Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

1. 
   Дармодехин С.В. Беспризорность детей// Педагогика, 2001. №5,с.3
   
2. 
   Джаманбалаева Ш. Беспризорность детей и подростков в Казахстане// Саясат-Policy, №11, 2002, с..53
   
3. 
   Иванов В.Н., Патрушев В.И. Социальные технологии. М.: ТЦ Сфера, 1999.
   
4. 
   Мельникова Э.Б. Профилактика беспризорности детей и подростков// Правозащитник, 1999, №2, с.21
   
5. 
   Нечаева A.M. Детская беспризорность — опасное социальное явление // Государство и право. 2001, N 6. С. 58.
   
6. 
   Нуркенов К. Беспризорность как проблема воспитания// Голос Экибастуза, №17, от 26.04.2002
   
7. 
   Ярошенко О.Ю. Дети и улица// Алматинский вестник, №15 от 03.03.2004
   

Қазіргі жоғарғы оқу орындарында білім беру жүйесі білім алушының танымдық ой-өрісін белсендіре, шығармашылықпен өзіндік дамыта оқыту жаһандану жағдайында кредиттік оқыту жүйесі арқылы жүріп жатыр.

Кредиттік оқыту жүйесі әлемдік жаһандану талаптарына сай келетін дәстүрлі білім беру жүйесіне өзгеріс енгізуді мақсат етеді.Кредиттік оқыту жүйесі білімгерлердің білім көлемін тек баллдық жүйе түрінде бағалауды ғана емес, білімгерлердің ізденгеніне қарай бағалау, білімгерлердің өзін-өзі дамытуға жағдай жасау мақсаттарын көздейді.

Кредиттік оқыту жүйесінде білімгерлердің өзіндік жұмысы оқу бағдарламасының барлық көлемінің үштен екі бөлігін құрайды.Демек жоғарғы оқу орындарындағы білімгерлердің өзіндік жұмыстарын жаңаша талаппен, тиімді ұйымдастыру, әдістемелерін жаңалау оқу үрдісін жетілдіру болып табылмақ.

Ана тілі – бастауыш мектептегі негізгі де маңызды пән, имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі, қарым-қатынас жасау мен дүниетанудың құралы, баланың интеллектісі мен шығармашылығын дамытудың арнасы. Оқушылардың мектептегі ана тілін оқып-үйрену әрекеті жасампаздық сипатқа ие. «Қазақ тілі» пәні арқылы оқушы қоршаған ортаны таниды, ұлттық мәдениетті, моральды, дүниетанымды сезіне бастайды, сөйлеу машығында оқушылардың өзіндік ерекшелігі айқындала түседі.

Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты – оқушыларды оқуға, сауатты жазуға және тіл арқылы қарым-қатынас жасау қызметінің барлық түрлерін (тыңдау, оқу, сөйлеу, жазу) меңгеруге үйрету, ойлау қабілетін дамыту, өз ойы мен пікірін еркін жеткізе алатын етіп тәрбиелеу.Сондықтан да ана тілінде оқу-жазуға дағдылану арқылы басқа пәндерді оқып үйренуге жол ашылады.

Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы пәнінің басты мақсаты – мұғалімдерге қазақ тілін (әліппені, әдебиеттік оқуды, грамматиканы) оқыту әдістемесінің теориясынан жүйелі білім беру, сабақ жүргізу әдіс-тәсілдерін меңгерту.

Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы лекция, семинар, зертханалық сабақтар, білімгерлердің өзіндік жұмыстары және педагогикалық практика арқылы іске асырылады.

Өзіндік жұмыс іс-әрекеті өзінің мәні жағынан оқу іс-әрекетінің жоғарғы формасы ретінде ұғынылып, оқудың күрделі түрі болып саналады. Студенттердің өзіндік жұмысы- студенттердің танымдық қызығушылығын, белсенділігі мен дербестігін қамтитын өз бетімен ізденіп, игерілген білімді тереңдетіп, бекітіп, дағдыға айналдырып, өзін-өзі ұйымдастыруға тәрбиелейтін, кәсіби біліктерімен дағдыларының қалыптасуына мүмкіндік беріп, шығармашылық әрекеттің қалыптасуына жағдай жасайтын оқу жұмысы болып табылады.

Студенттердің өзіндік жұмысын белсенді жүргізу болашақ кәсіби маман дайындауда, білім деңгейін көтеруге бағытталған мемлекеттің стратегиясын іске асыруда аса маңыздылыққа ие болуда.

Өзіндік жұмыс оқу процесінің бір түрі болып табылады. Оны тиімді ұйымдастыру мен орындау үшін оқытушы тарапынан жоспарлау мен бақылауды қажет етеді.

Бүгінгі білімгер — болашақ маман, сондықтан өзіндік жұмыс болашақта өз білімін жетілдіріп отыру үшін аса қажет. Себебі ғылым мен техниканың дамуы, ақпараттық жүйенің тез өзгеріске ұшырауы, маманнан әртүрлі дерек көздерін, өз бетімен оқып-үйренуді қажет етеді. Студент тек өз бетімен еңбектену арқасында ғана  жақсы маман бола алады.

Қазір өзіндік жұмыстың екі түрі қолданылады:

а) өзі қалаған уақытында орындайтын білімгерлердің өзіндік жұмыстары;

ә) аудиторияда оқытушының бақылауымен орындалатын жұмыстар.

Әрбір маман өзінің кәсіби білімі мен шеберлігін өмір бойы толықтырып отырады. Біздің ойымызша өзіндік жұмыс – тек жекелеген пәнді меңгеру ғана емес, сонымен қатар оқу, ғылыми, кәсіби іскерлік, өзіндегі жауапкершілікті сезіне білу, дербес жұмыс істеуге үйрену. Сондықтан да өзіндік жұмыс білікті маман дайындаудың тиімді жолы болып табылады.

