір апта бойы құрғатса да тіршілігін жоймайды. Тоңазытқышта сақталған бауырда дикроцелиоз - 235 күн, ал мұздатқышта - 40 күн, тұзды ерітіндіде - 3 күнге дейін тіршілігін жоймайды. Дикроцелияның жұмыртқалары төменгі температуралардың ауытқуларына төзімді. Құрғақшылыққа да, ыстық климатқа да дикроцелияның жұмыртқалары кемі 3,5-12 айға дейін тіршілігін жоймайды.

Эпизоотологиясы, патогенезі, клиникалық белгілері

Эпизоотологиясы: дикроцелия ланцет тәрізді қос сорғышы бар кең таралған гельминт. Дикроцелиоз ауруы барлық еуропа елдерінде Азия елдерінде, Солтүстік, Орталық және Оңтүстік Америкада, Африка мен Австралияда және Қазақстанда да кең таралған.Қазақстанның оңтүстік өңірінде кең тараған гельминтоз. Дикроцелиоз малға тек қана өрісте жұғады. Тау бөктерінде дикроцелидің аралық иесі ұлулар, сондай – ақ трематодалардың қосымша иелері – құмырсқалар жиі кездеседі. Дикроцели жұмыртқалары ыстық, суыққа өте төзімді келеді. Ұлулар мен құмырсқада құрт ұрпақтары 3 жылдай сақталады. Дикроцелиозбен төрт түлікпен қатар шошқа, және кеміргіштер ауырады.

Патогенезі: Бауырды жайлаған сорғыштар жалжып орындарын ауыстырып отырады, сөйтіп өт арнасын бітеп тастайды. Соның нәтижесінде сұйықтықтың күшеюі бөлініп өт жолы зақымдалады. Бауыр мүшесінде сонымен қатар бүкіл ағзада қан айналу жүйесі бұзылады. Өт жолының зақымдалуы, ас қорыту жүйесі мен ішкі органдарымен ұлпалардың қызметінің бұзылуына әкеледі. Дикроцелиозбен ауырған жануар организміне гельминттер өзінің тіршілік әрекетінде қоректік заттармен, экскреттер мен секретте бөлу арқылы әсер етеді. Дикроцелия және олардың тіршілігіне қажетті өнімдер зат алмасу процесіне өте қатты әсерін тигізеді. Қоректік заттар қарын-ішек жолдарында физико-химиялық және биологиялық заттарды өңдеуінің төмендеуі нәтижесінде зат алмасу бұзылады. Дикроцелиоздың патологиялық процесс зәр шығару жүйесіне де әсерін тигізеді. Зәрдің физико-химиялық әсері өзгереді, нефрит, нефрос ауруының дамуына әкеліп соқтырады. Бауырдың ұлпалары мен оның қызметтерінің бұзылуы патологиялық кезеңдерінің өзгерістері, ауруларының белгілерінің пайда болуы көптеген факторларға байланысты: яғни дамудың стадияларына инвазияларының интинсивтілігіне, нағыз иенің, түрдің ерекшелігіне және олардың иммунитетіне, жануарлардың қорегі мен оларды күтіп баптау деңгейіне байланысты.

Клиникалық белгілері:Мал бауырындағы гельминт саны аз болса ауру белгілері білінбейді. Егер бауырда жүздеген, мыңдаған құрт болса, мал қатты ауырады және дерт белгілері айқындала түседі. Жануардың жем – шөпке зауқы нашарлайды, тамағында, кеудесінде жалқаяқ ісік пайда болады, бауыр көлемі ұлғаяды, іші өтеді, көзге ілінетін мүшелердің кілегей қабаттары ақсарғыш тартады. Дикроцелиоз ауруымен ауырған жануарларда пайда болатын белгілер: анемия, өт жолының бұзылуы, өсу мен дамудың тежелуі.

Дикроцелиоз ауруын емдеу жолдары, профилактикасы

Емдеу жолдары: Күйіс малының дикроцелиозына қарсы белгіленген ұсыныстар бойынша бірнеше антгельминттиктер қолданылады.Ірі қара малға дене салмағының массасына жарты литрге 0,3 г политрем беріледі. Фенбендазолды мал үйірінің қоректеріне кг - массасына 22,2 мг қосып беріледі. Тиабендазолды малдың кг – массасына 200-300 мг дозада суспензия түрінде дикроцелиозға қарсы беріледі. Фасковерм – дене салмағының 10 кг-на 1 мл дозада бұлшықетке салынады.

