Таќырып 2 Табиѓи орта жаѓдайыныњ экологиялыќ мониторингі

2 Атмосфераны ластаушы стационарлық және қозғалмалы көздер түсінігі нені білдіреді?

3 ШРК_от, ШРКм_З дегеніміз не?

4 Атмосфераның ластану интексі түсінігіне анықтама беріңіз және ол неден тұрады?

5 Қандай шығарынды көздерін ұйымдасқан, ал қандай шығарынды көздерді ұйымдаспаған деп атайды?

6 Атмосфераны ластаушы көздерді бақылаудың қандай әдістері бар?

7 Атмосферада ұйымдасқан шығарынды көздерден тарайтын зиянды қосылыстар қалай тарайды?

8 Зиянды заттардың қанша қауіптілік класы болады?

9 Смогтың (улы тұмандықтар) қанша түрін білесіз?
5 Тақырып Аймақтык табиғат ортасының мониторинг жүйесін ұйымдастыру
5.1 Зертханалық жұмыс. Топырақтың экологиялық жағдайын бағалау

Мақсаты: топырақтың негізгі қасиеттерімен және құрамымен танысу. Өз бетінше топыраққа сипаттама беруді үйрену.

Тапсырма: топырақтың негізгі құрамын, құрылысын және қасиеттерін зерттеу. Тұз ерітіндісінің қышқылдығы бойынша топырақтың экологиялық жағдайын бағалау. Топырақтың антропогендік бұзылуын анықтау. Топырақтағы органикалық затты анықтау.

Зертханалық жұмысты орындауды төмендегідей қауіпсіздік техникасының ережелерін (ҚТЕ) сақтау қажет:

1) киімге, теріге және шырышты қабыққа химикат пен ерітіндінің төгілмеуін қадағалау;

2) жұмыс барысында ас пен сусын ішпеу;

3) әсіресе қатты иісі бар және ұсақ кристаллды жағдайдағы ауа мен химикаттармен тыныс алмау;

4) химикаттардың оралымы саңылаусыз (ауа кірмейтіндей) болуына және этикетка жазуының анық болуына, сол сияқты шыны ыдыстары мен бұйымдармен жұмыс істегенде қауіпсіздік сақталуына зер салу керек;

5) топырақтағы кальций карбонатын анықтау мақсатында жүргізілетін зерттеулерде 10 пайыздық тұз қышқылы ерітіндісін қолданады. Оны пипетка көмегімен тамызады. Бұл ерітіндіні университеттің оқу зертханаларында дайындайды. Ерітіндінің беті жақсылап жабылған шыны ыдыста сақтайды. Оның кілегейлі беттерге және теріге тиюінен сақ болу керек. Тиген жағдайда сумен бірнеше қайтара жуу керек.
5.2 Теориялық бөлім

Топырақтың жалпы қасиеттері

Топырақтың экологиялық жағдайын анықтайтын жалпы қасиетттерге:

1) топырақтың механикалық құрамы;

2) құрылысы;

3) ылғалдылығы;

4) қышқылдылығы жатады.

Топырақтың қышқылдылығы - ең негізгі экологиялық фактор. Ол жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің және топырақ организмдерінің өмір сүру шартын, сондай-ақ топырақтағы ластаушылардың қозғалысын (бірінші орында металдар) анықтайды. Жоғарғы қышқылдылық кезінде ауыл шаруашылық өсімдіктерінің көп түрлерінің өсуі және дамуы баяулайды, микроорганизмдерінің өмір сүруі бұзылады. Жоғарғы қышқылдылық кезінде әк жұмыстарын жүргізу керек. Тұз ерітіндісінің рН көрсеткішін өлшеген кезде, топырақтың қышқылдығын анықтайды.

рН көрсеткіші бойынша топырақ қышқыл, бейтарап және сілтілі болуы мүмкін.

Мысалы:

1) рН төртке тең немесе одан аз ол - күшті қышқыл;

2) рН беске тең болса - қышқыл;

3) рН алтыға тең болса- әлсіз қышқыл топырақ;

4) рН жетіге тең - бейтарап;

5) рН сегізге тең және одан да көп болса ол – сілтілі топырақ.

Ауыл шаруашылық өсімдіктерін өсіру үшін, топырақтың рН көрсеткішінің қолайлы жағдайы кестеде көрсетілген (5.1 кесте).
5.1 Кесте - Өсімдіктердің негізгі түрлері үшін топырақтың рН

көрсеткішінің қолайлы жағдайы

Өсімдіктер	рН-тың оптимал көрсеткіші
бидай	6,0-7,6
шай	4,8-6,2
қызан	6,3-6,7
сәбіз	5,5-7,0
бұршақ	6,0-7,0
картоп	5,0-5,5
орамжапырақ	6,7-7,4
шалғам	5,5 және одан да көп
қияр	6,0-7,0

Топырақта тұздардың көп мөлшерде болуы, тез еритін минералдық тұздардың құрамының жоғарылауымен сипатталады. Бұл процесс топырақтың физикалық және химиялық қасиеттеріне кері әсерін тигізеді және өсімдіктің өсіп даму жағдайына қолайсыз жағдай туғызады.

Негізінде ащы (қатты тұзды) топырақ ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге жарамсыз болып табылады. Ащы топырақтарда өсірілген өсімдіктерде тұқымның бұғуы, гүлдеу, өсу, өнім төмендейді. Тұздың жоғарғы концентрациясы кезінде өсімдіктің өлуі мүмкін. Аса үлкен қауіп төндіретіндер: карбонаттар, хлоридтер, сульфаттар.

Тез еритін тұздар концентрациясын химиялық анализ жүргізу арқылы (карбонаттар, хлоридтер, сульфаттар) тұзды ерітіндіде анықтайды. Ауыл шаруашылық жерлерінің топырағы көп мөлшерде тұзды болса, арнайы гидромелиораторлық шараларды (жерді суландыру, дренаж, жуып тазарту) өткізу қажет. Антропогендік ықпал көбінесе топырақтың құрамының және құрылысының, сондай-ақ агроэкожүйе функциясының бұзылуына әкеледі. Бұл олардың табиғи жағдайынан мүлдем басқа жағдайға әкеледі. Бұл бөлімнің жұмысын орындаған әрбір студент топырақты алады да, мына сипаттама бойынша анықтайды:

1) топырақтың құрамы және құрылысы;

2) ылғалдылық;

3) тұз ерітіндісінің рН көрсеткіші;

4) тұздану типі;

5) топырақ тұздануының дәрежесі;

6) хлоридтердің, сульфаттардың,гидрокарбонаттардың концентрациясы.

Топырақ құнарлылығын төмендететін, жер ресурстарын бұзатын және ауылшаруашылық жер көлемін төмендететін процестер мен құбылыстарды төрт топқа бөліп қарастьыруға болады:

1) топырақ жамылғысына қолайсыз әсерін жоюға болмайтын табиғи процестер. Олар: жер сілкінісі, жанартаулардың атқылауы, топырақ құламасы және т.б.;

2) топыраққа жағымсыз әсерін бірқатар жағдайда адам көмегімен тоқтатып немесе азайтуға болатын табиғи процестер. Кейбір жағдайларда адамдардың шаруашылық іс-әрекеттері бұл процестердің пайда болуын тежейді. Мысалы, су эрозиясы, теңіз, көл және су қоймаларының жағасын судың шайып кетуі, тау жыныстарының шөгінділері, су көшкіндері, сонымен қатар, топырақ құнарлылығын және шалғынды жерлердің беткі қабатын шайып кетіп, топырақты жарамсыз жағдайға әкелетін су тасқындарын тоқтату;

3) көп жағдайда адамдардың ретсіз шаруашылық іс-әрекеттерінің нәтижесінде туындайтын табиғи процестер. Яғни, бірінші кезекте су тасқындарының топырақтың беткі жер үсті қабаттарын қарқынды шайып кетуі, эрозия өнімдерімен құнарлы топырақты көму. Қозғалмалы құмның топырақты басып қалуы. Грунтты сулардың жоғарры минерализациясында қуаңшылық жерлерде, дренажсыз артық суғаруға байланысты топырақтың екінші қайтара тұздануы. Су қоймаларының толуымен, жер асты суларының көтерілуі және тағыда басқа себептерге байланысты топырақтың балшықтануы;

4) антропогендік фактордың нәтижесінен, яғни толығымен адамдардың іс-әрекеттерінің нәтижесінен туындайтын құбылыстар. Бұл бірінші кезекте, көлік және ірі өндірістік кәсіпорындар жұмыстарының нәтижесінде атмосфераға түсетін уытты заттармен топырақтың ластануы.

