Тақырып: Әлеуметтік әлемді түсінудегі әлеуметтану

жүктеу 223,54 Kb.

бет	10/25
Дата	27.03.2023
өлшемі	223,54 Kb.
	#41872

1 ... 6 7 8 9 10 11 12 13 ... 25

лекциялар 2

Тақырып : Дін, мәдениет және қоғам
Басты терминдер

Бақылау сұрақтары: Ауытқушылық мінез-құлықтың тарихи типтері. Әлеуметтік бақылаудың әдіс-тәсілдері. Қазіргі заманғы қазақстандық қоғамдағы девианттық мінез-құлықтың ерекшеліктері.
Тақырып: Дін, мәдениет және қоғам

Дін: негізгі түсініктер. Дінді әлеуметтанулық талдау. Әлеуметтік бірлік. Дін және әлеуметтік теңсіздік. Мәдениет элементтері. Мәдениет және өркениет: ұғымдардың мазмұны мен ара-қатынасы. Мәдениет әлеуметтануы. Мәдени көптүрлілік. Құндылықтар, дәстүрлер мен ғұрыптар. Қоғамдық сананың жаһандануы, ұлттық код, менталдылық пен дүниетаным: сәйкестік параметрлері. Ұлттық бірегейлік пен мәдениет. Ұлттық бірегейлікті сақтау.

Басты терминдер: мәдениет, субмәдениет, контрмәдениет, мәдени реалятизм, этноцентризм.

Дін барлық танымал қоғамдарда өмір сүреді. Барлық діндер оған сенушілердің нақтылы бір қауымдастығы іске асырылатын салт жоралғыларымен байланысты болатын қастерленушілік сезімі иландыратын қандай да болсын символдарының болуын ұйғарады. Діннің аздаған мәдениеттердегі кеңінен тараған типтері – тотемизм және анимизм болып табылады.