Студенттердің өз бетінше жұмысының педагогикалық тиімділігі – оқытушының жұмысқа жасаған басшылығының сапасына байланысты болса да, өзіндік жұмыстың негізгі ерекшелігі – студенттердің берілген тапсырманы оқытушының көмегінсіз орындауы.

Жоғары оқу орындарына кредиттік технология жүйесін енгізу білімгерлер алдына жаңа міндеттер қояды.Олардан тек өз бетінше білім алу ғана емес,оны іс-тәжірибе жүзінде қолдана білу талап етіледі.

Студенттің өзіндік жұмысы ойлау дағдысын қалыптастырып нақты ғылым саласының материалын терең және саналы түрде меңгеруге жағдай жасайды.

СӨЖ қарастырып отырған мәселеге білімгерлердің қызығушылығын туғызып,одан әрі тереңірек зерттеп,әдебиеттермен де жұмыс істеуге бағыттап, әртүрлі пікірлерді салыстыра отырып, өз көзқарасын айқындауда бағдар береді.Өзіндік жұмыс жеке тұлғаның қалыптасуына әсерін тигізеді. СӨЖ білімгерлердің жұмыс уақыты мен бос уақытын дұрыс ұйымдастыру дағдыларын қалыптастырып,еңбек тәртібіне үйретеді.

Студенттердің өзіндік жұмысы оқытудың білім беру,тәрбиелік және дамыту мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған.Студенттердің өзіндік жұмысын дұрыс ұйымдастыру мен бақылау студенттердің ойдағыдай білім алуының маңызды шарттарының бірі болып табылады.

Оқыту тәжірибесінде студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың төмендегідей түрлері қолданылады:

- проблемалы мәселелер бойынша рефераттар,курстық және диплом жұмыстарын дайындау;

- оқу құралдарын арнаулы және басқа әдебиеттерді рефераттау және аннотация жасау;

- кәсіптік бағдарлы іскерлік ойындардың сценарийін жасау;

- аннотация жазу,рецензия, эссе, глоссарий, талдау жұмыстарын жасау;

- жұмыс бағдарламасына сәйкес үйге берілген жұмыстарды орындау;

- білімгерлердің ғылыми конференцияларына қатысу.

Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда дәрісханалық сабақтардың орны үлкен. Мәселен студенттерге берілетін сұрақтар өз мамандығына байланысты құрастырылады.Сонда студенттің кемінде екеуіне баяндама-реферат жасау тапсырылса,олар берілген тақырып бойынша әртүрлі кітаптардан ақпарат жинап, оларды салыстыру бағытында өткізу оларды қызықтыратындығы байқалады. Олар кейбір кітаптардың терминологиясына сынау жасап, өз ойларын ортаға салуға тырысады.

Өзіндік жұмыстың жалпы оқу үрдісіндегі маңыздылығы мынадай ерекшеліктері бойынша сипатталады:

-өзіндік жұмыс білімгер ойларын жазбаша түрде көрсете білумен қатар шығармашылық ойланудың және зерттеу жұмыстарының негізін бекітуін қамтамасыз етеді;

- дәрістен алған білімдерін кеңейтіп,тереңдетумен қатар теориялық, түпнұсқалық материялдарды талдау дағдысын қалыптастырады;

- оқу бағдарламасына сәйкес білімгердің қаншалықты белсенділік, шығармашылық бағытта өсуін бақылауға мүмкіндік береді.

Бастауыш сыныптарда «Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы» пәнінен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмыстарының жоспары төмендегідей: (1,2-кесте).

Студенттердің өзіндік жұмыстарын орындау технологиясынан өз тәжірибемізден, төмендегідей үлгі нұсқауды көрсетуге болады.

Өзіндік жұмыс № 4

Тақырыбы: Грамматикалық ұғымдарды оқыту.

Мақсаты: Грамматикалық материалдармен оқушыларды таныстыру барысында олар әрбір жаңа материалдардың негізгі, басты ой түйінін ұғына алатындай болуы керек. Сондықтан грамматикалық ұғымдарды оқыту барысында терминдерге, түсініксіз сөздерге түсінік берілуі қажет.

Нұсқау:

Сонымен қатар тіл біліміне байланысты термин сөздердің мағынасын түсіндіруді де жатқызуға болады. Мысалы, жаңа өмірге байланысты сөздік қорымызға көптеген жаңа сөздер қосылды:

а) бұрын қолданылып келген кірме сөздердің қазақша баламалары: әдістеме, әуежай, бағдарлама, дәйексөз, зейнетақы, күнпарақ т.б.

ә) жаңа ұғымдарды өтейтін жаңа сөздер, олардың дені туынды тұлғалар болып келеді: оқулық, ауысым, өтінім, егемендік, жанайқай, оралман, тұсаукесер т.т. (Сыздық Р. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі-Алматы 2005 ж 8-бет)

Өзіндік жұмыс № 6

Тақырыбы: Орфография жұмыстарының түрлері және оларды жүргізу тәсілдері.

Мақсаты: Орфографияны оқыту технологиясынан алған білімдеріне сүйене отырып, орфография жұмыстарының түрлері және оларды жүргізу тәсілдерін меңгерту.

Коллоквиум тапсыруға арналған тапсырма сұрақтары:

1.Орфография туралы жалпы түсінік.

2.Орфографияны оқытуда қолданылатын әдістер.

3.Бастауыш мектепте жүргізілетін диктанттың түрлері.