Топырақты шамадан тыс, әсіресе қуатты, күшті техниканың көмегімен өңдеудің нәтижесінде топырақ қабаттарының өте қатты тығыздалуы және топырақ құрылымының бұзылуы. Пестицидтермен тыңайтқыштарды дұрыс қолданбаудан топырақ құнарлығының төмендеп, құрамының бұзылуы. Ірі қара-малды қарқынды ретсіз жаюдың нәтижесінде жайылымдық жерлердің бұзылуы. Қазба байлық кен орындарын өндіруден топырақ жамылғысының бұзылуы. Құрғату мелиорациясын бұрыс жүргізу нәтижесінен топырақтың шамадан тыс кебуі. Өндіріс қажеттігі үшін, кәсіпоры жұмысының мақсатына бағалы сапалы жерлерді жұмсау. Адамдардың антропогендік іс-әрекеттерінің нәтижесінен топырақ жамылғысының бұзылуы бірнеше зардаптарға әкеледі, олар:

1) жер және топырақ деградациясы;

2) жердің химиялық заттармен ластануы;

3) қоқыс және зиянды қалдықтармен топырақтың ластануы;

4) қалдық қоқыстарды төгуге рұхсат етілген жерлер көлемінің артуы.

Жер және топырақ деградациясы төмендегі әрекеттердің нәтижесінде пайда болады:

1) ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығы;

2) құрылыс және тау-кен өндіру;

3) рекреациялық жерлер және т.с.

Топырақтың химиялық заттармен ластануының негізгі себептері:

1) әртүрлі қауіптілік кластарына жататын қалдықтарды ретсіз төгу;

2) ағызынды суларды және және әртүрлі химиялық заттарды топыраққа төгу;

3) ластанған су көздерінен ауыл шаруашылық жерлерін суғару;

4) топыраққа, құрамында зиянды химиялық заттармен ластанған жауын-шашынның түсуі.

Топырақтағы зиянды заттарды гигиеналық нормалаудың теориясы мен тәжірибесінің негізгі ережелері төмендегідей, яғни:

1) топыраққа түскен экзогенді химиялық заттарды барлық кезде қоршаған ортаға және адам денсаулығына қауіпті деп қарастыру дұрыс емес;

2) топыраққа түскен химиялық заттардың қауіптілігі топырақтың экологиялық (өзін-өзі тазарту) қабілеттілігімен анықталады;

3) нормативтер микробиоценлз және топырақтың өзін-өзі тазарту процестеріне әсер ету есебімен экстрималды – климаттық жағдайларда (топырақ ортасынан заттардың қарқынды көшуі) алынған мәліметтерге негізделеді;

4) гигиеналық нормативтер зияндылықтың шектеулі көздерінің есебемен бекітіледі, яғни: жалпы санитарлық, миграциялық, ауалық, органолептикалық, фитоаккумуляциялық (зиянды заттардың өсімдіктерде жиналуы немесе оларға өтуі) және санитарлы-токсикологиялық.

Санитарлы-токсикологиялық нормативтер топырақ құрамындағы заттардың адам ағзасына бір мезетте бірнеше жолдармен, яғни, шаң-тозаң, атмосфералық ауа, ауыз суды тұтыну, тамақ өнімдері және т.б жолдармен түсу мүмкіншіліктерін ескереді.

Топырақтағы ластағыш заттар үш бағытта нормаланады:

- ауыл шаруашылығында пайдаланатын егістік қабатындағы улы химикаттардың мөлшері;

- кәсіпорынның территориясындағы улы заттардың жинақталуы;

- елді мекендердің, көбінесе тұрмыстық қалдықтарды сақтайтын жер топырағының ластануы.

Егістік қабаттағы улы химикаттарды нормалауға екі көрсеткіш қолданылады: ШРК_т және уақытша рауалы концентрация (УРК_т)

ШРК_т белгілеу үшін қарастырылып отырған заттардың фондық концентрациясы, оның физикалық-химиялық қасиеттері,тұрақтылығы, улылығы туралы мәліметтер қолданылады:

- топырақтағы заттардың ШРК, бұл мөлшер деңгейінде оның тағамдық және жемдік өсімдіктерге өтетін көлемі кейбір руалы қалдықтың мөлшерден аспауы қажет;

- заттар топырақтан ауаға ұшқанда олардың мөлшері ауа үшін белгіленген ШРК-дан аспайтын рауалы концентрациясы;

- микроорганизмдерге және топырақтың өздігімен тазалану процесіне әсер етпейтін концентрация.

Өсімдіктерді зиянкестерден, аурудан, арам шөптерден қоғау үшін қолданылатын кейбір улы химикаттарға да ШРК белгілейді (1 кестеде, мг/кг). Егерде әртүрлі орталар үшін ШРК шамасы белгіленбеген болса, онда уақытша гигиеналық норматив УРК- заттардың уақытша рауалы концентрациясы анықталады. Уақытша норматив белгілі мерзімге 2-3 жылға белгіленеді, оын есептеу арқылы анықтайды. Топырақтың санитарлық жағдайы бірнеше гигиеналық көрсеткіштермен сипатталады: санитарлық сан (белоктағы азот мөлшерінің жалпы органикалық азотқа қатынасы); сонымен қатар, ішектің таяқша құртының (коли-титр), шыбынның балапын құртының, гельминттер жұмыртқаларының бар болуы ескеріледі. Топырақтың тазалылығы осы көрсеткіштердің жиынтығымен бағаланады. Гигиенгалық нормативтер алты көрсеткіштер бойынша ластаушы заттардың шекті рауалы концентрациясын қарастырады, олар: органолептикалық (түс, дәм, өсімдіктердің азықтық құндылығы, атмосфералық ауаның және судың иісі, түсі дәмі); жалпы санитарлық (топырақтың өзін-өзі тазарту процесіне әсері; фитоаккумуляциялық (транслокациялық); су-миграциялық; ауа-миграциялық және санитарлы-токсикологиялық. Топырақтағы кейбір химиялық заттардың шекті рауалы концентрациясының (ШРК) санитарлы нормалары 5.2 кестеде көрсетілген.

5.2 Кесте - Топырақтағы химиялық заттардың шекті рауалы концентрациясының санитарлы нормалары

5.3 Кесте – Топырақтағы пестицидтердің шекті рауалы концентрациясы

Қала маңындағы, қара және түсті металлургия кәсіпорындарының маңындағы, химиялық және мұнай-химиялық өнеркәсіптері, машина жөндеу жерлеріндегі топырақ ауыр металдармен, мұнай өнімдерімен, фтор және басқа да уытты заттардың қосылыстарымен ластануына байланысты заттарды нормалау 5.4 кестеде көрсетілген.

Топыраққа әртүрлі көздерден (металлургия, машина жасау, өндірістік кәсіпорындардың қалдықтары мен төгінділері) түсетін көптеген химиялық заттарды бірнеше қауіптілік кластары бойынша жіктейді, 5.5 кесте.

Берілген көрсеткіштер жиынтығы бойынша топырақ таза және ластанған деп бағаланады.

Топырақтың санитарлық жағдайын сипаттайтын тағы да бірнеше қосымша көрсеткіштер бар, олар өндірістік кәсіпорындардың және де елді мекендердің жерінде анықталады, 3.7 кесте.

5.7 Кесте – Топырақтың санитарлық жағдайының көрсеткіштерінің номенклатурасы

Санитарлық –бактериологиялық бағалауда адамдар мен үй жануарларын ауыртатын ішек тобына жататын бактериялардың, сонымен қатарбасқа микроорганизмдердің қарастырылып отырған жүйеде бар екендігі белгіленеді.

Ауаның, судың, топырақтың ластанғанына байланысты ағаш, бұтақ және шөп өсімдіктерінің өнімділігі төмендейді өсуі тежеліп тоқтайды. Сондықтан, өсімдіктерге қатысты етіп ксенобиотиктерді нормалау қиын болады. Бұл мәселенің қиындығы – біріншіден, бір заттың өзіне әртүрлі дәрежеде өсетін бір түрлі өсімдіктердің төзімділігі біркелкі болып келмейді. Екіншіден, өсімдіктер төзімділігі оның өсетін жерінің жағдайына, яғни экологиялық факторлар режиміне байланысты, мысалы сулылығына, жарықтығына, минералдық қоректенуіне және т.б. Үшіншіден әр өсімдіктің өзі өсу кезеңіне қарай (жапырақ жайылуы, гүлдің түйнектенуі және т.с.) бір затқа қарсы әртүрлі төзімділікті көрсетеді. Төртіншіден, әртүрлі физиологиялық процестер ластаушы заттарға қарсы бірдей осалдық көрсете алмайды, сондықтан тест ретінде өте төзімділік қасиетке ие таңдалады.