Тотемизм – бұл магиялық жолмен өз тегінің молшылыққа және материалдық игілікке жетулері үшін тотемге ықпал етуге болатын, тектің жаңадан туылған мүшелерінде тотемдердің әрдайым іске асырылуы мүмкіндігінде адамдардың топтары (тегі, тайпасы) мен нақтылы тотемдердің (жануарлар, өсімдіктер, табиғат құбылыстары, жансыз заттардың) арасындағы ғажайып туыстыққа деген наным-сенімдердің жиынтығы [1, 372 б.].
Анимизм – жандар мен рухтардың өмір сүретініне деген сенім. Алғашқы қауымдық халықтар үшін тән болып келетін, сыртқы әлемнің барлық құбылыстарының өзіндік дербес жаны бар екеніне сенім, діншілдіктің бастапқы формасы [1, 16-17 бб.].
Әлемдік тарихтағы аса ықпалды монотеистік діндер (тек бір ғана құдай өмір сүреді дейтін діндер) – иудаизм, христиандық және ислам. Политеизм (бірнеше немесе көптеген құдайларға сенушілік) басқа діндерде таралған.
Бірқатар діндерде, мәселен, конфушылдықта, құдайлар немесе табиғаттан тыс ғажайып тірі нәрселер жоқ.
Әлеуметтанушылардың діндер саласындағы көзқарастарына айтарлықтай дәрежеде үш «классикалық» ойшылдар: К.Маркстің, Э.Дюркгеймнің және М.Вебердің ықпалы байқалды. Бұлардың бәрі де дінді өз мәніндегі иллюзия ретінде түсінді. Олар дінмен жасалған «о дүниелік» әлем біздің діни символизм призмасына көлеңкесінен қарайтын біздің өз әлеміміз.
К.Маркс үшін дін күшті идеологиялық бөлікті қосады: дін қоғамда өмір сүретін байлық пен билікті иеленудегі теңсіздіктің ақталуын қамтамасыз етеді. Э.Дюркгейм үшін дін ол үшін бірігу функциясын орындаудың арқасында маңызды – ол, жекелей алғанда, адамдардың жалпы наным-сенімдер мен құндылықтарға бой ұсынушылықтарын нақтылау үшін тұрақты түрдегі кездесулерін қамтамасыз етеді. М.Вебер үшін дін оның әлеуметтік өзгерістердегі жекелей алғанда, батыс капитализмінің дамуындағы қайсыбір рөлі күшінде маңызды.
Секуляризация – бұл өз нәтижесінде қоғамның, мәдениеттің, әртүрлі әлеуметтік топтардың және жекелеген тұлғалардың барлық үлкен секторларының нәтижесінде олар діни санкциялаудан және ықпалдардан босатылатын үдеріс [1, 314 б.]. осындай көрініспен, діннің ықпалының әлсіреуін секуляризация білдіреді.
К.Маркстің идеялары үлкен бөлігінде ХІХ ғасырдың басындағы философтар мен теологтардың еңбектерінен алып көрсетілген. Солардың бірі Людвиг Фейербах болды, ол өзінің «Христиандықтың мәні» және «Діннің мәні туралы дәрістер» еңбектерінде діннің жаратылыстың, жеріне тамырларын ашуға тырысты. Фейербах бойынша дін – бұл адамның өз өнімі, адамның өзінің мәнін жоққа шығаруының салдары мен формасы.
Л.Фейербах діннің пайда болуын алғашқы қауымдық адамның әлсіздігінен және білімсіздігінен, оның табиғаттың стихиялық күштеріне толық тәуелді болуымен байланыстырды. Л.Фейербах «табиғи діндер», «рухани діндер» ұғымдарын енгізді. «Табиғи діндер» ұғымында Л.Фейербах алғашқы қауым адамдарының барлық әр алуан наным-сенімдерін және де «пұтқа табынушылық» «политеизм) түсінігін де қосты. «Рухани діндер» бір ғана құдайды мойындауға негізделген.
Э.Гидденс К.Маркстің дінге деген көзқарасты адамдарға тән болып келетін өзіндік түрдегі теріске шығаруы ретінде бөлетінін атап көрсетеді. К.Маркстің көзқарасы тұрғысында дін өзіндік дәстүрлі формаларында жоқ болып кетуі тиіс. К.Маркстің танымал пікірі мынадай: дін дегеніміз –«халық үшін апиын». Дін жердегі өмірдің барлық ауыртпалығы үшін болатын мадақтау о дүниеде екеніне уәде береді және қазіргі өмірлік жағдайларға мойынсұнуға үйретеді. О дүниедегі бақытқа деген сенім, осындай көрініспен жер бетіндегі өмірдегі теңсіздік пен әділетсіздік үшін күреспен адам назарын бұрады [2, 430 б.].