4.Бақылау немесе тексеру диктанты.

5. Қатені болдырмау үшін жүргізілетін жұмыстар.

6.Қатені түзету жолдары қандай?

7.Оқушылардың білім,білік, дағдысын есепке алу не үшін қажет?

8.Орфографиялық сөздікпен жұмыс жүргізу [5,14-29бет]

А) Түбір сөздердің жазылуы

Ә) Бөлек жазылатын сөздер

Б) Бірге жазылатын сөздер

В) Сөздердің тасымалдануы

Г) Сөздіктің құрамы мен құрылымы

Жоғарыда берілген сұрақтар бойынша қысқаша жазбаша түрде нақты жауап дайындап, ауызша жауап беру, әңгіме кеңеске дайындалу.Орфографиялық сөздікпен жұмыс жүргізу барысында да қысқаша түсінік жазу,мектеп практикасында өте қажет.

Сонымен, мынадай қорытындыға келеміз, өзіндік жұмысқа жұмыс бағдарламасы бойынша көбірек тақырыптарды қалдырып отыруға болады. Білім алу үрдісінде кредиттік технология бойынша оқыту кезеңінде білімгерлердің өзіндік жұмысының алатын орны маңызды. Өзіндік жұмыстарды орындау сырттай оқитын білімгерлер үшін өте маңызды. Олар тапсырманы дер кезінде алып орындаса,оқытушының кеңесін тыңдаса,арнайы оқу- әдістемелік құралдарды пайдаланса,білім сапасы артатыны сөзсіз.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Рахметова. С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі,-Алматы, «Өлке» 2005

2.Қазақ тілі бағдарламасы (2,3,4-сыныптар). -Алматы , «Атамұра»2000-2010.

3.Диктанттар жинағы (2,3,4-сыныптар) -Алматы 2000-2010.

4.Бұзаубақова К.Ж. Жаңа инновациялық технологиялар, - Алматы, «Арыс» 2004.

5.Сыздық Р.Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі.-Алматы, «Арыс»2005

Әлемдік деңгейге жетуде, көптілді білетін тұлғаны қалыптастыру балалық шақтан бастау алуы қажет. Осы тұрғыда Н.Ә.Назарбаевтың көптілді және көпмәдениетті тұлға тәрбиелеу жолындағы «Үш тұғырлы тіл» атты мәдени жобасына негізделеміз.

Қазақстандағы көптілді білім беру моделі әр білім алушының мектеп жасына дейінгі кезеңінен бастап, ел дамуының игілігі үшін бойындағы тұлғалық қабілеттерін ашуға үш тілді – қазақ, орыс, ағылшын тілдерін қарқынды түрде меңгертуге бағытталған. Тілді қазіргі заманғы диалог құралы ретінде қолданатын тұлғаны қалыптастыру білім беру үрдісінің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.

«Тілдік тұлға» тек лингвистикалық қабілеттерінде емес, сөйлеу әрекетінде сөзді түсініп, өз ойын тұжырымдау қабілетінде байқалуы тиіс, бұл біртіндеп басқа тілде сөйлеу кезінде өзінің адами әлеуеті мен кәсіби құзіреттілігін жүзеге асыра алатын «екінші тілді меңгерген» тұлғаны қалыптастырады.

Бүгінгі таңда тіл білімдері, тілді меңгерту, оқыту, үйретуге байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстары ерекше қарқында жүргізілуде. Қай ұлт болмасын, тілі алдымен өзінің ана тілінде шығып, екінші тілді ана тілінің негізінде үйрету керектігі ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Бұл мәселеге мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мәселелерімен шұғылданған ғалымдардың қосқан үлесі зор.

Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбие мазмұнын түбегейлі жаңарту мәселесі сонау 18 ғасырда өмір сүрген Ф.Фребель, М.Монтессори идеяларынан бастап, әлемдегі ең озық жапон тәжірибелеріне дейінгі аралықтағы еңбектеріне, В.А.Сухомлинскийдің «Қуаныш мектебі», А.С.Макаренконың қағидалары, Ш.Амонашвилидің іс-тәжірибелерін, өткен ғасырдың А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов сияқты қазақ зиялыларының педагогика-психология саласындағы еңбектері терең мағлұмат береді.

Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қоры мен сөйлеу дәрежесі жайлы ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде көрнекті психолог-педагог ғалымдар баланың сөздерді меңгеруін ерекше зерттеген. Мысалы, Ресей ғалымдарының ішінде (Л.С.Выготский, А.А.Люблинская, т.б.), сөдік қорды меңгеру заңдылықтары туралы (Е.А.Аркин, Н.А.Рыбников), сөздің дыбыстық құрамын меңгеру ерекшеліктері жөнінде (Н.Х.Швачкин, А.Н.Гвоздев), т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.

Көрнекті әдіскер-ғалымдардың бір тобы (Е.И.Атихеева, А.П.Усова, А.И.Леушина, О.И.Соловьева, т.б.) мектеп жасына дейінгі балаларды ана тілінде сөйлеуге үйрету әдістерін жан-жақты талдап, тәрбиелеу, оқыту мәселелерін қарастырды. Ресей ғалымдары (Т.А.Маркова, М.М.Коцина, Е.Ф.Лукина, т.б.) баланың тілін дамытып, адамгершілікке тәрбиелеуде әдеби шығармалардың алатын орны мен маңызын зерттеген.

Қазақстанда мектеп жасына дейінгі балалардың тілін, байланыстырып сөйлеу тілін дамыту мәселесін зерттеген Б.Б.Баймұратова, А.Бақредденова, Қ.Т.Меңдаяқова, Ғ.З.Таубаева, К.М.Метербаевалардың зерттеу жұмыстары бар. Бірақ мектеп жасына дейінгі балаларды үш тілде сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесі түбегейлі зерттелген жоқ.