Осындай тосқауылға өте сезімтал болып саналатын экожүйенің өнімін анықтайтын фотосинтез процесі. Қазіргі кезде максималды біржолдық ШРК және орта тәуліктік ШРК өсімдіктер үшін ауадағы бірнеше заттарға ғана бекітілген.

Агрохимиялық зерттеулер жүргізу мақсатында топырақтың сапасын бақылау үшін топырақ үлгісін егістік жерлерден, шабындық жердің топырағынан, жайылым және барлық вегетациялық кезең аралығында орман тәлімбақтарынан алады. Топырақ үлгісін минералды тыңайтқыштарды енгізгеннен кейін екі ай өткеннен соң алады. Үлгі алу үшін жерді пайдалану жоспары (топырақ контурының шектері және шаруашылық ішілік жерді тұтыну элементтері енгізілген) картографиялық негіз болады. Агрохимиялық зерттеуге жататтын территорияны толық қарағаннан кейін картографиялық негізде анықталған мөлшермен уцчасткелерді белгілейді және нүктелі үлгілер арасындағы аралықты анықтайды.

Элементарлы участок- топырақтың біріккен үлгісімен сипаттауға болатын көлемі жағынан аса үлкен емес аудан. Элементарлы участоктың формасы мүмкіндігінше екі жақ аралық қатынасы 1:2 болатын тікбұрышты болып келеді. Шымды-ақшыл сұрғылт түсті және сұр орман топырағының элементарлы участоктарының мөлшері 1-2 га құрайды, ал қара және сарғылт топырақтың көлемі 3 га болады. Ұзақ уақыттық жайылымдықтарда элементарлы участоктың көлемі ауланың ауданына сәйкес келуі тиіс, орман тәлімбағында участоктың көлемі сол тәлімбақтың ауданына байланысты болады.

Нүктелі үлгіні бұрамен, ал тығыздалған топырақтан үлгіні күрекпен алады. Әр элементарлы участок шегіндегі нүктелі үлгіні бірдей интервалда біркелкі алады. Орман тәлімбағында (екпе көшет және тікпе көшет егілген егістік) нүктелі үлгіні көшет егілген жолдар арасындағы қатарлардан алады. Айдалған жерлердегі топырақтан нүктелі үлгі алғанда айдалған қабаттың терең жерінен, ал шабындық пен жайылымдық жерлерден 10 см терең емес гумусты-аккумулятивті горизонт қабатынан алады.

Элементарлы участоктен алынған нүктелі үлгілерді біріктіріп біріккен үлгі құрайды. Егер, элементарлы участоктың шегінде бірнеше топырақ контурлары (жиектері) орналасқан болса, онда біріккен үлгіні басымырақ жиектерден алады.топыраққа алдын-ала жүргізілген агрохимиялық зерттеулердің нәтижесіннде алынған көрсеткіштердің алуантүрлілігіне байланысты біріккен үлгіні 20-40 нүктеден құрайды, біріккен үлгінің массасы 400 г аспауы керек. Біріккен үлгіні алғаннан кейін қап немесе қораптарға зат таңбасын белгілей отырып салады.

Зат таңбасында зерттеуді жүргізген ұйымның аты, оның орналасқан мекен-жайы (облыс, аудан, шаруашылық және т.б), біреккен үлгінің нөмірі, үлгіні алған ай-күні, орындаушының аты-жөні, топырақ үлгісін дайындау және үлгі алу әдістерінің стандарты белгіленеді. Біріккен үлгінің нөмірі элементарлы участоктың нөміріне немесе тәлімбақ егістігінің көлеміне сәйкес келуі тиіс.

Бір тәулік аралығанда алынған біріккен үлгіні ашық қораптар немесе қаптарда кептіріп, анализге жібереді.
5.6 Топырақтың ластануын бақылау

Топырақ үлгісін, сондай-ақ көлік, шаруашылық-тұрмыстық, ауыл шаруашылық және өндірістік ластаушы көздер әсер ететін аудандарда топырақтың жалпы және жергілікті ластануын, топырақтың құнарлы қабатын бақылау үшін, сонымен қатар топырақтың сапасын бағалау үшін алады.

Топырақтың ластануын бақылау және топырақтың сапасын бағалау мақсатында химиялық, бактериологиялық және гельминтологиялық анализдер жүргізу үшін үлгіні бір жылда бір рет ғана алады. Топырақтың ауыр металдармен ластануын бақылау үшін топырақ үлгісін 3 жылда бір рет ғана алады.

Бала-бақша территориясындағы, емдеп-сауықтыру орындарындағы және демалыс аймақтарындағы топырақтың сапасын бағалау үшін үлгіні бір жылда екі рет алып зерттеу жүргізеді, яғни жылдың күз және көктем мезгілдерінде.

Топырақтың өзін-өзі тазарту динамикасын зерттеуде үлгіні бір ай аралығында апта сайын алады, одан кейін, өзін-өзі тазарту процессінің белсенді фазасы аяқталғанға дейін вегетациялық кезең аралығында ай сайын зерттеу жүргізіліп отырады.

Бақылауға алынған территорияда алдын-ала тексеру жұмыстары жүргізіледі. Тексеру нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша және қолда бар құжаттарға сүйене отырып зерттеуге алынған жердің төлқұжаты толтырылады және топыраққа толық сипаттамам беріледі.

Өндірістік кәсіпорындар территориясындағы топырақтың ластануын бақылауда үлгіге алынған аудандарда «жел бағытына қарай» векторын бойлай белгілейді. Жер бедері тегіс болмаған жағдайда үлгі аудандарын жер бедерінің элементтері бойынша орналастырады. Картаға және жоспарға ластаушы көздерді, үлгі аудандарын, сонымен қатар үлгі алатын орынды түсіреді.

Ауыл шаруашылық жерлердегі топырақ сапасын бақылау үшін жер бедеріне және дақылдар егілуіне, ластаушы көздердің сипатына байланысты әрбір 0,5-20,0 га территорияға мөлшері 10х10 метрден кем емес үлгі ауданын салады.

Өндірістік ластаушы көздер әсер ететін аймақтардағы топырақтың санитарлық жағдайын бақылау үшін үлгі аудандарын саниатрлыққорғау аймақтарының үш қайтара көлеміне тең болатындай етіп орналастырады.

Бау-бақша, ойын алаңдары және тағы да басқа территориясы аса үлкен емес аудандарды алып жатқан нысандар орналасқан территориядағы топырақтың санитарлық жағдайын бақылағанда үлгі алаңының көлемі 5х5 м болуы керек.

Нүктелі үлгі бір немесе бірнеше қабаттардан және горизонттардан конверт әдісімен диогональ бойынша алынады. Нүктелі үлгіні пышақпен немесе шпательмен топырақ бұрғысынан алады. Біріккен үлгіні бір үлгі алаңынан алынған нүктелі үлгілерді қосу арқылы құрайды.

Химиялық сараптама жүргізу үшін біріккен үлгіні бір үлгі алаңынан алынған бес нүктелі үлгіден құрастырады оның массасы бір кг кем болмауы тиіс.

Нүктелі үлгіні алғанда және біріккен үлгіні құрастырғанда олардың екінші қайтара ластану мүмкіндігін болдырмау керек.

Топырақтың құрамындағы ауыр металдарды анықтағанда нүктелі үлгіні құрамында металл жоқ құралмен алу керек. Үлгіні алар алдында топырақтың беткі қабаттары мен қабырғаларын полиэтиленді пышақпен немесе пластмассалы шпательмен тазалаған дұрыс. Ал, химиялық ұшпа заттарды анықтауға арналған топырақ үлгісін алғанда үлгіні мықты тығындары бар шыны ыдыстарға , флакондарға үлгіні тығынға дейін толтырып салады. Сондай-ақ, пестицидтерді анықтауға арналған топырақтаннүктелі үлгіні полиэтилен немесе пластмассадан жасалған ыдыстарға салуға болмайды.

Бактериологиялық зерттеу жүргізу үшін бір үлгі алаңынан 10 біріккен үлгіні қосып біріктіреді. Әрбір бірікен үлгіні 0-5 және 5-20 см тереңдіктен қабат аралық алынған әр нүктелі үлгінің массасы 200-ден 250 г болатындай үш үлгіден қосады. Бактериологиялық зерттеу мақсатына арналған үлгіні екінші қайтара ластанудан сақтау үшін бірқатар ережелерді сақтап, стерилденген құралмен стерилденген ыдысқа салады.

Топыраққа гельминтологиялық зерттеу жүргізу үшін әрбір үлгі алаңынан 0-5 және 5-10 см тереңдікте қабат сайын алынған әр нүктелі үлгінің массасы 20 г болатын 10 нүктелі үлгілерден тұратын, массасы 200 г құрайтын бір біріккен үлгіні алады. Қажет болған жағдайда үлгіні топырақтың терең қабаттарынан қабат аралық немесе генетикалық горизонт бойынша алады.