Роленол (құрамы 5%-ды клозантел) 1 мл 10кг тірі салмаққа есебінен бұлшық етке бір рет егіледі.

Клозантекс1 мл 10 кг тірі салмаққа есебінен бұлшық етке бір рет егіледі.

Рамектин (құрамы 12,5% рафоксанид және 1% ивермектин) 1мл 50кг тірі салмаққа есебінен тері астына бір рет егіледі.

Фазинекс-триклабендазол. Қолданылатын түрлері 2,5-5%-дық немесе 10%-дық суспензия, таблетка немесе ұсақ түйіршіктер. Қойдың жынысы жетілген сорғыштарына қарсы 1,5-2,5 г/кг мөлшерінде, құрттың басқа сатысына 5-10-12,5 мг/кг; ірі қараға 6-12 мг/кг есебінде қолданылады. Қойға 5%-дық, ірі қараға 10%-дық фазинекстің шыламасын жұтқыздырады.

Клозатерм-ірі қара малдарға қолданылады. Препаратты қолданғанда малдың сүтін 14 күннен кейін ғана пайдалануға болады. Бұл препаратты жемге араластырып беруге де болады. Жылға дейін жарайды. Ашылған күннен бастап – 28 күнге жарайды, температурасы – 5-25°С сақталады.

Панакур 22,2% түйіршікті дәрісін 0,15г/кг тәулігіне 1 рет, қойлар мен ешкілерге 0,1г/кг тәулігіне 2 рет беру керек. Фармакологиялық құрамы: Паразит құрттарға және олардың дернәсілдерін жоюға панакур әсерін тигізеді. Қолданылуы мен дозасы. Панакурды қорегімен бірге әртүрлі дозаларда қолданылады.Құрамы және шығарылу формасы: Панакур түйіршікті ұнтақ, ақ түсті, иіссіз түрінде шығарылады. Препарттаны 222 мл фенбендазол заты болады. 1000г-нан банкілерде шығарылады. Жылқыларға 1 кг 34мг, қойлар мен шошқаларға 1 кг 22 мг панакур беру керек.

Альбеннің құрамыныда 20% альбендозол және қосымша компоненттерден тұрады. Препарат массасы 1,8г таблетка түрінде шығарылады. Фармакологиялық құрамы: Альбен жыныс жүйесі толық жетілген антигельмент түрінде қолданылады. Препараттың механизмдік әсері құрттардың көмірсуларының алмасу қызметін бұзып, құрттардың өлуіне әсер етіп, жануарлардың ағзасынан сыртқа шығуына көмектеседі.

Бендаз плюс 535 антигельминтті препарат. Әрбір таблеткада 360 мл альбендазол және 175 мл оксихлозанид және қосымша компоненттерден тұрады. Фармакалогиялық құрамы: Альбендазол трематодтарға және жұмыртқаларына осы антигельминтті қолданады. Осы препаратты қолдану арқылы зәр және қалдық заттар арқылы шығарылады. Қолданылуы: бендаз плюс 535 аш қарынға қолданылады. Ірі қара малдарда дикроцелозға бендаз плюс 535 жануарлардың 35 кг салмағына 1 таблеткадан беріледі. Ал қойлар мен ешкілерге жануарлардың 45 кг салмағына 1 таблетка беріледі.

Альбендазол. Құрамы: Альбендазол 1 мл (10%) 100мг және қосымша компоненттер (қоюландырғыш, консервант, дистельденген су). Әсері: Альвет – суспензия – трематодтардың антигельминт препараттары ретінде көптеп қолданылады. Құрттардың олардың жұмыртқаларының көбейіп кетпеуіне альвет-суспензия көмегін тигізеді. Альвет – суспензия гельминттердің фумарат қызметтерінің редуктаза белсенділігін төмендеуіне, глюкозаның тасымалдау процесінің бұзылуына әсерін тигізіп, құрттардың өлуіне әкеп соғады. Препаратты қолданылуы: жануарларға қорек берер алдында аш қарынға трематодтарға қарсы альвет-суспензияны береді. Препаратты қолдану реті: ұсақ ірі қара малға 10% суспензия түрінде келесі дозада беріледі.