Қазіргі таңда мектепке дейінгі ұйымдарда көптілді білім беру мазмұнын бір жүйеге келтіру арқылы, тілдік дайындықтың нормативтік базалық деңгейін бастауыш, орта, жоғары және жоғарыдан кейінгі білім беру сабақтастығында құзіретті тұлғаны қалыптастыруға ерекше мән берілуде.

Балалар балабақша қабырғасында алған білімдерін мектепте оқыған кезде де қолдана алады. Мектепке алғаш келген балалар үшін ең бастысы – екінші тілді әрі қарай үйренуге деген қызығушылығының болуы, белгілі көлемде білім-біліктің жинақталуы тиіс, бұл балаларға бастауыш мектепте тілдерді жеңіл меңгеруге мүмкіндік береді.

Балабақша жағдайында балаларға шет тілін үйрету ойын арқылы жүргізіліп, табиғат, қоршаған орта, ұлттық дәстүр, ертегілер, фольклорлар, әуенді өлеңдер мен әндер туралы мағлұматтар беріледі. Осылардың барлығы мектеп жасына дейінгі балалардың әлем туралы біртұтас ұғымын, шет тілін өмірлік маңызы бар құрал ретінде меңгеруге деген қызығушылығын қалыптастыруға ықпал етеді.

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесінде үш тілді үйрету педагогикалық үдерісте жүзеге асырылып, білім берудің негізгі құрамды бөлігі болып табылады.

Осы тұрғыда педагог-психолог ғалымдар мен әдіскерлердің басым көпшілігі балаларға ана тілі мен шет тілдерін мектепке дейінгі ерте жастан бастап үйрету – ең тиімді, оңтайлы кезең деген пікірде. Себебі мектеп жасына дейінгі шақта тұлғаның негізгі қасиеттері, дене дамуы, эмоционалды, ақыл-ой негіздерінің қалыптасатын, тілдік-коммуникативтік құзіреттіліктерді жеңіл меңгеретін жемісті кезеңі болып саналады.

Отандық және шетелдік ғалымдар үш тұғырлы тілді меңгерген тұлға, көп этникалық қоғамда жеке адамға жеңіл бейімделіп, өзін шыңдауға мүмкіндік беретін құзыреттілік ретінде қарастырады.

«Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың» мемлекеттік бағдарламасында, баланың базалық құзіреттілігі үш тілді меңгеру, еуразиялық көпмәдениеттілік, жан-жақты болуды ашып көрсетсе, «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың» мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында тілдерді үйрету мектепке дейінгі шақтан бастап жүргізу, орта білім берудің жаңа стандартында ағылшын тілі бірінші сыныптан жүргізіледі.

Сонымен қатар елімізде қабылданған «Тіл туралы» заң, оны жүзеге асыру кезеңдері, ана тіліміздің арнасын кеңейту, қажеттілігін арттыру мәселелері төңірегінде ауқымды жұмыстар жүргізілуде. Бала тілін дамытуға арналған ғылыми-педагогикалық, әдістемелік еңбектерді талдау нәтижесінде балаларға үш тұғырлы тілді ойын арқылы меңгерту, оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін, ұтымды формаларын, инновациялық технологияларды жүйелі пайдалану мәселенің ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу нысанына айналмағандығы белгілі болды.

Балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты көптілді меңгеруді ойын іс-әрекеті арқылы жүргізіліп, шығармашылықпен дамыған, ізденімпаз, сөйлеу дағдысы қалыптасқан жеке тұлғаны дамытуда күрделі мәселелер бар.

Мектеп жасына дейінгі балаларды көптілділікке тәрбиелеуде қазіргі заман талабына сай жабдықталған жаңа технологиялар, қоғам сұранысына арналған оқу бағдарламалар, ғылыми-педагогикалық тұрғыда негізделген әдістемелерінің жоқтығы арасында қайшылықтар туындап тұр.

Балабақшада тәрбиеленуші балалар өз ана тілінің базалық құндылықтарын игерген, орыс және ағылшын тілдерінде қарапайым сөйлеу дағдылары қалыптасқан болуы тиіс. Анықталған қайшылықтарды ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу, оның педагогикалық-әдістемелік мүмкіндіктерін қарастыру арнайы зерттеуді, бүгінгі таңда балабақша жағдайында тәжірибеге енгізуді қажет ететін көкейкесті мәселе.

1.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. //Егемен Қазақстан 2011 ж.

2.«Балапан» мемлекеттік бағдарламасы. Астана.- 2010 ж.

3.К.Метербаева Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту. Алматы.-2011

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағытында барлық саланың жаңаруы туралы мәселелер, оның ішінде білім беру саласы барысындағы жағдайлар атап көрсетілген.

Мектепалды дайындық, баланың оқу мәселесінің жақсы жағдайда болуына байланысты. Бүгінгі мектеп жасына дейінгі балалардан Қазақстанның келешегі байқалады. Жаңа ұлттық білім үлгісі, мектепке дейінгі жастағы баланың, жеке басын тәрбиелеуде, тәрбиенің мазмұны, ізгілендіру, жекелендіру және жаңа педагогикалық дамудың әлеуметтік бағытының түбегейлі өзгеруін талап етеді.