Топырақ үлгілерін тасымалдағанда және сақтау процесінде оның екінші қайтара ластану жағдайын болдырмау мақсатында шаралар орындалуы тиіс. Топыраққа химиялық зерттеу жүргізу үшін топырақ үлгісін құрғақ ауа жағдайына дейін кептіреді және шүберектен жасалған қаптарда немесе картон қораптарда, шыны ыдыстарда сақтаған дұрыс.

Топырақ құрамындағы ұшқыш заттармен химиялық тұрақсыз заттарды анықтауға арналған топырақ үлгісін зертханаға әкелісімен, лехзде анализ жүргізу керек, ал бактериологиялық мақсаттағы анализге арналған топырақ үлгісін алысымен тоңазытқыш сөмкелерге салады да, зертханаға жеткізеді. Егер топырақ улгісіне бір тәулік аралығында анализ жүргізу мүмкін емес болғанда үлгіні 4-5⁰ температурада 24 сағат тоңазытқышта сақтауға болады.

Үлгілерді сақтағанда оларды кеуіп қалудан сақтау үшін және гельминтер жұмыртқасынан дернәсілдердің дамып кетуін болдырмау мақсатында топырақты аптасына бір рет дымқылдап, аэрациялайды, яғни тоңазытқыштан 3 сағатқа шығарып бөлме температурасында ұстайды, топырақ жақсы ылғалданғанға дейін сулап, қайтадан тоңазытқышқа салады.

Топырақтың қышқылдылығы—ең басты экологиялық фактор. Ол жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің және топырақ организмдерінің өмір сүру шартын, сондай-ақ ластаушылардың қозғалысын (бірінші орында металдар ) анықтайды.

Құрал- жабдықтар және реактивтер:

1) қасық;

2) пинцет, пипетка, капельница;

3) 2 пробирка;

4) пробиркаларға арналған штатив;

5) сақинасы бар ШЛХ штативі;

6) таразы және салмағы әртүрлі таразы;

7) әмбебап индикатор ерітіндісі;

8) дайындалған топырақтың тұзды ерітіндісі;

9) рН индикатор қағазы;

10) қағаз фильтрі.

Жұмыс барысы:

1) массасы 20-50 г. кептірілген топырақты өлшеп, ыдысқа енгізу;

2) 2 г. топыраққа мөлшермен 5 мл. калий хлорид ерітіндісін қосыңыз ыдыстағы құрамды 3-5 минут араластырыңыз;

3) фильтр арқылы ыдыстағы құрамды фильтрлеңіз, ерітіндінің сыртқы түріне көңіл аударыңыз (түс, лайлану). Ерітінді бір түрлі, топырақ бөлшектері болмау керек;

4) тұз ерітіндісінің рН көрсеткішін анықтау;

5) берілгендерді 6.1 кестеге жазыңыз.
6.1 кесте- Тұз ерітіндісінің рН көрсеткіші

Мақсаты: білген аймақты әр түрлі антропогендік факторлармен танысу және әр түрлі бұзылулардың нәтижесінде қоршаған ортаға кері әсерлердің салдары.

Антропогендік ықпал топырақтың бұзылуына әкеледі. Бұзылулар көбінесе күрделі болып келеді, олар тура және тура емес ықпал етеді. Топырақтағы бұзылулар, сондай-ақ табиғи процестермен байланысты болуы мүмкін- өрт, мезгілдік климаттық құбылыстармен, жаңарту процестермен, аппаттық жағдайлар. Топырақтарды бұзылмаған деп көруге болады, егер табиғи жағдайларда тіршілік ететін болса.

Құрал-жабдықтар: аймақ картасы

Жұмыс барысы:

- сізге жақсы белгілі болып отырған аймақты таңдаңыз;

6.2 Кестені толтырып, топырақтың антропогендік бұзылуларын көрсетіңіз.
6.2 кесте- Анторопогендік ықпалдың нәтижесінен бұзылған топырақ түрлері

6.3 Кестені толтыра отырып, топырақ бұзылуларын сипаттаңыз

1) топырақтың антропогендік бұзылуларын аймақ картасына салыңыз. Аймақ туралы мағлұматтарды пайдаланыңыз: тұрғын пунктердің, көшелердің, жолдардың, өзендердің атаулары.

2) анықталғанбұзылулар арқылы экологиялық салдарға болжам жасаңыз.

3) топыраққа анторопогендік ықпалды төмендететін және топырақты қайта қалпына келтіру бойынша атқаруға болатын ұсыныстарды ата және Сіздің ұсыныстарыңыздың ішіндегі ұйымдасқан және техникалық мүмкін болатын шараларды белгіле.

Топырақ немесе жер қыртысының жоғарғы қабаты әртүрлі факторлар нәтижесінде пайда болды: аналық тау жыныстары, климат, өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүру процесінен, антропогендік және т.б. процестер. Топырақтың басқа тау жыныстарынан ерекшеленетін қасиеті- оның құнарлылығының болуы. Оның ең басты шарты, органикалық немесе қарашірінді заттың болуыда. Құрамында қарашірінді бар топырақтарды бай деп те атайды. Органикалық зат қалыптасуының қайнар көзі ---организмдердің қалдықтары және аз мөлшерде микрофауна, макрофауна қалдықтары жатады. Топырақтың құрамында органикалық заттаың болуы, оның аналық тау жыныстарының өзгеруіне әкеледі. Топырақта оргиникалық затты анықтайтын тәсіл бар. Ол оның жеңіл болуында негізделеді. Минералдық бөлшектерді суға батырғанда батады, ал органикалық заттың бөлшектері су бетіне қалқып шығады.

1) сызғыш;

2) қасық;

3) зертханалық ыдыс немесе 1 л шыны банка;

4) таза су;

5) әр жерден алынған топырақ үлгісі.

Жұмыс барысы:

- 0,3 л көлемі бар ыдысқа топырақ үлгісін салыңыз;

- оны сумен толтырыңыз және ыдысқа шамамен көлемі 1 л дейін жеткізіңіз;

- колбаның құрамындағы сұйықтықты топырақ сулану үшін және ауа көпіршіктері шыққанға дейін араластыру керек;

- массаның қабаттануынан кейін тұнбадағы қабаттардың және бетке шыққан топырақтың биіктігін сызғышпен өлшеңіз;

- экспериментті топырақтың әр үлгісімен жасаңыз.

Нәтижені өңдеу және қорытынды:

1) көргеніңізді дәптерге жазыңыз. Неліктен топырақтың бір бөлшегі қалқып шықты, ал екінші бөлшегі ыдыстың түбінде тұнба ретінде қалып қойды.

2) әр бір зерттелген топырақ қабатының биіктігін кестеге жазыңыз. Мөлшерін формула арқылы есептеңіз

h

-------^{үстінгі}

3) 6.4 Кестедегі берілгендерді бір-бірімен салыстырыңыз және зерттелген үлгілердің органикалық затпен байланыстылығы туралы қорытынды жасаңыз.

2 Қызанақ, бұршақ және бидай үшін рН мәні неге тең?

3 Топырақтың бұзылуының кезеңдерін ата?

4 Жеңіл еритін тұздардың концентрациясын қалай анықтауға болады?

5 Бұзылған топырақты қайта қалпына келтіру бойынша атқарылатын ұйымдастыру және техникалық шаралардың бір-бірінен қөандай айырмашылықта? Мысал келтіріңіз.

6 Қандай процестердің нәтижесінде топырақ деградацияға ұшырайды?

7 Агрохимиялық зерттеу мақсаты үшін қанша уақыт аралығанда топырақ үлгісіне анализ жасауға болады?

8 Қандай процестер топырақтың химиялық заттармен ластануына себеп болады?

9 Топырақтың құрамындағы зиянды заттарды гигиеналық нормалаудың тәжірибесі мен теориясының негізігі ережелерін атаңыз?

10 Топырақтың сапасын бағалаудың қандай түрлері бар?

Сабаќтыњ маќсаты – азыќ-т‰лік µнімдерініњ негізгі сапа кµрсеткіштерін зерттеу, азыќ-т‰лік µнімдерініњ негізгі ластаушыларымен танысу (2 саѓат). Тєтті сусындардаѓы С витаминін аныќтау (2 саѓат). Азыќ-т‰лік µнімдерінде темір ќ±рамын аныќтау (2 саѓат). Нитрат ќ±рамына байланысты азыќ-т‰лік µнімдерініњ сапасын баѓалау (2 саѓат).