Трематозол.Құрамы: Препараттың 1 мл-де 95 мг- оксиклозанид, 200 мг – пирантел помоат бар.Фармакологиялық құрамы: оксиклозанид және пирател помоат деген екі белсенді заттардың комбинкациялануы, иеден трематодтар мен нематодтар қоздырғыштарына антигельмент ретінде үлкен әсерін тигізеді. Трематодтар ірі қара малдарда, қойлар мен ешкілерде паразит құрттар трематодтар кездеседі, соларға антигельмент ретінде беріледі.

Оксиклазанид – трематодтардың дернәсіліне, жыныс жүйесі толық дамыған трематодтарға әсері жоғары антигельмент болып табылады (Dicrococotlium lаnceatum).

Қолданылуы: «Трематозол» ірі қара малдарға, қойларға, ешкілерге паразит құрттары пайда болған кезде қолданылады. Препаратты таңертеңгі сауыннан кейін ғана ірі қара малдарға беріледі.Дозасы: Ірі қара малға – дене салмағының 10 кг массасына 1 мл-ді суға араластырып береді. Егер де организм паразит құрттар мен зақымдануы жоғары болған кезде, дәрінің мөлшерін 25%-ға дейін дозаны көбейтеді. Қойлар мен ешкілерге дене салмағының 10 кг массасына 1,5 мл-ден беріледі. Алдын – алуы: Ірі қара малдарға «Трематозол» препаратты дегельминтизациялау нәтижесінде 14 күнге дейін қорек ретінде, ал сүтін – екі сауынға дейін пайдалануға болмайды. Егер де ертерек малды соятын болса, онда етін тамаққа пайдаланбай, ет қоректі жануарларға немесе өндіріс орындарына жіберіледі.

Дәрілік өсімдіктермен емдеу жолдары.

Дәрілік зоря– биіктігі 2 метрге дейін жететін, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыры ірі, жуан, сырт жағынан қарағанда сары, іш жағынан қарағанда ақ түсті. Тамырын жылдам кесіп қараса, сары түсті сөлдің бөлінетіндігін байқауға болады. Сабағы жұмыр, іші қуыс, жоғарғы жағында жайыла өседі. Жапырақтары теріс қаратып қойған жұмыртқа тәрізді, қалың жасыл түсті. Қауырсын тәрізденіп екі жерінен тілімделген, жоғарғылары да қауырсынтәрізді, шеттері ірі. Ұстап қарағанда жапырақтары қолға салқындау болып сезіледі. Ол жапырақтары құрамындағы эфир майларына байланысты. Гүлдері ашық сары түсті, күрделі, шатыр тәрізденіп тұрады. Маусым-шілде айларында гүлдейді.

Дәрі үшін оның тамырын жинайды. Құрамында эфир майлары, смолалы заттар, қант, крахмал, илік заттар бар. Зоря ішек құрттарын, сорғыш құрттарды түсіру үшін қолданылады. Өсімдіктің грамм тамырын стакан қайнап тұрған суға салып 20 минут тұндырады, 1 ас қасықтан 3 рет беру керек.

Түймешетен (Tanacetum) –күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Қазақстанның барлық өңірінде тараған 15 түрі бар. Орманды, далалы, кейде сортаң топырақты жерлерде, тастақты төбешік баурайларында өседі. Оның биіктігі 30 – 150 см. Сабағы тік, көп болады. Жапырақтары қауырсын тәрізді тілімделген, кезектесіп орналасады. Сары түсті ұсақ гүлдері бір-бірден орналасып, себет гүлшоғырын құрайды, олар сабақтың ұшында жетіледі. Шілде – қыркүйек айларында гүлдеп, жеміс салады. Жемісі – дәнек.Түймешетен гүлінің құрамында танацет, галлус, т.б. органикалық қышқылдар, илік және бояғышзаттар, шайыр, эфир майы мен май болады. Улы өсімдік.Медицинадаішекқұртынтүсіретін, бауыр және өт жолдарынем дейтін дәрі ретінде қолданылады. 1 сағат бұрын 1 л суға 5гр салып 15-20 мин қайнатып, оның марля арқылы сүзіп алып, 5-6 күн тұнбасын күніне 3 рет қорек алдында 200мл-нан береміз.

Кермек Жусан –күрделігүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық. Қазақстанның барлық жерінде – шөл-шөлейтті далада, таулы жерлерде өсетін 81 түрі бар.