Баланың жеке басының рухани – бай мүмкіндіктерін, отандық және дүниежүзілік мәдениет арқылы, қазақ халқының дәстүрімен, оның қол өнерімен және әдеп – ғұрыптарымен таныстыруда баланың еліне, Отанына деген сүйіспеншіліктерін дамыту. Мектепке оқуға дайындауда бала бойындағы негізгі психологиялық өріс еркіндік, батылдық, адамгершілік, ақыл–ой, кедергісіз жеңіл түрде мектепке дейінгі мекемеден мектепке өтеді.

Ертеден қарым – қатынас құралы міндетін атқарып келе жатқан тіліміздің даму, қалыптасу заңдылықтарын, ерекшеліктерін бүгінгі ұрпаққа меңгертіп отыру – оларды жеке тұлға ретінде қалыптастыруда шешуші орын алатыны сөзсіз. Ойлау, сөйлеу әрқашан да бір – бірімен тығыз байланысты, яғни біртұтас психологиялық үрдіс, сондықтан балаға айналадағы өмір тіршілігін танытып, бағдарлай, қабылдай білуге үйрету арқылы ғана баланың сөздік қорын молайтуға болады. Үйренген заттық ұғымдарының қалай аталатынын есту, тыңдау, ұғыну, түсіну арқылы сөздік қоры дамиды. Сонымен қатар педагогтың балалармен өткізілетін арнайы дамыту ойындары арқылы, олар сұрақтарды мұқият тыңдап, түсіну, жауап беруге сөйлеуге үйретеді.

Баланың мектепалды дайындығының ең маңыздысы болып есептелетін мәселе оның сөйлеу, ұсақ моторикасының жеңіл қозғалуын, көруін үйлестіріп, сондай-ақ талдау, салыстыру, жіктеу, қорыту т.б. оқыту барысында ұйымдастырудың үлкен мәні бар.

Дамыту ойындары арқылы баланы сұраққа жауап бере білуге, ойлауға қызықты мәліметтерді білуге ынталы, қызығушылығын, өзін таным білуін, құрбыларымен, үлкендермен ойын бөлісе білуін дамыту қажет.

Бала ақыл – ойының дамуы тек белгілі бір білім көлемін ғана емес, танымдық іс – әрекет амалдары мен тәсілдерін игерумен бірге есте сақтау, ойлау, елестету, танымдық, шығармашылық қабілеттерінің дамуын тұтас қамтиды. Баланың дамуы үшін есте сақтау мен ойлау қабілетінің мәні зор. Бұлардың бәрі қоршаған орта және өзі туралы білімді меңгеруі, мінез – құлық нормаларын игеруі білім, білік, дағдысының қалыптасуы, есте сақтау және ойлау қабілеттерімен тығыз байланысты. Сөз бен сөйлеу әрекеті ойлау құралы болып табылады. Өйткені олардың негізінде логикалық ойлау, ұғымы қалыптасады.

Бес жасында бала көрнекі – әрекеттік ойлаудан көрнекі – бейнелі ойлауға ауысады. Алты жасқа қарай ауызша – логикалық ойлауға үйренуі керек. Баланың көрнекі – әрекеттік ойлауы заттармен нақты әрекеті арқылы жүзеге асады. Ол түрлі заттарды пайдалану, қоршаған ортамен, адамдармен қарым – қатынас жасау барысында білім және тәжірибе жинақтайды. Көрнекі – бейнелі ойлау мен оған ықпал ететін көрнекі – схемалық ойлаудың мәні одан туындаған жағдайларды шешу үшін бала заттардың өзіне емес, олардың бейнесіне сүйенуі арқылы бейнелейді.

Дамыту ойынында балалар құбылыстар мен заттардың тек жеке қасиеттерін ғана емес неғұрлым маңызды байланыстарды, олардың арасындағы қатынастарды анықтап, схема бойынша жұмыс жасай біледі, заттарды әр түрлі кеңістікте елестете алады, оларды ойша орындарынан ауыстыра алады.

5-6 жасында бала логикалық ұғымдық ойлауды ауызша пайдаланады. Қоршаған орта, ондағы адамдар мен орны туралы түсінігі неғұрлым кеңейе түседі. Дамыту ойындардағы тапсырмалар мазмұны қоршаған орта, қоғамдық өмірдегі құбылыстар, олардың арасындағы байланыстар мен қатынастар, адамның әлемдегі орны, табиғат пен оның құбылыстары, өсімдіктер мен жануарлар туралы білімдерін қамтиды. Оларды орындау барысында бала заттар мен құбылыстардың мәнді белгілерін айқындауды, кейбір дерексіз ұғымдарды сипаттауды, уақыт қатынасын, себеп – салдарды, кеңістік, көлем, өлшем туралы түсініктерді игереді.

Дамыту ойындарын ойнай отырып, сөздерді еркін қолдануды өз пікірін айтуды, оны негіздеуді, қарапайым заңдылықтарды анықтауды, салыстыруды, талдауды, пайымдау логикасын, ойлануды үйренеді. Сөздік қоры, тіл байлығы артады, сюжеттік әңгімелер құру қабілеті дамиды

Алдымен бала затты қолына алып екіншісіне түйістіріп салыстыруға болатындай, содан кейін заттарды көзбен сәйкестендіріп салыстыра алатындай тапсырма беріңіз (мысалы, бөлмедегі жиһаздың нақты заттарын салыстыру). Егер бала қиналса, бір заттан екіншісіне жіп тартып немесе сызықтарды бормен сызып қоюды ұсынамыз.

Кешенді тапсырмаларды шешуге бағытталған ойын. Ойыншықтардың бірі – сатып алушы, екеншісі – сатушы. Біріншісі дүкеннен қуыршақтың жаңа пәлтесіндегі ілгектер қанша болса, сонша түйме сатып алу керек.