Зертханалыќ ж±мысты орындауды тµмендегідей ќауіпсіздік техникасыныњ ережелерін (ЌТЕ) саќтау ќажет:

Химикаттар мен ерітінділердіњ сілемейлі ќабыќшаѓа,теріге, киімге т‰суі;

азыќты ќабылдау; єсіресе жаѓымсыз иісі бар жєне ±саќ кристалды (шањ-тозањ т‰зетін) химикаттармен жєне ауаментыныс алу;

химикаттар ќаптамасыныњ мыќтылыѓына, жаќсы жєне т‰сінікті жазылѓан этикеткаларѓа назар аудармау, сонымен ќатар жараланбау ‰шін шыны заттармен ж±мыс істегенде байќаусыз болу;

ауа ластаѓыштарын ‰лгілеу эксперименттерін ж‰ргізу кезінде концентрациялы жєне араласќан ќышќылдарын (к‰кірт, т±з, азот, ќ±мырсќа) ќолдану кµзделген. Практикум барысында пайда болѓан кейбір газдар да адам денсаулыѓына ќауіп тµндіруі м‰мкін. ‡лкен ќауіп кµзі минералды жєне ќ±мырќа ќышќылдары болып табылады. Теріге ќышќыл тисе, оны тез арада кез-келген тампонмен сіњірілетіндей с‰ртіп алу ќажет. Ол жерді су аѓынымен жєне сабынмен жуу керек.
7.2 Теориялыќ бөлім

7.2.1 Азыќ-т‰лік µнімдерін зерттеудегі концепциялар мен критерийлер

Азыќ-т‰лік сапа нормаларын ±сыну олармен ќамтамасыз ету ж‰йесімен тікелей байланысты. Д‰ние ж‰зі халыќ саныныњ µсуіне азыќ-т‰лік µнімдерін єлемдік µндіру кµлемі шектеуші фактор болып табылады. Сондыќтан экологиялыќ химия ‰шін азыќ-т‰лік жєне азыќ-т‰лік сапа мєселесі негізгі болып табылады.

Азыќ-т‰лік µнімдеріндегі антропогендік химиялыќ заттарды баѓалау табиѓи азыќ-т‰лік µнімдерініњ ќ±рамына негізделген. Олар азыќ-т‰лік µнімдерініњ ќ±рамды заттары да, табиѓи ластаушы заттар да болуы м‰мкін. Зиянды заттар азыќ-т‰ліктіњ µзінде ѓана емес, сонымен ќатар оны шыѓару ‰шін керекті шикізатта да болуы м‰мкін.

Азыќ-т‰лік ќ±рамында зиянды, тіпті улы, заттар болуына ќарамастан ±шыну сирек кездеседі, себебі м±ндай заттар асты дайындау процесінде ыдырайды. Адам азыќпен ќабылдайтын улы заттар ‰шін олардыњ зиянсыздыѓын т‰сіндіретін концепция бар, олар: азыќ-т‰лік µнімдеріндегі ќалыпты концентрацияларѓа н±сќау жасалады; єрт‰рлі табиѓи заттардыњ улылыѓы бірге алынбайды; улы єсер кµптеген антогонистикалыќ єсерлер арќылы азаяды.

Бµтен табиѓи кµздерден азыќтыњ ластануы м‰мкін. Мысалы, кейбір минералдар экстремальды аз немесе кµп мµлшерде болатын, улы жоѓарѓы сатылы µсімдіктері болатын, дайын азыќ-т‰лік µнімдерінде немесе азыќтыќ µсімдіктерде сапрофит немесе паразит есебінде болатын жєндіктер мен микроорганизмдері болатын топыраќтардан.

Табиѓи ластанудыњ мысалдары: егер дєнді даќылдар селені кµп болатын егістіктерде µсірілсе, онда аминќышќылындаѓы к‰кірт селенге ауысады. Азыќ-т‰лік µнімдерінде ботулизм азыќ-т‰лік µнімдеріндегі токсиндері – бактериялык улы заттар болуы м‰мкін.

7.2.3 Атропогендік ластану

Ќоршаѓан ортаѓа т‰сетін антропогендік химиялыќ заттар индиффирентті, жаѓымсыз жєне тіпті улы заттар болуы м‰мкін. Азыќтыќ даќылдарын µњдегенде немесе µсіргенде химиялыќ заттарды (тыњайтќыштар мен пестицидтер) єдейі енгізеді. Улы заттардыњ азыќ-т‰лік µнімдеріне абайсыздан да т‰с‰і м‰мкін. М±ндай заттар дайындау ережелерін д±рыс орындамаѓанда жєне µнім ќаптамаларынан енуі м‰мкін.

Антропогендік кірісу табиѓи заттар концентрациясын кµбейтеді немесе бµгет заттардыњ пайда болуына єсер етеді.

Антропогендік заттарѓа баѓа берудіњ критерийлері: халыќтыњ улы заттарды ќолдану дењгейін аныќтау ‰шін азыќ-т‰лік µнімдері толыќ тексеріледі, негізінен нарыќтаѓы ораташа бµлікке анализ µткізіледі, сонымен ќатар асханалар мен ресторандардаѓы дайын таѓамдарына,б±л шаралар тек жалпы маѓл±мат алуѓа м‰мкіндік береді. Улы заттардыњ ќоршаѓан ортадаѓы айналулары толыќ зерттелмегендіктен жєне таѓамѓа абайсыздан т‰с‰ м‰мкіндіктері бар болѓандыќтан ластаушы заттарды жоюдыњ ќосымша єдістері керек екені аныќ.

Халыќќа зиян келтіретін заттардыњ пайдалану дєрежесін аныќтаѓан кезде, барлыќ азыќ-т‰лік ќ±рамы зерттеледі. Ењ негізгі єдіс орташа нарыќтыќ азыќ себет бойынша ж‰ргізіледі, соымен ќатар дємхана мен асханадаѓы дайын таѓамдар. Б±л жаѓдайдаѓы зеррттеу єдісі, тек зиянды заттардыњ пайдалануыныњ жалпы кµрінісін келтіреді, сондыќтан да ќазіргі кездегі б±л мєселе репрезентативті ‰лгілер аныќтауда шешілген жоќ.

Органикалыќ заттардыњ ќоршаѓан ортада пайда болуы ±заќ уаќыт ішінде аз зерттелді. Ќоректік тізбекте єдейі емес ќосылыстардыњ кµптеген жаѓдайлары бар, ластаушы заттарды жою ‰шін арнайы кµмек керек. Мысалы, пайдаланатын пестицидтер мµлшерін тµмендету шараларын µсімдіктердіњ кешенді саќтауында жєне эиянкестерге тµзімді, жања сорттарды µсіру болып табылады.

7.2.5 Азыќ-т‰лік ќ±рамындаѓы ластаушы заттардыњ нормалары

Азыќ-т‰лік ќ±рамыныњ негізгі ластаушылары ауыр металдар, синтетикалыќ химиялыќ ќосылыстар, пестицидтер, нитрат пен нитриттер, радионуклидтер, микроаѓзалар токсиндері жєне дєрілік µсімдіктер болып табылады.

Ластаушы заттар азыќ-т‰лік ќ±рамына, кейін адам аѓзасына т‰суі м‰мкін. Єр т‰рлі жолдар арќылы, ауадан- µсімдіктіњ вегетативті м‰шелері, топыраќтан- µсімдіктіњ тамыр ж‰йелері арќылы. Азыќ µнімдері биологиялыќ контаминанттармен де ластануы м‰мкін, сонымен ќатар µмір с‰ру барысындаѓы жануар тумасы ‰шін. Биологиялыќ контаминанттар, олар вирустар, бактериялар, риккетсиялар, сањырауќ±лаќтар, ќарапайымдылар мен паразиттер.

ЌР 14 химиялыќ элементке баќылау ж‰ргізіледі, соныњ ішіне ењ ќауіптілері – кадмий, ќорѓасын, сынап. Азыќ µнімдері мен таѓам шикізатыныњ кадмиймен ластануы, аѓынды сулар жєне т.б. µнеркєсіптік µндірістердіњ ќалдыќтары арќылы ластанады. Б±л µнеркєсіп µндірістері арнайы ќосылыстардыњ µндіруі мен ќолданылуы, автоматиктер, жартылай µткізгіштермен, атом жєне ракета техникасымен, антикорозиялыќ жабындыларымен, полимерлермен байланысты. Атмосфера ауасыныњ кадмиймен ластануы, пластмасса ќалдыќтарын жойѓан кезде ж‰ргізілетін процесс. Ќоршаѓан ортаныњ кадмиймен ластануы арнайы назарын ќажет етеді, адам аѓзасына µте ќауіпті ксенобиотик. Экологиялыќ жаѓдай нашар аудандардаѓы топыраќ пен суларда – кадмий, ќорѓасын, мышьяк єр т‰рлі ауруларѓа єкеледі.

