Пайданы болжаудың дәстүрлi әдiстерi

Пайда жоспарының барлық үлгілері өзімен бірге бөлек операциялар, кәсіпорынның жалпылаған пайдасының үлгісін ұсынады.

Пайданы жоспарлау процессінде ең үлкен таратуды келесі жоспарлау үлгілері алады:

• экстраполяция тренді;

• регрессиялық есептеулер бос тұрулар;

• регрессиялық есептеулер;

• есептiң түзу әдiсі;

• нормативтiк әдiсi;

• ақшалай ағынның негiзiнде операциялық пайданың болжамдау әдiсi;

• шығындар, iске асыру және пайданың көлемдерiнiң өзара байланысу жүйесiнiң әдiсi;

• факторлы пiшiндеу әдiсі.

Пайданың (кең таралғандарды) дәстүрлi болжамдау әдiстерiне ақшалай ағынның негiзiнде (регрессиялық есептеулер, көпрегрессиялық есептеулер тренд, бос тұрулар экстраполяция) статистикалық әдiстер, есептiң түзуiн нормативтiк әдiсi және әдiс, операциялық пайданың болжамдау әдiстерi кіреді.

Трендтердің экстрополяция әдісі жорамалға негізделген, яғни келешекте жоспарланған тенденциялар сақталынады, өткен кезеңдердегі көрсеткіштерге салынады, бірақ ол тек қана алдын ала талдау анықталған бiркелкi өсу немесе төмендету болады.

Болжаймыз: Х – маржинал пайдасының жоспарланатын көлемі,

b – белгілі мерзім ішінде маржиналдық пайданың абсолютті өзгеруі,

t - бағалау кезеңі.

Мұнда а – маржиналь пайдасының негiздi шамасы;

b – параметрін функцияның өсуi сияқты түсiндiруге беруге болады.

Егер абсолюттi емес ауытқу , салыстырмалы өзгерiстер, онда тәуелдiлiк осы жағдайда келесi түрдi тасысқанында, яғни тұрақтыған өсу қарқын: өткенi мерзiмнiң талдауында мерзiмге мерзiмнен үнемi айқындалса,

Ол (ай, тоқсан) уақыттың қысқа аралықтары туралы болжауда фирманың жұмыс жасауын сыртқы және iшкi ортаның құбылмалылығының түрiндегi әдiс нәтижелердiң үлкен қателiгiн қолдануда көрcетiлген жоғары есепке ала қолдануға болады.

Операциялық пайда көрсеткiштерiнiң болжамының регрессиялық әдiстерi болжанатын айнымалы, сондай жалпы пайдалар немесе сатудан түскен пайда жiберудегі шамалар сияқты қаралынады және тәуелдi басқа айнымалыға негiзделген. Егер тәуелдiлiк бiр айнымалыдан айқындалса, онда алгебралық өзара байланыс үстiрт трендының сызығына сәйкес келетiн регрессияның түзуi теңдеуде өрнектеледi.

Болжамның функциясы жоспарланатын айнымалы төмендегiше көрiнедi:

A параметрі регрессияның тұрақтысы, b-ның параметрлерiн деп атайды

- регрессияның коэффициентiмен.

Экстрополяция тренді сияқты жай регрессия кезінде түзу емес тәуелділіктер болуы мүмкін. Оларды есептеу әдісі трендт экстрополяцияда қолданылатын әдіске қосуға болады.

Пайданы болжау кезінде жай регрессия әдісі және көп пайдаланылатын регрессия әдісі қолданылады. Ол айырмашылығы болады пайданың болжалатын параметрлерi екiдегi тәуелдi болатын немесе факторлар көп болған тұрып қалады. Екi есе шығын сызықты регрессия үшiн формула төмендегiше көрiне алады:

A параметрі регрессияның тұрақтысы, bның параметрлерiн деп атайды - регрессияның коэффициентiмен.

Жанында тренда экстраполяциялардың жанында солай сияқты болуы мүмкiн сызықты емес тәуелдiлiктер регрессия тұрып қал. Олардың есептеуiн әдiс экстраполяцияның әдiсiнде тренд қолданылатын әдiске ұқсас

Регрессияның әдiсiнен басқа пайданың болжауында (көп) көп рет қолдануға болатын регрессияның әдiсi де қолданыла аладуға тұрып қал. Ол айырмашылығы болады пайданың болжалатын параметрлерi екiдегi тәуелдi болатын немесе факторлар көп болған тұрып қал. Екi есе шығын сызықты регрессия үшiн формула төмендегiше көрiне алады:

Px/Pa - бағаларының байланысы өнiмдердi сатуына және өнiмнiң талғаулы ол жоспарлалатын;

- регрессияның коэффициентi, бағалы байланыстың анықтайтын бағыт және салмағы.