Фишкалар салынған қораптан «сатушы бала» фишкаларды шығарып, оларды пәлтеге орналастырады (қалған фишкалары бар қорапты баланың көңілін бөлмеу үшін қақпағын жауып қойған жөн). Содан кейін оларды жинап алады да, «дүкенге барады». Ол сатушыға қолындағы фишкаларды көрсетіп былай дейді: «Маған осынша түйме керек». Сатушы жаймадан қажетті көлемде түймелерді алып, оларды орналастырылған түйме – фишкаларға қойып шығады. Сосын сатып алушы түймелерді пәлтенің ілгектеріне қойып шығып олардың санын тексереді. Осыған ұқсас ойындарды басқа материалда өткізуге болады. Мысалы, келген балалар санына сәйкес келетін кітаптар санын іріктеп, кітапхана ойынын ойнауға болады. Алдымен, заттарға (пішіні, т.с.с.) ұқсайтын фишкаларды қолданған жөн.

Асық қайда? Мақсаты: Балалардың сезімін дамытуға арналған ойын.

Ойынды балалар екі топқа бөлініп ойнайды. Бірінші топтың балалары қорапты жерге өз сандарына сәйкес қойып, оның бетін қол орамалмен жауып тастайды. Соның біреуінің ішінде асықты жасырады. Асықтың қай қораптың ішінде жасырылғанын келесі топтан ойыншылар байқамауы тиіс. Мүмкіндігінше асықты білдірмей жасырған жөн, өйткені, екінші топтағы балалар әлгі жасырылған асық қай қораптың ішінде екенін табуға тиіс. Осылайша асықты іздейді. Егер қай қораптың ішінде екенін дәл тапса, бұл топтың балалары асықты өздері жасырады. Ойын осылайша жалғаса береді. Қай топтың балалары асықтың қайда жасырылғанын дәл және көп тапса, сол топ жеңіске жетеді.

Ғажайып дорба. Мақсаты: Геометриялық пішіндер туралы балалардың білімін бекіту. Оларды бір – бірінен айыра білуге жаттықтыру.

Ғажайып дорба ішіне төртбұрышты және дөңгелек, әртүрлі ойыншықтар іріктеліп салынады. Шақырылған бала дорбадан бір затты алып, оның атын айтады. Ол заттың пішіні қандай екенін айту керек және ол қандай материалдан жасалынғанын атай алуы тиіс. Мысалы: кішкене допты алады.

- Мынау доп. Ол–дөңгелек. Түсі қызыл, ортасында жолағы бар, рәзіңкеден жасалынған. Жерге ұрсаң жақсы секіреді.

- Нұсқау. Дорбаның ішіне доп, тостаған, дөңгелек, алма, қызанақ, қарбыз суреттері, төртбұрыш, қорап, құрылыс материалдары салынады.

1.Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстан жолы-2050 Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» // Ақ жол, 17 қаңтар 2014 ж.

2.Керімбаева Р.Қ.Бастауыш мектепте дидактикалық ойындарды пайдалану.-Тараз, 2010.

3.Буре А.А. Готовим детей к школе.М.-2000 г.

4.Біз мектепке барамыз бағдарламасы.Астана.-2010 ж.
Аннотация. В статье рассматривается разум и разговор всегда связны друг с другом, это единое психологическое тенденция, поэтому дети осознают окружающий мир, при этом у детей развиваются словарный запас при общение окружающим миром.

Annotation. The article deals with the mind and the conversation is always connected with each other, it is a single psychological tendency, so children become aware of the world around us, and the children develop vocabulary in communication environment.

ӘОЖ 517.24: 38

ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН СИПАТТАМАЛАРЫ
Курманова С.

Біліктілік арттырудың ұлттық орталығы «Өрлеу» АҚ ЖО бойынша

педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, Тараз қ,
Бүгінгі бала – ертеңгі жаңа әлем. Сондықтан оған жүйелі жәрдем беріп, ынта-ықыласын дұрыс бағыттауды, қабілет-қасиеттерін дамытуды балабақшадан бастауымыз керек.

Мектепке дейінгі білім беру стандарты, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ұйымдары, мектепке дейінгі мекемелер педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда жаңашыл тәсілдерді пайдалануға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі мекемелерде ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде оқытудың инновациялық технологияларын қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар. Инновациялық технологияларды ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде қолдануда ең алдымен мектеп жасына дейінгі балалардың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеріп, тәрбиеші төменде көрсетілген технологиялардың ішінен іріктеп, қарапайым түрін, яғни мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық қабілеттеріне сай сауатты түрде жоспарлап, ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде тиімді пайдалана білуі тиіс.

Осыған орай оқытудың инновациялық технологияларының түрлерімен оның негізгі ерекшеліктері мен сипаттамаларына тоқталуды жөн көрдім.

Н.Нұрахметов инновацияны мынадай топтарға бөледі:

• 
  білім мазмұнындағы инновация;
  
• 
  оқу-тәрбие процесінің әдістемесі, технологиясы, түрі, әдістері және құралдарындағы инновация;
  
• 
  оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастырудағы инновация;
  
• 
  білім беру мекемесін басқару жүйесіндегі инновация.
  

• 
  жеке, бір-бірімен байланысы жоқ;
  
• 
  модульдық (бір-бірімен байланысты): бір-біріне жақын пәндерге және жас деңгейлері бірдей балалармен жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарына енгізілген жаңалықтар;
  
• 
  жүйелі: барлық білім беру мекемелерде болатын өзгерістер.
  

• 
  Модификациялық инновация - педагогикадағы әдіс-тәсілдерді жетілдіру. Мысалы: А.С.Макаренконың қиын балаларды тәрбиелеу әдістерін А.Ысқақов осы заманға лайықтап қолданды.
  