Ауыр металдарѓа жататын басќа биоцид – сынап, табиѓатта айналымныњ 2 т‰рі болады. Бірінші, жаратылыс табиѓи, бейорганикалыќ (элементар) сынаптыњ ауысуы, екінші – локальі, бейорганикалыќ сынаптыњ метилировальды ќ±былысарќылы, яѓни ќоршаѓан ортаѓа адамныњ шаруашылыќ іс-єрекеті арќылы ж‰зеге асады. Сынап каустикалыќ соданыњ µндірісінде, пластмасс синтезінде, электротехникалыќ µндірісінде ќолданылады. XX ѓ. 90 ѓ-ѓа дейін ќ±рамында сынабы бар ќосылыстар ауыл шаруашылыѓында кењінн пайдаланады. Жылына атмосфераѓа сынап 80 мыњ тоннаѓа дейін аэрозоль, бу ретінде шашыратылады. Кейін сынап жєне оныњ ќосылыстары топыраќта µсімдіктермен, суда гидробионттарымен миграциялайды. Суда, микроаѓзалар єрекетінен сынаптыњ метилденуі басталады, кейін метилсынап т‰рінде трофикалыќ тізбек арќылы, су жєне жер экож‰йесіне дейін барады, адамдаауыр ауруларды тудырады (сµйлеудіњ б±зылуы,есту аппаратыныњ тµмендеуі, кµру жєне т.б.), адам ќайиыс болуы да м‰мкін. Сынаппен улану «Миномат ауруы» деген атау алды.

Ќоршаѓан ортаныњ ќорѓасын ќосылыстарымен ластануы этилденген бензинніњ ќолдануы болып табылады, сєйкесінше ќорѓасын концентрациясыныњ кµп мµлшері автострадаларда,µсімдіктіњ жасыл массасындаѓы атмосферасыныњ ауасында байќалады. Ќорѓасын ќоректік тізбекке т‰скенде, адам аѓзасына µсімдік жєне жануарлар µнімдерімен т‰суі м‰мкін. Ќорѓасынмен улануыныњ бірінші симптомдары, жоѓары белсенділікпен жєне т‰стіњ жоѓалуымен сипатталады. Кейін єлсіреуен, депрессиямен, ішектіњ іс-єрекетініњ, ќан айналым ж‰йесініњ б±зылуы, ж‰йке ж‰йесініњ перифериялыќ ауруларымен сипатталады. Ќорѓасын аѓзада материалды кумуляцяѓа, єсіресе с‰йек ±лпасында бейімделген. Адам аѓзасына єрдайым т‰сетін ауыр металдардыњ ішіндегі 20 пайызы ауадан т‰седі, ауадаѓы ауыр металдар гигиеналыќ нормаларда мањызды роль атќарады.

* Б±л концентрациялар µнімніњ свежий т‰ріндегі алынѓан мєліметтер.
¤сімдіктердіњ химиялыќ ќорѓану ќасиеттері немесе пестицидтер ќоршаѓан орта мен адам аѓзасына µте ќауіпті болып табылады. Пестицидтер химиялыќ ќ±рылымы к‰рделі заттар, климат т‰зуші факторлар єрекетіне тµзімді жєне кумуляцияѓа бейімделген 7.2 кестесінде берілген. Кейбір пестицидтердіњ таѓам µнімдерідегіш шектеулі максималды дењгейі ( шмд)
7.2 кесте – таѓам µнімдерініњ ќ±рамындаѓы шектеуші максималды дењгейі

Нитраттарды жинау ќабілетіне байланысты кµкµністерді мынадай топтарѓа бµлуге болады:

1 – 1 кг µнімге 5г нитраттардан кµп (салат т‰рлері, кресс-салатты ќоса, петрушка, редис);

2 – 1 кг 5 г-ѓа дейін (жасыл пияз, орамжапыраќ, кольраби, шомыр, асханалыќ ќызылша, шпинат);

3 – 1 кг 4 г-ѓа дейін (аќќауданды орамжапыраќ, сєбіз, пияз);

4 – 1 кг 3 г-ѓа дейін (порей-пиязы, рауѓаш, укроп);

5 – 1 кг 2 г-ѓа дейін (асќабаќ);

6 – 1 кг 1 г-нан аз (ќарбыз, ќауын, баклажан, ќияр, ќызан, картоп).

Нитраттар ќызылшаныњ жемісті тамырыныњ ‰стіњгі бµлігінде кµп жиналатын болса, ал сєбізде ортасында сары бµлігінде кµп жиналады екен. Орамжапыраќтыњ ењ ќауіпті бµлігі - µзегі, нитраттар ќаудан жапыраѓыныњ ќалыњ сабаѓында кµп жиналады. Нитраттар ірі картоп т‰йнектеріне ќараѓанда, ±саќтарында ќабыќ астында кµп жиналады. 4.3 кестеде µсімдік шаруашылыѓы µнімдеріндегі нитраттардыњ р±ќсат етілетін максималды мµлшері берілген.
Кесте 7.3 - ¤сімдік шаруашылыѓы µнімдеріндегі нитраттардыњ р±ќсат етілетін максималды мµлшері (мг/кг)

7.3 кестенің жалғасы

Адам аѓзасына тамаќ µнімдерімен бірге еніп, экологиялыќ тізбекте т±раќты болып келетін – радионуклидтер – кесте 4.4

7.5 кестенің жалғасы

Азыќ µнімдерініњ табиѓатынан бір болуы сирек кездеседі. Тіпті ќабаттарѓа ыдыраѓан с±йыќ ќабаттарыныњ єрќайсысы єр алуан болады. Азыќтыњ біркелкілігі бойынша ќателіктер минималды болу ‰шін ‰лгілерді м±ќият тањдау керек. Кейбір жаѓдайларда анализ жасамастан б±рын ‰лгілерді гомогениздеу керек.

‡лкен кµлемді ыдыстардан ‰лгілерді ќабаттап алады.

‡лгілерді кішірейту

Єдетте азыќ µнімдері кµлемі бойынша єркелкі таралѓан µсімдік жєне жануарлар ±лпаларынан т±рады. Сондыќтан анализ жасаудан б±рын ‰лгіге механикалыќ гомогенизация жасаѓан жµн. Ќ±рѓаќ азыќ µнімдерін ќолмен ‰г‰ге болады. Содан соњ арнайы ќ±рылѓы арќылы ‰г‰ге болады. Одан кейін елеуіш арќылы илеу керек.

Ќ±рѓату

Егер µнім ылѓалдылыѓы т±рќты болмаса, онда алдын ала кептірілген ‰лгі анализденеді. Кµп жаѓдайда ‰лгілерді 70-100⁰С температурада єдеттегі мµлшерге жеткізіледі. ‡лгініњ шамадан тыс жылып кет‰іне жол бермеу керек.

Кµптеген µнімдерде анализ µткізуге кедергі болатын органикалыќ заттар болады. Тек су жєне кейбір сусындар ѓана б±ѓан жатпайды, оларѓа анализ жасауда колориметриялыќ жане басќа єдіс ќолдануѓа болады.

Дегенмен кµптеген µнімдерге органикалыќ матрицаны ыдыратпай анализ жасауѓа болмайды. єдетте органикалыќ ќосылыстарды ыдыратуѓа єрт‰рли тотыќтыру єдістерін ќолданады. Б±л маќсатта сулы ќышќылдыќ ыдырату немесе ќ±рѓаќ жаѓу ќолданылады:

а) к±рѓаќ к‰лдету. Б±л ќолайлы тотыќтыру єдісі, оны кµп мµлшердегі заттар аналізін жасау ‰шін ќолдануѓа болады. Єдетте тотыќтыруды 400-ден 600⁰С аралыѓында жасайды.

Анализденетін ‰лгі тигель т‰біне ж±ќа ќабатпен орналастырылады. Тигельді кішкене жалынѓа аздап ќыздырады, содан кейін тигель муфер пешине орнатылады. єдетте 8 саѓат ішінде 500-550⁰С жандырады;

б) азот жане к‰кірт ќышќылыныњ сулы ыдырауы. Жай жєне наќты болѓандыќтан б±л єдіс кењ ќолданылады. 200 мл Къельдаль колбасына 66 5г ‰лгі орнатылады, содан соњ 30 мл концентрлі азот ќышќылы жєне 30 мл дистилденген су ќосады. Кµлем 2 есе азайѓанѓа дейін колбаны жайлап ќыздырады. Ќосылысты суытып, 10 мг концентрлі к‰кірт ќышќылын ќосады. Одан соњ ќайта ќыздырып, ќосылыс ќарайѓанша аздан концентрлі азот ќышќылы концентрлі азот ќышќылын ќосады. Ыдырау барысында аздап азот ќышќылын ќосып отыру керек. Ерітіндіден т‰тін шыќќанга дейін оны ќыздыру ќажет (5-10 мин.). б±дан кейін ерітінді т‰ссізденеді. М±нда с±йылту кезінде еритін т±нбанын пайда болуы м‰мкін. Одан соњ ерітіндіні біраз суытып, 5 мл су ќосады да, т‰тін шыќќанша баяу ќыздырады. Суыѓаннан кейін белгіге дейін дистилденген сумен с±йылтады.