Қазақстанда ғана өсетін бір түрі – дәрмененің дәрілік шөп ретінде ерекше мәні бар. Дәрілік мақсат үшін оның жер үстіндегі бөлігінің жоғарғы жағын гүлденген кезінде орып жинап алады, дәмі ащы болып келеді. Құрамында эфир майлары, гликозидтер, абсинтин, анабсинтин, С витамині, смолалар, крахмал бар. Халық медицинасында жусан мұнымен қатар микробтарды жоятын, қабынуға қарсы әсер ететін, ішек құрттары мен сорғыштарды түсіретін дәрі ретінде қолданылады. Тұнба 10 грамм өсімдікті 1 стакан қайнап тұрған суға салып 20 минут тұндырады да, 2 шай қасықтан күніне 3 рет қорегін беру алдында жарты сағат бұрын ішеді. Кермек жусаннан жасалған дәрілерді үздіксіз ұзық уақыт қабылдау уландыруға әкеліп соғатындықтан, емдеу аралықтарында 1 айдан үзіліс жасап отырған жөн.

Құлмақ – қос үйлі, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Халық медицинасында құлмақты паразит құрттарды түсіру үшін осы өсімдіктердің тұнбасын дәрі ретінде пайдаланылады.Өсімдіктің аналық гүл шоғырының 10 грамын қайнап тұрған 1 стакан суға салып 30 минут тұндырады да, күніне 1 ас қасықтан жануарлардың қорегіне салып 3 рет беріледі.

Дермене– биіктігі жарты метрге жететін, көп жылдық, жартылай бұталы өсімдік.

Өсімдік улы деп есептеледі. Дәрі үшін өсімдіктің жерге түскен бөлігінің жоғарғы жағын және гүл корзинкаларын толық ашылып кетпей тұрған кезінде жинап алады. Құрамында сантонин, майлар, ащы заттар, эфир майлары бар. Дермене құрамындағы сантонин организмдегі жұмыр құрттар, сорғыш құрттарды түсіреді. Дермене шөбін 1 л суға 100гр салып 15 мин қайнатып, оның марля арқылы сүзіп алып, жануарға 7-10 күн тұнбасын күніне 3 рет 200мл-нан қорегіне салып береміз.

Дикроцелиоз ауруын емдеу жолдарын анықтау

№	Дәрі - дәрмек препараттары (химиялық жолмен)		Дәрілік өсімдіктермен емдеу (биологиялық жолмен)
	Дәрі – дәрмек атауы	Бағасы	Дәрілік өсімдік атауы	Бағасы
1	Панакур	2210	Дәрілік зоря	200
2	Альбен таб	1500	Түймешетен	150
3	Түйіршікті Альбен	1500	Кермек Жусан	300
4	Бендаз плюс 535	1500	Құлмақ	200
5	Альбендазол	1700	Дермене	350
6	Роленол	1100
7	Клозантекс	1000
8	Рамектин	1750
9	Клозатерм	1100
10	Фазинекс-триклабендазол	1000

Дәрілік өсімдіктерді әсер ететін химиялық заттары толысып, әбден піскен кезінде жинайды. Жер бетінен жиналатын өсімдіктерді жауын-шашынсыз, ашық күні, жауын, шық ылғалы әбден кепкеннен кейін ғана жинау керек. жауын-шашынды, тұманды күндері жиналған өсімдіктер тезе кебе қоймайды, көбінесе олар қарайып, бүрісіп, немесе көгеріп кетеді. Ал өсімдіктің тамыры жиналатын болса, онда оны жауын жауып тұрған кезде де қазып ала беруге болады.

Жамбыл облысының географиялық климаттық зонасы әр ауданына байланысты әр түрлі. Жамбыл облысында 10 аудан бар. Соның ішіндегі көл-өзен жағасында орналасқан аудандарында дикроцелиоз ауруы кең тараған. Қой, сиыр, ешкі, қоян, шошқа және сирек адамдардың бауырында паразиттік тіршілік етеді. Ланцет тәрізді сорыштың организмде тудыратын ауруын химиялық дәрілік препараттармен қатар дәрілік өсімдіктермен де емдеуге болады.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Бердіқұлов М.А. Қазақстанның Оңтүстігінде ауылшаруашылық жануарларының негізгі паразитоздарымен күресу шараларын ұсыныстар. – Алматы, «КазАгроИнновация»,2010ж. – 28 бет

2.Тыныбеков Б.М. Дәрілік өсімдіктер: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 158 бет,

3.Қожанов, К.Н. Ветеринариялық фармакогнозия: оқулық.-Алматы, 2009,-233

4.Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы. 1 бөлім: Оқулық. – Алматы: 2004ж. – 376 бет

5.Балабасов Б.Б. О сезонной и возрастной динамике дикроцелиоза овец наюго-востоке Рспублики Казахстан // Эпизоотология и профилактика паразитозов сельскохозяйственных животных. — Сб. науч. тр. Каз. НИВИ. Алматы: НИЦБастау, 1995. - С.28-35.