• 
  Комбинаторлық инновация - белгілі әдістердің элементтердің бір-біріне қосу. Инновацияның бұл түрін қазіргі кезде тілдерді оқыту әдістемесімен айналысатын ғалымдар қолдануда.
  
• 
  Түбірлі: білімнің мемлекттік стандарттарының енгізілуі.
  

Инновациялық процестің кезеңдері:

1. 
   инновацияның себептері;
   
2. 
   жаңалықты жобалау;
   
3. 
   жаңалықты жүзеге асыру;
   

1. 
   Мекеме басшыларының шығармашылығы, оқытудың жаңа технологияларын жасауға қабілеттілік, педагогикалық процеске қатысушылардың бір-бірімен өзара әрекеті және қарым қатынасы;
   
2. 
   инновациялық процестің жоспары, бағдарламасы;
   
3. 
   бағдарлама, жоспар бойынша ғалымдардың кеңес беруі, керек жағдайда инновациялық процеске түзетулер енгізуі. Жоспарда нәтижелерге жетуге ықпал ететін жағдайларды көрсетіп, сәтсіздік болғанда оны жоятын шараларды да белгілеу;
   
4. 
   әлеуметтік-экономикалық жағдай;
   
5. 
   инновациялық процеске қатысушылар: бастама көтерушілер, көмектесушілер, қарсы тұрушылар;
   

1) балалардың өз бетінше ойланып, әрекет етулері жеткіліксіз.

2) бір оқу міндетін басқа түрлі жолдармен өзгертіп, шеше білу қабілеттері

3) алынған білім-білік дағдыларын қазіргі өмір мен ғылым, техника жаңалықтарымен байланыстырып, салыстырып, зерттеп өз болжамдарын жасау қабілеттері әлі де төмен деңгейде.

Ал мұның себебі қайда жатыр және бұл проблемаларды шешу үшін, білім үрдісінде инновациялық технологияларды оқып үйреніп өз іс-әрекетімде енгізу қажет деп ойлаймын. Білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар.

Сондықтан әртүрлі оқыту технологияларын оқу мазмұнын балалардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынап қарауда тәрбиеші іс-әрекетінің маңызы зор. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгеру педагогтың интелектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани азаматтық және де басқа көптеген келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі,-деп көрсетеді С.В. Селевко.

Бүгінгі таңда білім беру саласында әртүрлі сипаттағы және бағыттағы инновациялар енгізілуде. Азды-көпті мемлекеттік жүргізіліп, мазмұнға, ұйымдастыруға оқыту әдістері мен технологияларына жаңалыктар кіруде. Білім беру саласына енген жаңалыктарға мына өзгерістерді жатқызамыз:

- оқу тәрбие мекемелерінің жаңашыл басқарылуы;

- білімнің қоғамдағы орны және сол жүйені қаржыландыру деңгейін;

- тәрбие және білім жүйесі құрылымын.

Білім беру мазмұнын, яғни оқу жоспарларындағы және бағдарламалардағы өзгерістерін:

- білім беру мекемелерінің ішкі ұйымдастырушылық әрекеттерін;

-педагог пен балалар қарым-қатынастарына, ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас;

- оқыту әдістемелеріндегі өзгерісін;

- білім беру мекемелерінің құрал - жабдықтарындағы және ақпараттық технологияларды қолданудағы өзгерістер;

- оқыту мекемелерінің құрылысындағы өзгерістерді жатқызамыз.

Педагогтың инновациялық іс-әрекеті – өз қызметіне жаңа технологияларды енгізу. Білім беру жүйесінде қазір технологиялардың сан алуан түрлері бар.

Соның бірі дәстүрлі педагогикалық технология.

Дәстүрлі педагогикалық технологиясының басқа технологиялардан айырмашылықтары бар:

- балалардың таным кабілеттері және жас мөлшері шамамен бір деңгейді құрайды;

- топтағы балалар құрамының әр кез тұрақты болуы;

- ортақ жылдық жоспармен оқу бағдарламаларына, оқулыктарға негізделген, құрастырылған кестемен жүргізіледі;

- балалар жылдың бір мезгілінде, белгілі бір сағатта білім алады;

- оқытудың негізгі бірлігі-ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті.

- оқыту барысында жоспарланған тақырып кеңінен түсіндіріледі;

- балалар сол тақырып бойынша білім, білік, дағдыларын игеру мақсатында жұмыс істейді;

- оқытуды ұйымдастыру тек тәрбиешініңнің басшылығымен жүргізіледі.

- педагог өз пәні бойынша жалпы әр баланың білімін қорытындылап, бағалайды.

Дәстүрлі оқыту технологиясының тиімсіз жақтары: дайын білімді хабарлайды, бала орындаушы, тәрбиеші басқарушы болады.

Жаңартылған білім мазмұнының ғылыми – әдістемелік негізіне дамыта оқыту идеясы алынған. Дамыта оқытудың ерекшелігі мектеп жасына дейінгі балада білім, білік, дағдыны қалыптастырудың қажеттілігін жоққа шығармайды, бірақ оқыту мен тәрбиелеу баланың дамуын қамтамасыз ететін жағдай болуы керек дегенді приоритет етіп қою.

Дамыта оқыту жүйесінде оның мазмұны баланың жеке бас болмысын, тұлғасын дамытудың құралы деп қарастырылады. Ол мазмұнды бала меңгеруі тиіс теориялық ұғымдар мен түсініктер жүйесі, оны саналы меңгеретін жалпыланған амал-әрекеттер және ұстанымдарды беріліп бейнелеуі қажет. Дамыта оқыту технологиясы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде балаларға тәрбиешінің қарапайым ізденгіштік-зерттеушілік іс-әрекетін қалыптастыру тән.