Аныќтама бойынша «витаминдер» б±л – аѓзаныњ µміріне, денсаулыѓына, кµбеюіне жєне µс‰іне ќажетті биомолекулалар. Витаминдердін тауліктік мµлшері 0,2 г ѓана. Витаминдер суда жєне майда ерітін болып бµлінеді. Суда ерітін витаминдерге В тобындаѓы 8 витамин жєне С витамині (аскорбин ќышќылы) жатады. Олар аѓзаѓа к‰н сайын ќажет.

Кейбір витаминдерді ќолдануѓа ±сыныстар.

8.1 кесте

С дєрумені немесе аскорбин ќышќылы суда еритін дєрумендерге жатады. ¤те т±раќсыз. Оттегімен жењіл єрекеттесіп, жарыќ пен жылудыњ єсерінен белсенділігін жояды.

Анализ С дєруменініњ йодпен єрекеттесуіне негізделген. Йод (I₂) ерітіндісініњ аскорбин ќышќылын тотыќтыра алатын ќабілеті бар, нєтижесінде т‰ссіз дегидроаскорбин ќышќылы, йодид (I^-) жєне сутек иондары т‰зіледі.
I_{2 (су)} + С₆Н₈О₆ → С₆Н₆О₆ + 2Н⁺_(су) + 2I^- _(су)

аскорбин дегидро -

ќышќылы аскорбин

ќышќылы
Анализ титрлеу єдісімен орындалады – ерітіндідегі сапаны немесе концентрацияны аныќтайтын жиі ќолданылатын єдіс. Б±л єдісте аныќталатын зат толыѓымен реакцияѓа т‰скенше, белгілі мµлшермен реагенттердіњ біреуін басќаѓа біртіндеп ќосады. Реагенттердіњ ќатынасы титрлеудіњ соњѓы н‰ктесіне сєйкес болуы керек. Реагенттердіњ біреуініњ мµлшерін біле т±рып, басќаныњ да мµлшерін есептеуге болады. Б±л жаѓдайда титрлеудіњ соњѓы н‰ктесі ерітіндідегі бос йодтыњ пайда болуымен аныќталады. Бос йод крахмалмен єрекеттесіп кµк т‰сті береді. Анализді бастамай т±рып анализдейтін с±йыќтыќќа крахмалды ќосады. Йод ерітіндісін бюреткадан тамшылатады. С±йыќтыќта аскорбин ќышќылы болѓандыќтан йод тез арада йодид-иондарына айналып, терењ бояу байќалмайды. Аскорбин ќышќылы тотыќќаннан соњ, йод ерітіндісініњ келесі тамшысы кµк т‰ске боялады. Сµйтіп, т±раќты кµк т‰стіњ пайда болуы титрлеудіњ аяќталѓанын білдіреді.

Ењ алдымен концентрациясы белгілі С витаминініњ ерітіндісін титрлеу керек. Бюретканы йод ерітіндісімен толтырыњыз. Оныњ бастапќы кµлемін жазып алыњыз.

Б±л процесс сонау коэффицентін аныќтауѓа м‰мкіндік береді. 1 мг ќолданып отырѓан йод ерітіндісі, коэффицент аскорбин ќышыќылыныњ массасын аныќтайды. Б±л мєліметтер бойынша 25 мл С витаминніњ ќандай мµлшері бар екенін аныќтауѓа болады.

Келесі кестені толтырыњыз:

8.1 Пропорционал коэффиценті

Бµлім 1 ќайта есептеудіњ коэффицеентін аныќтау.

кµлемі 125 мл ыдысќа 25 мл С витаминініњ ерітіндісін µлшеп алыныз.

10 тамшы 1 % крахмал суспензиясын ќосыњыз оны шайќап отыра. Соњѓы титрлеу н‰ктесіне жеткенге дейін (кµк т‰с 20 с т±раќты бояу керек ) ертіндіні ќосып отырыњыз.

25 мг С витаминін ќолданып отырѓан йод ерітіндісіне бµліњіз, сонда ќайта есептеудіњ коэффиценті аныќталады.

б±л кµрсеткішті кестеге жазыњыз (µлшемі: С витамині/ мл йод ерітіндісі)

Бµлім 2 сусындарда С витаминін аныќтау.

кµлемі 125 мл ыдысќа 25 мл ‰лгіні µлшеп алыњыз.

Єдістіњ 2-3 пунктерін жасањыз. Аныќталатын ерітінді крахмад мен йод комплекстегі т‰сті ауыстыра алады. Мысалы, кµк т‰сті рењімен, ќызыл т‰сті ерітінді титрлеудіњ соњында т‰ске боялады.

Есептеуді ж‰ргізу арќылы 25 мл-даѓы С витаминініњ массасын аныќтањыз.

С витаминініњ ќ±рамы тµмендейтін ретімен орналастырыњыз.

Ж±мыстыњ барысы

Ж±мыстыњ маќсаты: таѓам µнiмдерiнiњ негiзгi мањызы бар ќ±раушыларымен танысу. Таѓам µнiмдерi ќ±рамындаѓы темiр мќлшерiн аныќтау.

Органикалыќ емес минералды заттар – таѓам µнiмдерiнiњ мањызды компоненттерiнiњ бiрi.

Минералды заттар аѓзаныњ ќ±рылымдыќ элементтерiнiњ(мысалы, с‰йек ±лпалары) ќ±рамына кiредi, ферменттерге µз функцияларын жасауѓа кµмектеседi, ж‰рек жєне басќа м‰шелер ж±мысын реттеуде мањызды рµл атќарады.

Ыњѓайлы болу ‰шiн минералды заттарды ‰кен екi топќа бµледi: ‰лкен мµлшерде болатын макроэлементтер жєне аз мµлшерде болатын микроэлементтер. Єрбiр ересек адамныњ денесiнде микроэлементтердiњ єрќайсысынан кем дегенде 5г болады.олардыњ аз болуына ќарамастан микроэлементтер µте мањызды болып келедi. Олардыњ єрбiрi лимиттеушi болуы м‰мкiн.

Темiр (8.2 кесте) аѓзадаѓы ауыстыруѓа келмейтiнминералды заттарѓа жатады. Темiр оттегiнi тасымалдаушы аќуыздыњ (гемоглобин жєне миоглобин) ќ±рылымдыќ бµлшегi болып саналады.

Темiр таѓамда темiрдiњ (II) жєне темiрдiњ (III) иондары т‰рiнде болады. Темiрдiњ (II) иондары темiрдiњ (III) иондарына ќараѓанда аѓзаѓа iшек ќабырѓалары арќылы жењiл µтедi. Сондыќтан да темiр анемиясын емдейтiн дєрiлерде темiрдiњ (II) ќосылыстары пайдаланады.
8.2 кесте - Кейбiр элементтерде тєулiктiк ќажеттiлiк

Т‰стiњ µзгеру интенсивтiлiгi пайда болѓан ерiтiндегi темiрдiњ (III) иондары мµлшерiмен аныќталады. Анализ жасауѓа кедергi болатын органикалыќ заттардан ќ±тылу ‰шiн таѓам µнiмдерiн жоѓары температурада ќатты ќыздырады. Органикалыќ заттар жанып кетiп, су мен кµмiрќышќыл газы пайда болады. Минералды т±здар, соныњ iшiнде темiр т±здары, к‰л ќ±рамында ќалып, содан соњ т±з ќышќылында еридi.

6 т‰рлi кєдiмгi темiрдiњ (III) хлоридiнiњ ерiтiндiлерiн дайындау. Ол ‰шiн алдымен темiрдiњ (III) 1% ерiтiдiсiн дайындаймыз. Содан соњ осы ерiтiндiден єрќайсысы 100 мл болатын келесi концентрациялы ерiтiндiлер дайындаймыз: 0,01%, 0,0050%, 0,0025%, 0,0005%, 0,00025%, 0,000125%.

Өрбiр ерiтiндiнi пробиркаѓа ќ±йып, 0,1% роданид аммоний ерiтiндiсiн 5 мл ќосамыз.

Таѓам µнiмдерiн ±саќтап кесу.

Жеке фарфорлы тигелдерге єрбiр таѓамнан 2,5 г саламыз.