6.Акопян В.Д. Дикроцелиоз сельскохозяйственных животных и меры борьбы с ним в условиях Армянской ССР //Автореф. дис. . докт. вет. наук. М., 1973. 41с.

6.Скрябин К.И. Трематоды животных и человека //Изд-во АН СССР, М.1952. -Т.2. 606с.

7.http://parazity.net
Аннотация. В данной работе рассмотрены биологические особенности типа плоских червей, ланцета, как представителя дигенетических сосальщиков, пути лечения болезней. Особое внимание уделяется эпизоотологии, патогенезу, клиническим симптомам ланцета как дигенетических сосальщиков, путям лечение и профилактике болезни дикроцелиоза. В работе рассматриваются химические и биологические пути лечения дикроцелиоза.

Annotation. In this work biological features like flat worms, a lancet, as representative of digenetic sosalshchik, a way of treatment of diseases are considered. The special attention is paid to an epizootologiya, to clinical symptoms of a lancet as digenetic sosalshchik, to ways treatment and illness prevention dicrocoelium. In this work chemical and biological ways of treatment dicrocoeliumare considered.

Б33

581.1

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНДА КЕЗДЕСЕТІН АЛАБОТА

ТҰҚЫМДАС – ӨСІМДІКТЕРІНІҢ ШИПАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ
Бегалиева С., Желеубай Қ.

Тараз мемелекеттік педагогикалық институты,

№44 Ш.Смаханұлы атындағы орта мектеп, Тараз қ.

Өсімдіктер бойында адамдар мен жануарлар организміне әсер ететін заттар өзінің құрамы мен мөлшері жағынан әртүрлі болып келеді. Және түрлі қасиеттері бар күрделі қосылыстар. Олар бір өсімдіктің барлық немесе жеке мүшелерінде кездеседі. Адам мен жануарлар организіміне әсер ететін заттар химиялық қосылыстардың түрлі кластарына жатады. Саондықтан да әрқасысына жеке-жеке сипаттама беріп, қарастырған жөн.

Алкалоидтар-күрделі органикалық, құрамында азотты қосылыстар бар заттар. Олардың сілтілік қасиеті болды. Сол сілтілік қасиетіне байланысты (арабша «алкали»-сілті деген сөз аталған.

Алкалоидтар негізінен гүлді өсімдіктерде болады. Ал саңырауқұлақтарда, балдырларда, мүктерде алкалоидтар өте сирек кездеседі. Әсіресе гүлді өсімдіктердің кейбір тұқымдастары алкалоитарға бай.

Мысалы, сарғалдақтар тұқымдасына жататын шөптесін өсімдік түрлерінде өте күшті улы алкалоидтар бар. Алкалоид мөлшері әр өсімдікте әртүрлі. Кепкен салмағы мен есептегенде 2-3% мөлшерінде болады. Және ол жыл мезгіліне, өсімдіктің өскен ортасына тығыз байланысты. Тіпті жылдың климаттық ауытқуына, сондай-ақ өсімдіктің даму мезгіліне байланысты алкалоид мөлшері өзгеріп отырады.

Алкалоидтардың көпшілігі суда ерімейді. Бірақ, түрліше қышқылдармен қосылып жақсы еритін тұздар түзеді. Көпшілігінің дәмі өте ащы, адам организіміне өте қатты әсер етеді.Тіпті уландыру мүмкін. Кейбір аз мөлшердегі удың көпшілігі адам организіміне ем болып табылады. Әсіресе, асқазан мен нерв жүйесіне әсер ететін емдік қасиеттері бар.

Дәрі-дәрмек ретінде алкалоидтардың тұздары, түрлі ерітінді препарат және алкалоидты шикізаттан алынған ұнтақ түрлерін пайдаланады.

Витаминдер-химиялық табиғаты әртүрлі органикалық заттар. Әртүрлі өмір процестерінде аз мөлшерде болса да адам организіміне қажетті заттардың бірі. Олар әсіресе, барлық ферментті системалардың құрамына кіреді және зат алмасу процестерінің катализаторы болып есептелінеді.