Дін адамның еріксіздігі жағдайына және оған үстемдік ететін күштердің жолын кесудегі қажеттіліктері жауап ретінде қалыптасады. Дін адамның еріксіздігінің көрініс беруі ретінде тарихи түрде өзін адамның еркіндігі мен дербестігі қалай дамитындығы шегінде аластайды. К.Маркс Ф.Энгельстің пікірлері бойынша, адам «қажеттілік тапшылығынан» «еркіндік тапшылығына» өтетін кездегі қоғамдық қатынастарды құруы мүмкін. М.Вебер әлеуметтанушы теолог пен философтан айырмашылығы – діннің қайнар көзі туралы мәселеге қатысты болмауы тиіс, санайды деп әлеуметтанушы діннің мәні емес, оның өмір сүруінің шарттары қызықтырады. М.Вебер діндер жеке адамдардың күнделікті мінез-құлқы ғана емес, сонымен бірге олардың экономикалық мінез-құлқын да діни түрдегі қамтылуына деген пікірден қайтпайды.
М.Вебер әлемде бар барлық діндерді көлемді түрде зерттеуді қолға алды. Э.Гидденс ешқандай ғалым оған дейін де одан кейін де осындай көлемдегі міндетті қолға ала алмады деп атап көрсетеді [2, 432 б.]. М.Вебер «Протестанттық этика және капитализмнің рухы» кітабында, капитализмнің дамуын зерттеу пәні етеді. Ол батыс қоғамындағы протестантизмнің пайда болуы мен капитализмнің әлеуметтің құрылымдарының қалыптасуының арасындағы байланысты қадағалайды [3]. М.Вебердің пікірінше, протестанттық этика «капитализмнің рухы» негізінде енгізілген. М.Вебер өзінің еңбектерінде қандай да болсын әлеуметтік қатынастардың қалыптасуына діни фактордың ықалымен қатар қандай да болсын діннің типінің қалыптасуына әлеуметтік фактордың ықпалын да дәлелдеді. Ол «Әлемдік діндердің шаруашылық этикасы» еңбегінде осы әрбір дін үшін оған сәйкес келетін діннің практикалық этикасында нақтылы болатын өмірлік мінез-құлықтың қабаттарын бөліп көрсетуге болатындығы туралы жазады.
Э.Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтану әлеуметтік айғақтарды танып-білуге негізделеді. Э.Дюркгейм дінді нақтылы әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатымен оның өмір сүруінің жекелеген жағдайларына жауап ретінде табиғи көріністе, қалыптасатын, адамның өзі жасаған әлеуметтік институт ретінде қарастырады. Э.Дюркгейм бойынша діннің қайнар бастауы адамдардың өмір сүруінің әлеуметтік тәсілінің өзі болып табылады.
Э.Дюркгейм қоғамдық келісімді қамтамасыз етудегі діннің орнын ашып көрсетті. Э.Дюркгеймнің лайықты жұмысына бірінші кезекте салт-жоралғылар мен дәстүрлер проблемасына деген лайықты көңіл бөлушілікті жатқызуға тура келеді. Барлық діндерде дінге сенушілердің тұрақты түрдегі жиналыстарының практикасы орын алады, ол мерзімде нақтылы салт-дәстүрлер орындалады [1, 151 б.].
Адамның мәдени салт-дәстүрлерінің әралуандылығының арасында бірқатар ортақ белгілер де байқалады. Барлық адамға және барлық қоғамға тән болып келетіндерінің өзі мәдени универсайлер деп аталады [2, 51 б.].
Яғни, мәдени универсайшілер – бұл өмірдің типтік және қайталанып келетін аспектілері, ол барлық танымал қоғамдарда өмір сүреді. Джордж Питер Мердок пен оның Йельс университетіндегі әріптестері универсалды түрдегі қолданыста болатын, мәдениеттің құрамдас бөліктерінің жіктемесін жасап шығарды. онда барлығы бүкіл мәдениеттерде орын алатын 88 жалпы мінез-құлықтың категориялар, соның ішінде, «азықтануды іздеу», «тіршілік ету орны», «киім», «мүлік», «сапарлау және тасымалдау», «туыстық байланыстар», «саяси мінез-құлық», «үйлену тойы», «жерлеулер» және т.б. болады.