Кµк-с±р к‰лге айналѓанына дейiн ‰лгiлердi муфелде ќыздырамыз.

Тигелдер жылыѓан соњ барлыќ к‰лдi кµлемi 50 мл кем болмайтын стаканѓа саламыз.

Фильтрлеу приборын жинау. Фильтратты жинау ‰шiн воронканыњ астына пробирка ќоямыз.

Стакан ќ±рамын филтрдан µткiзiп 5 мл фильтрат жинау.

Оѓан 0,1% роданид аммоний ерiтiндiсiн 5 мл ќосамыз. Пробирканы пробкамен жауып, тµњкерiп, жаќсылап араластыру.

Алынѓан бояуды кєдiмгi бояумен салыстыру.

Анлизденген ерiтiндегi темiрдiњ жуыќ концентрацияларын жазып алу. Алынѓан нєтижелердi спектрофотометрмен µлшеп алу.

¤з нєтижелерiњiздi басќа студенттер нєтижелерiмен салыстырыњыз.

Тапсырма 3 Азыќ-т‰лік ќосылыстарын аныќтау.

Маќсаты: Азыќ-т‰лікте ќызметін еш нєрсемен араластыруѓа болмайтын негізгі заттармен танысу.

Витаминдер жєне минералды т±здар – еш нєрсемен аалмастыра алмайтын заттар, олар азыќ-т‰лік µнімінде аз мµлшерде кездеседі. Єсіресе ќайта µндірілген кейбір азыќ-т‰лік µнімдерінде міндетті т‰рде аз мµлшерде таѓамдыќ ќосылыстар болады, оларды ќайта µндірілген µнімдердіњ ќ±ндыылыѓын, ±заќ уаќыт бойы сыќталуына ќабілеттілігін, сыртќы пішінін жєне т.б. жаќсарту ‰шін ќолданады.

Кµптеген, єсіресе µнімніњ ќ±ндылыѓын жєне ±заќ уаќыт бойы саќталуын жаќсартатын таѓамдыќ ќосылыстардыњ мањызы зор. Басќа таѓамдыќ ќосылыстар консистенцияны дємді жєне сыртќы пішінді жаќсартады.

Кµптеген таѓамдыќ ќосылыстар ерте заманнан ќолданылып келді. Тамаќ µнеркєсібініњ с±ранысы бірте-бірте тµмендеген сайын, консервілеу ќосылыстарына с±раныс жоѓарылады, ќосылыстар жєне оны пайдалану мысалдары кµрсетілген.

Азыќ ќосылыстары

Ж±мыстыњ маќсаты: сульфидтеушi реагенттердi аныќтап ‰йрену.

Кµптеген шикi жемiстер ауада тез т‰ссiзденедi немесе басќаша да µзгередi. Сульфидтеушi реагенттерге Ќышќылдану процесстер ќарќындылыѓын азайту ќасиетi тєн. Бiраќ та дєрiгерлердiњ соњѓы зерттеулерi бойынша б±л элементтер терiс салдарды тудыруы м‰мкiн.

Б±л ж±мыста кейбiр таѓам µнiмдерiндегi сульфидтеушi заттардыњ салыстырмалы концентрациясы аныќталады. Аныќтау BaSO₄ т±нбалануымен ж‰ретiн реакцияѓа негiзделген.

BaCI₂ ќаныќќан ерiтiндiсiн, Н₂O₂-нiњ 3% ерiтiндiсiн дайындау (600мл стаканѓа 40 мл Н₂O₂-нiњ 3% ерiтiндiсiн Ќ±ямыз, содан соњ 400 белгiге дейiн дистильденген су ќ±ямыз).

Демонстрациялыќ тєжiрибе: 0,2% натрий сульфатыныњ100 мл шамасында иерiтiндi дайындау (нтрий сульфатыныњ 2,5г 100мл суѓа). Осы ерiтiндiге жања пiскен алма тiлiмiн салып шыѓарыњыз, содан соњ оны таза алма жанына орнатыњыз. Лабораториялыќ ж‰мысты жалѓастыра отырып осы алмаларды баќылањыз, Ќорытынды шыѓарыњыз.

Пакеттердегi ќ±рѓаќ жемiстердi зерттењiз (алм±рт, алма, ќ±рѓаќ картоп, шабдалы,µрiк).

Ќышќыл орнына дистильденген суды пайдаланып бос тєжiрибе жасау.

¤нiмнiњ єрќайсысы ‰шiн келесiдегiлердi орындањыз:

а)150мл стаканѓа µнiмнiњ бiрнеше тiлiмiн салыњыз, 400 мл белгiге дейiн дистильденген су ќосыњыз;

б) ‡лгi 15 миннуттай сiњiрiлуi тиiс, ќ±рамынан су мен шырынын сыѓып тастањыз;

в) шырынын фильтр арќылы пробиркаѓа фильтрлеу;

г) Фильтрленген шырын шамасындай Н₂O₂ ќосыњыз. Пробирканы тыѓынмен тыѓындап жаќсылап арластырыњыз;

д) пробиркаѓа 5 мл 3% BaCI₂ ерiтiндiсiн ќосыњыз, араластырыњыз;

е) ерiтiндiнiњ лайлану дењгейiне ќарап сульфидтiњ салыстырмалы ќ±рамын аныќтањыз.

ж) эрт‰рлi µнiмдер ‰шiн нєтижелердi салыстырыњыз. ¤нiмдердi сульфид мµлшерiнiњ азаюы бойынша орналастыр.

Баќылау с±раќтары
1. Алынѓан нєтижелер сiз ‰шiн к‰тпеген болды ма? Неге?

2. Таѓам µнiмдерiнњ ќайсысында С витаминi кµп болады?

3. 4,1 кестеге ќарап зерттелген сусындардыњ ќайсысын С витаминiндегi тєулiктiк ќажеттiлiктi ќанаѓаттандыру ‰шiн iшкен абзал?

4. Зерттелген таѓамдардыњ ќайсысы темiрге ењ бай жєне ењ кедей болып келедi?

5. Қыздырѓаннан соњ ќ±рѓаќ µнiм ќ±рамында ќандай ќандай элементтердiњболуы м‰мкiн?

Қысқартылған сөздер
ҚТЕ - қауіпсіздік техникасының ережелерін

БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы

ШРК - шекті-рауалы концентрация

ШРМ - шекті рауалы мөлшері

ШРД - шекті рауалы деңгейлері

ШРК_с – шаруашылық ауыз су мен мәдени-тұрмыстық

ШРК_б.с- балық шаруашылығында қолданылатын суаттардың суындағы заттардың шекті рауалы концентрациясы, мг/л.

ОБҚ- оттекке биологиялық қажеттілік-

ОХҚ- оттекке химиялық қажеттілік

ЗЛК - зияндылықты лимиттеу көрсеткіші

ШРК _мб.- елді мекеннің ауасындағы заттардың шекті рауалы максималды бір жолдық концентрациясы

ШРК от_.- елді мекеннің ауасындағы улы заттардың шекті рауалы орташа тәуліктік концентрациясы

УРК_т - уақытша рауалы концентрация

ШРК_т- топырақтың егістік қабатындағы заттардың шекті рауалы концентрациясы

ШРК _о- азық-түлік өнімдеріндегі заттардың концентрациясы.

Әдебиет
1 Алексеев С.В., Груздева Н.В., Муравьев А.Г., Гущина Э.В. Практикум по экологии: учебное пособие. – М. : АО «НДС», 1996. – 210 с.

2 Афанасьев Ю.А., Фомин С.А. Мониторинг и методы контроля ОС: учебное пособие в двух частях. – М. : Изд-во МНЭПУ, 1998. – 185 с.

3 Бурдин К.С. Основы биологического мониторинга. – М., 1988. – 168 с

4 Контроль химических и биологических параметров окружающей среды (Энциклопедия «Экометрия») / под ред. Л.К. Исаева. – СПб. : Крисмас +, 1998. – 250 с.

5 Пономаренко О.И., Сармурзина А.Г. Мониторинг и методы контроля окружающей среды: учебные пособие. ─ Алматы : Қазақ университеті, 1998. ─ 146 с

Мазмұны
Кіріспе……………………………………………………………....3

1 Тақырып. Табиғи орта жағдайының экологиялық

мониторингісі ……………………………………………………...4

2 Тақырып «Казгидромет» қоршаған орта жағдайының

мониторинг жүйесін ұйымдастыру...............................................36

4 Тәжірибелік бөлім............................................................................50

5 Тақырып Аймақтык табиғат ортасының мониторинг

жүйесін ұйымдастыру.................................................................…57

6 Тәжірибелік бөлім............................................................................71

7 Коршаған табиғи ортаны ластаушы заттарды

Әдебиет............................................................................................96