Организімде бір немесе бірнеше витамин жетіспейтін ауруларды авитаминоз деп атайды. Олар ғарахит, құрқұлақ т.б. жатады. Көпшілік өсімдіктердің бойында витаминдер көп болғандықтан профилактикалық, тіпті дәрілік өсімдіктер болып есептеледі.

Гликозидтар-күрделі органикалық қосылыстар. Шығу тегі жағынан тек өсімдіктерге тән, углеводты және углевыодсыз бөлімдерден тұрады. Түрлі ферменттерді, сілтілерді, қышқылдарды қайнатудың нәтижесінде түрлі қанаттарға – глюкозаға, фруктозаға, ал, қантсыз бөлімі-агли-конға дейін ыдырайды. Агликондар құрамына байланысты адам организіміне ем ретінде қолданылады.

Ал, гликозиттерді түрлі ауруларға қарсы-жүрек ауруларына, іш босатуға, тәбет ашқыш ретінде қолдануға болады.

Инсектицидтер-негізінен өсімдіктердегі зиянды жәндіктерге: бүрлерге, тарақандарға, қандалаларға қарсы қолданылады.

Табиғат байлығының бір тобы, жер бетінің сәулеті, еліміздің дәулеті-жасыл әлем. Өсімдік өлкемізді түрлендіріп тұрған кілем тәрізді. Халқымыз өсімдікті өмір өзегі деп аялап, одан қамқорлығын еш уақытта аямаған.

Жер бетінде шипалық қасиетке ие алуан түрлі өсімдіктер өседі. Осынау әрқилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік, шипалық қасиеттері алуан түрлі өсімдіктерді адам баласы ерте кезден өз қажетіне жаратып келеді. Тіпті осыдан үш мың жыл бұрын кейбір шығыс елдерінде қазіргі қолданылып жүрген шипалық өсімдіктердің бірсыпырасы белгілі болған.

Шипалық өсімдіктер жайында тұңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол өсімдік қай болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатында кеңінен қолдануға болады деп есептеді. Сондай – ақ ол өз дәірінде қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады. Бірақ ғалым сол сипатталынып отырған өсімдіктерде неліктен шипалық қасиет болатыны айтып бере алған жоқ. Ол мәселеге арада алты ғасыр өткен соң барып, біздің дәуіріміздің екінші жартысында ғана Рим дәрігері Гален алғаш рет жауап берді. Ол өсімдіктерде шипалық қасиеттердің болуы олардың құрамындағы белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты екенін анықтады. Қазақстандағы алабота тұқымдас бүкіл жер шарына тараған бір жылдық немесе көп жылдық сортаң топыраққа төзімді өсімдіктер. Сабақтарының түрлеріне қарай ағаш (сексеуіл), бұта (изен, тисигек) шөптесін болып кездеседі.Қазақстанда 47 туысы 218 түрі бар. Бұлардың көпшілігінің сабақтарының көбісі бунақты болып келеді. Жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. Гүлдері түссіз ұсақ түссіз гүл жарнақты. Тұқымында сақиналы немесе оралмалы ұрығы болады.

Алабота бұл кәдімгі арам шөп. Жол жиегінде, егістіктерге, мал қораларының арасында көп кездеседі. Тік сабақты, жапырақтарының пішіні әр түрлі. Жапырақ бетінде ақшыл дақ болады. Алабота – бір үйлі дара жынысты, гүлді өсімдік. Көріксіз майда гүлдері шоқ-шоқ болып топтасып масақ тәрізді гүл шоғын құрайды. Гүл серігі бес тармақты, жеміс қабы үлпекті. Аталығы -5, аналығы-1, тұқымы тығыз қабықты, бозғылт, қара түсті жылтыр болып келеді. Бозғылт тұқымы ерте қара түсті жылтыр кеш піседі. Оны халық медицинасында бояу дайындауға пайдаланады. Алаботаның арам шөп ретіндегі зиянынан гөрі адам өміріндегі емдік, азықтық қасиетін анықтадық. Құрамында кальции 18% , жай белок 12% целлюза 17,8%, күл 21% т.б. заттар 15%.

Алабота туысы- Chenopodium L. Бір жылдық шөп сабақтас өсімдіктер. Сырты бозғылт түсті. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Алаботаның Қазақстанда 20 түрі бар.