Оған тән сипаттар:

- балалардың алдына ізденуді жүзеге асыру қажеттілігін тудыру керек,

- іс-әрекеттің бастапқы кезеңі –балалардың алдына олардың әрекет жағдайын жаңаша талдап, оны жаңаша түсінуді талап ету оқу міндеттерін қою,

- осы міндеттерді шешуді, яғни іздену іс-әркетін ұйымдастыру, мұнда үлгі көрсетуге болмайды, сондықтан тәрбиеші балаларды іздену іс-әрекетіне таратуы қажет. Ол үшін екі шартты орындау керек.

1) тәрбиеші өзара ізденуге басқарушы болмай, шын мәнінде қатынасушы болу керек.

2) Ол обалалар жүргізіліп жатқан ізденуді шын мәнінде жүзеге асыру керек, оларға дұрыс шешім көрсету керек.

Дамыта оқыту идеясы бойынша балаға оқу мақсаттарын қоюда, шешуде ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы іске асырылады. Тәрбиеші – ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті үдерісін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам ретінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше дәлелдей білуге үйретіледі. Әр бала өз ойын еркін білдіріп, пікір айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптары тыңдалынады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермейді. Дегенмен, әр бала жасаған еңбегінің нәтижесін бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.

Дамыта оқыту жүйесінде тәрбиеші мен бала арасындағы қарым-қатынас жаңа қағидаларға негізделеді. Олар ынтымақтастық, өзара сыйластық түсіністік сияқты қасиеттер. Бала өз ойын қорықпай, сеніммен айта алатындай жағдай болуын басты назарда ұстау маңызды болып табылады. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде проблемалық оқыту технологиясының мектеп жасына дейінгі балалрдың жас ерекшелігін ескере отырып тәрбиеші өзі іріктеп алдын ала дайындауы міндетті болып табылады.

Проблемалық оқытудың мақсаты - ғылыми таным нәтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нәтижелерге жету жолында баланың таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту. Проблемалық оқыту-ойлау операциялары логикасы (талдау, қорытындылау және тағы басқа) мен мектеп жасына дейінгі балалардың ізденіс әрекетінің заңдылықтарын (проблемалық ситуация, танымдық қызығушылығының, қажетсінуінің және тағы басқа) ескере отырып жасалған оқу мен оқытудың бұрыннан мәлім тілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі. Сондықтан да көбінесе мектеп жасына дейінгі балаларының ойлау кабілеттерін дамытады және сенімдерін қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

Проблемалық оқытудың негізі ерекшелігі – мектеп жасына дейінгі баланың білетіні мен білмейтінінің арасында қайшылықтар пайда болады және проблемалары міндетті шешуге дайын тәсіл болмағандықтан, проблемалық ситуация пайда болады, осыған орай баланың ізденушілік әрекетімен ынтасы күшейе түседі. Оқыту технологиялары мектеп жасына дейінгі балалардың тұрақты жоғары нәтижелерге қарай біртіндеп сатылай жылжуын, жаңа оқу ақпарлары мен біліктіліктерді меңгеру мақсатына жақындау деңгейлерін әр қырынан бағалау және өзін-өзі бағалау мүмкіндіктерінің туындауын қамтамасыз етеді. Білім стандартында белгіленген, білім беру бағдарламаларында айқындалған талаптарды нақты жағдайларда жүзеге асыруға мүмкіндік беретін педагогикалық технологиялардың бірі деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы.Даралап-саралап оқыту технологиясының мақсаттылық принципі - әр бір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін өткізуге арналған жоспарда, тәрбиеші ең бірінші мақсатын көрсетеді. Сондай-ақ деңгейлік тапсырмалар мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктері мен жеке бас ерекшеліктерін ескере отырып белгілі бір мақсатта берілуі қажет.Деңгейлік тапсырмалар беру әдістемесінің негізгі ұстанымы – оқу материалдарын мектеп жасына дейінгі баланың жас ерекшелігі мен психологиялық ерекшеліктеріне байланысты ойлау әрекеттеріне ойластырып, саналы меңгерту. Мектеп жасына дейінгі балалардың білім сапасын көп жағдайларда төмен болуы осындай түрлі жағдайларды ескермеудің салдары деп айтуға болады. Деңгейлік тапсырмалар мен жұмыс жасау балалардың іскерліктерін жүзеге асырады.Осыған байланысты деңгейлік тапсырмалар беруде тәрбиеші ең алдымен тапсырмалардың мазмұндық жүйелігіне аса назар аударуы қажет. Заман талабына сай әр тәрбиеші оқу-тәрбие үдерісін жаңаша ұйымдастырып, шығармашылық ізденіспен өткізеді. Білім беру субъектісі ретінде баланы қалай дамытамын? Не арқылы дамытамын? деген сұрақ туындады. Әрі білім беру құрлымында жаңа технологиялар өмірге келді. Сол технологиялардың бірі - ойын технологиясы. Мектеп жасына дейінгі бала үшін ойын негізгі іс-әрекет болып табылады. Сондықтанда мектепке дейінгі мекемелерде ойын технологиясын пайдаланудың орны ерекше. Тиімді қолданылған ойын түрлері тәрбиешінің түсіндіріп отырған материалын балалардың зор ынтамен тыңдап, берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені мектеп жасына дейінгі балалардың аңсары көбіне ойынға ауып тұрады. Қызықты ойын түрлерінен кейін олар тез сергіп, тапсырманы ықыластана әрі сапалы орындайтын болады.