Әлеуметтанушы максималды басым дәрежеде этноцентризмнен құтылуға тырысады, яғни бөтен мәдениетті өзінің дербес мәдениетімен салыстыра отырып, бағалауға тырысудан аулақ болады [2, 51 б.].
Этноцентризмнің көрініс беруі қашанда өзінің дербес мәдениеті тұрғысында басқа мәдениеттер туралы пікір айтпау үшін де оған ұмтылуы тиіс. Біз олардың мінез-құлқын оларға тән болып келетін құндылықтардың, сенімдер мен мотивтердің көрінісінде қарастыруға тиіспіз. «Мәдени релятивизм» атауын алып жүретін тұрғы кезінде халықтың мінез-құлқы оның өзіндік мәдениеті көзқарасында қарастырылады. Этноцентризмге қарама-қарсы түрде мәдени релятивизм бағынушылық ой-пікірлерден азат бейтарап амалды да бөліседі [3].
Мәдениеттердің әралуандылығын қоғамның ішінде де бақылауға болады. Қазіргі заманғы көптеген елдерде бірқатар топтардың мүшелері бірқатар бірегей құндылықтарды, нормаларды, салт-дәстүрлерді бөлісе отырып, негізгі мәдениетке қатыса алады. Бұл мәдениеттің ерекше салт ғұрыптары субмәдениет деп аталады.
Субмәдениет – басым болып келетін мәдениет аясындағы дербес бүтіндік құрылымды білдіретін қандай да болсын әлеуметтік топтың өмірлік стилі, құндылықтар жүйесі, үлгілер қондырмалары [1, 350 б.].
Қарсы мәдениет – өмір сүріп отырған қоғамдағы үстем мәдениеттің құндылықтары мен нормаларын жоққа шығаратын және өзінің балалық мәдениетін қорғап қалатын субмәдениеттің типі [1, 140 б.].
1945 жылдан қазіргі күнге дейінгі негізделген уақытынан ЮНЕСКО-ң іс-қимылының негізгі бағыттарының бірі – мәдени әр алуандылыққа қолғабыс ету болып табылады. Мәдени әралуандылықты сақтау мәселесіне толығымен лайықталған бірінші халықаралық құжат – 2001 жылғы Мәдени әралуандылық туралы жалпы декларация болып табылады.
Жалпы декларацияға сәйкес, шыдамдылық көрсету мен әр түрлі мәдениеттерге құрмет көрсету мәдениетаралық диалогтың іске асырылуы арқылы бейбітшілікті сақтау және оның нәтижесі ретінде маңызды мәдениетаралық келісімдерді қабылдау мен сақтау болып табылады.
Қазіргі әлемдегі мәдени әралуандылық жалпы адамзаттық құндылықтардың жиынтығы ғана емес, бұл адамзат өркениеттерінің дамуына ықпал ететін құбылыс: халықаралық ынтымақтастықтың қажетті негізі, төзімділік пен мәдениеттерді құрметтеудің қомақты дереккөзі, халықаралық алауыздықтарға қарсы тұрудың тиімді құралы және қалықаралық ынтымақтастықты нығайтудың маңызды шарты.
Ұлттық біркелкілік – бұл «ұлттың бірегей салт-дәстүрлерімен, мәдениетімен және тілімен бүтіндікте байланысу ретіндегі» сезімі. Ұлттық біркелкілік адамдардың нақтылы тобымен мәдениеттің, тарихтың, тілдің жалпылығын қалыптастыруды пайымдаудан келіп туындайды. Ұлттық біркелкілік көп деңгейлі және күрделі құрамды болуы мүмкін. Ұлттық бірегейліктің жалпылық және ерекшелік деген екі сипаттамасы ерекшеленеді.
Жалпылық – ұлттың біркелкілігінің дәрежесі, оған өз тарихы туралы, территориясы, тілі, діні туралы аңыз-әңгімелермен қол жеткізіледі, ұлттық бірегейліліктің ішкі өлшемін бейнелейді. Ерекшелік халықаралық қауымдастықтың осы ұлты басқа ұлттардан қаншалықты ұқсас немесе ерекше екендігін көрсетеді. Ерекшелік ұлттың біркелкілігінің ішкі өлшемін бейнелейді. Ұлттық біркелкіліктің рөлі мемлекеттің тұрақты және орнықты түрде өмір сүруінің тікелей факторы болып табылады.

Әдебиеттер:

1.Осипов Г. В. (ред.). Социологический энциклопедический словарь: на русском, английском, немецком, французском и чешском языках. – ИНФРА. М-Норма, 1998.
2.Гидденс Э., Бердсолл К. Социология. – URSS, 2005. – 632 с.
3.Волков Ю. Социология. – Litres, 2021.

жүктеу 223,54 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 6 7 8 9 10 11 12 13 ... 25