Хош иісті алабота. Сарғыш жасыл түсті, хош иісті, биіктігі 15-60 сантиметрдей. Сабағына кезектесіп орналасқан жапырақтары сағақты, ұзынша. Өсімдік құмды, тастақты жерлерде, өзен жағалауларында өседі.

Бойында жер үсті бөлігінде 0,03-0,04% эфир майы, 5 % альдегит пен кетон және 1% фенол болады. Кептірілмеген өсімдіктің инсектицидтік қасиеттері бар. Оны затқа күйе түскенде қолданылады. Ал халықтық медицинада оның тұнбасы мен ерітіндісін, демікпені, тыныс жолының қабыныуын, бас ауруын емдеу үшін пайдаланады.

Жапырақты алабота. Сабағының ұзындығы 5-30 см. Жоғары бұтақтары иіліп өсетін өсімдік. Төменгі бұтақтарының бойы түкті, қысқа сағақты, жапырақтары кезектесіп орналасады. Ұзындығы 0,5-4,5см, көлденеңі 0,3-105 см. Ұзынша жұмыртқа тәрізді, доғал өсімдік. Шілде, қыркүйек айларында гүлдеп, жеміс береді. Қазақстанда өзен мен көл жағаларында, сортаңды жерлерде, бау-бақшаларда арамшөп ретінде өседі. Жер үсті бөлігінде сапонин болады. Өсімдікті түйе жақсы жейді. Лариннің дерегіне қарағанда мал азықтық өсімдіктердің бірі.

Ақ алабота. Сабағының биіктігі 10-300 см, тік өсетін бұтақты өсімдік. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Шілде, қыркүйек айларында гүлдеп, жеміс береді. Ол Қазақстанның барлық флористикалық аудандарында өсетін арамшөп қатарына жатады. Таудың жоғары беткейіне дейін өсе алады. Ақ алабота жем-шөп үшін өте құнарлы. Тұқымы мен жас сабақтарының құрамынан улы алклойыттар табылған. Эфир майы мен таро холестеринде бар(Павлов,1947). Сондықтан да ақ алаботаны жеген малдың асқазаны зақымданып, нерв жүйесі қозады. Алаботаның тұқымы қосылып пісірілген нанды адам жесе тез арықтап, бойындағы азот күрт азаяды. Оның тұқымында крахмал тым көп болғандықтан шарап дайындауда пайдаланылады. Ақ алаботаны бойындағы хенопиди майы медицинада адам мен мал ішіндегі болатын құрттарды түсіретін дәрі. Өсімдікті тек түйе жейді. Е гер ол шабындықта көп кездессе сүрлемге пайдалануға болады. Ақ алаботаның күлі сабын қайнатуға пайдаланылады. Жер үсті бөлігінен қызыл бояу алады. Сасық алабота. Жағымсыз иісті, түсі бозғылт жасыл, сабағының биіктігі 10-60 см, ұзындығы 2-4 см, көлденеңі 1-4 см, жапырақтары кезектесіп орналасқан өсімдік. Шілде, қыркүйек айларында гүлдеп, тұқым береді. Қазақстанда тастақты жерлерде өседі. Халықтық медицинада оны тұмауға, сырқырамаға қарсы пайдаланады(Уткин, 1931). Кейбір деректерге қарағанда ол тас шүйгін өсімдігінің орнын баса алады. Өсімдік құрамында сілті көп, фосфаттар мен алюминий тұздары да кездеседі. Шөбінен сары түсті бояу алады.

Жасыл алабота. Сабағының биіктігі 1 метрге жететін бұтақты, жас бұтақтарының сырты бозғылт түсті өсімдік. Жас өскіннің жапырақтары мен сабақтарын тағамға қосады. Тұқымын бидайға қосып ұн дайындайды.

Боз изен туысы. Бір жылдық өсімдіктер. Гүлдері қос жынысты. Аталығы бесеу, аналығы екі-үш. Тұқымы сопақ. Қазақстанда боз изеннің 4 түрі өседі.

Балқаңбақ туысы. Бір жылдық, бұтағын түк басқан, жапырағы кезек орналасқан өсімдік. Гүлшоғыры шашақты. Қазақстанда балқаңбақтың 11түрі өседі.

Қызылсораң туысы. Бір жылдық, етженді, шөп сабақтас өсімдік. Сабақтары бір-біріне қарама-қарсы орналасады. Жапырақтары жетілмеген. Қазақстанда рның бір-ақ түрі кездеседі. Ол бұзаубас сораң немесе қызылсораң. Биіктігі 5-30 см, ашық жасыл түсті, сабақтары қарама қарсы орналасқан өсімдік. Майда жапырақтары буынына бекінген. Қазақстанның ьарлық флористикалық аудандарында ылғалды, сортаңды жерде, теңіз және ащы сулы көл жағаларында кездеседі. Өсімдіктің шырынында қымыздық қышқылы, сахароза ферменті, илі заттар, холин, флобандер, шайыр мен май қышқылдары мол. Химиялық құрамын зерттегенде қызыл сораңның бойында 90% су, 36% күл, 9% протеин, 20,5 %клетчатка, ал 31,8% азотсыз қалдық заттары болатындығы анықталған (Ларин, т.б.,1950). Халықтық медицинада кепкен шөбінің ерітіндісін қырқұлақ ауруына қарсы және терлеткіш дәрі ретінде пайдаланған. Кепкен шөбінің ұнтіғы түрлі зиянкес жәндіктерді жоюға таптырмайтын дәрі (Павлов, 1947).

Ақсора туысы. Бір жылдық, кейбіреулері бұта немесе жартылай бұта құрайды. Өсімдік етженді, кептіргенде тез қараяды. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Қазақстанда ақсораның 17 түрі өседі.

Жатаған ақсора. Биіктігі 10-75см, бір жылдық өсімдік. Сабағы жалаңаш. Жапырақтары жіңішке. Шілде, қыркүйек айларында гүлдейді. Негізінен дымқыл, сортаң женде өседі. Өсімдіктің бойында күл өте көп 27-30%. Қазақтар ерте заманнан-ақ оның күлін сабын қайнатуға қосқан. Тұқымының құрамында 16%-ке дейін май болады. Ол қарабидайдың орнын баса алады. Кейбір деректерге қарағанда өсімдік құрамындағы сілті қыс айында азаяды да, оны түйе құмарта жейді.

Әдеби шолу жасау үшін Тараз қаласындағы кітапханалар,Internet-жүйесін пайдаланып, түрлі басылымдардағы тақырыпқақатысты ғылыми материалдарды жинақтап талдадық..

Екінші тапсырманы орндау мақсатында Жамбыл облысындағы бірнеше ауылды аймақтарда өсетін алабота тұқымдасының вегатациясына бақылау жүргіздік. 20 түп алабота өсімдігін белгілеп, зерттеу жүргіздік. Бақылауды сәуір-қазан айларында жүргіздік. Әр айдың 10-15 жұлдыздары аралығында зерттеу жүргізетін аймаққа барып, белгіленген түптердің вегатациялық көрсеткіштеріне яғни бұта саны, әр түптің орташа биіктігі, диаметрі, гүлі, тұқымдар санына бақылау жүргізіп отырдық.

Төртінші тапсырманы орындау үшін бірнеше эксперимент жүргіздік.

Эксперимент барысында алабота өсімдігін түрлі химиалық сұйықтықтардың алкалойдтарды экстракциялау қабілетін анықтадық. Осы мақсатта 5г ұнтақталған алаботаға 20мл су, 90% этил спирті мен 9% сірке суы қышқылын құйып, 2 тәулік бақылыдық. Экстракциялау қабілеттігін визуалды түрде сұйықтық түсінің қанығуына байланысты анықтадық (белгісі-экстракция жоқ;-әлсіз,+++-күшті).

Эксперименттің келесі сатысында сірке суының экстракция жасайтын қолайлы концентрациясын таптық. Біз 20мл 9% –ік,3% –ік және 1% -ік сірке қышқылын алып, 5г алабота ұнтағына құйдық. Оны 2тәулік бақылап, сірке суының экстракция жасайтын қолайлы концентрациясын визуалды түрде түсінің қанығуына байланысты анықтадық.

Келесі сатысында ас тұзы қосылған тұнбаны 50, 250, 400С температурада 2сағат қойып, көп мөлшерде жасайтын режимді және сүзіп алатын материалдарды анықтадық. Осы мақсатта шыт, сәтен, дәке, сүзгіш қағазды қолданып, сүзетін қабілеттілігі жоғары материалдарды таңдадық. Жүргізілген эксперименттер нәтижесінде негізделіп, алаботаның алколаидтарын экстракциялау технологиясын жасадық.

жүктеу 6,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 17 18 19 20 21 22 23 24 25