Пайданың регрессиялық болжамдау әдiстерiн тек қана талдау өткен болғанда ғана қолданылады көрсетедi пайда және оның құрастыру ықпал ететiн факторлармен көрсеткiштердiң арасындағы байланысты тығызырағамын, сонымен бiрге бұл факторлардың өзгерiсi болжамдай алады берiк жеткiлiктi.

Барлық көрсеткiштер үшiн әрине, қаржы жоспар негiзгi көрсеткiштен тәуелдiлiктiң ұқсас тегi айқындалуға болады. Керiсiнше, бiртұтас қаржы жоспарлардағы негiздi және жоспарлалатын көрсеткiштердiң арасындағы тәуелдiлiк қандай болмасын бiр қатар жағдайда тiптi бар болмауы мүмкiн. Мысалы, инвестициялық қызмет бойынша бiртұтас қаржы жоспарлар операциялық қызмет бойынша жоспарлармен байланыстырмауға және iске асырудың көлемдерiнiң көрсеткiштерi нақ сол инвестициялық жоспардың тиiстi көрсеткiштерiне ықпал етпеуi мүмкiн. Кәсiпорындар жоғарғы менеджмент. Сонымен бiрге, әдеттегiдей, шешiм қабылдауда қолдану формализацияланған процедуралар осы кезеңде ұсынылмайды. Бұдан жиынның себептерi. Ең алдымен, үлгiде көрсеткiштердiң қорытынды мәнге барлық факторларын ықпалды мүмкiн емес ескергенiн айтып тұруға керек, яғни көрсеткiштердiң болжам мәндерi болуы мүмкiн кәсiпорынның қаражаттарының келешек күйi варианттары туралы тек қана ұсыныстарды бередi. Сонымен бiрге үлгiлерде есепке алынбайтын нақтылы тәуекелдермен сабақтас түрлi шаралар оны табыс үшiн талап етедi. Әйтеуiр, және кәсiпорынның қаражаттары тек қана сөз жоқ, ақырғы шешiм қабылдауда кәсiпорынның жоғарғы менеджменттерiмен есепке алынатын құндылықтардың жүйенiң бiр бөлiгi ұсынатынын айтып тұруға керек

5.3 Пайданы жоспарлау CVP ның негiзiнде

Пайда - кәсiпорын қызметiнiң есептi көрсеткiшi. Едәуiр мөлшерде шығынды деңгейде, оның iске асыру, сату, өндiрiс көлемдерiнiң құрылымының бағаларына тәуелдi болады.

Көрcетiлген көрсеткiштердiң арасындағы өзара байланыстың бiлiмi қаржы жоспарлаудың төңiрегiдегi мүмкiндiктi кеңейтедi. Ол жеке алғанда анықтауға мүмкiндiк бередi: шығынсыздықты нүктенiң табысы немесе жоспарлы пайда үшiн қажеттi сату көлемi ; жеке өнiм түрлерiнiң салыстырмалы пайдалылығын бағалау; пайданың шамасына сұраныстың комбинациясының ықпалын бағалау; оның ағымды күйiндегi кәсiпорынның қаржы берiктiгiнiң қорын орнату; шығынсыздық нүкте табысының мүмкiндiгiн жеке алғанда оған қатысты ықтимал сұрақтарға жауаптар табу; операциялық, қаржы және толық тәуелдiлiктiң көрсеткiштерiн анықтау.

Залалсыздықты талдаулар және классикалық варианттағы тепе-теңдiк талдауды процессте шектейтiн жорамалдардың қатары қабылданады.

1. барлық шығындар тұрақты, айнымалыға бөлшектенедi.

2. өнiм бiрлiгiнiң iске асыруының бағалары жинағы жоспарлалатын мерзiм үшiн тұрақты қабылданады;

3. сонымен бiрге өнiм бiрлiгiне айнымалы шығындарының шамасы бекiтiлген ағымында жинағы жоспарлалатын мерзiм қабылданады;

4. барлық шығарылған өнiмi ағымында жоспарлалатын мерзiм iске асырылғанын есептейдi;

5. немесе шығарылған өнiмнiң бiр түрлiсiн қаралады сатуларды құрылым ағымында жоспарлалатын мерзiм бұлжымайтынын есептейдi;

6. сату көлемi айнымалы шығындардың шама ықпал ететiн жалғыз фактор болып табылғанын есептейдi.

Барлық шығын (өнiмнiң өзiндiк құны ) өндiрiстiк және (коммерциялық және басқару шығындар) өнiмсiзге бөлшектенетiн пайда, шығындар туралы айнымалы және тұрақты шығындардың ерекшелеуге негiзделген маржиналь пайдалары, көрсеткiштiң болатын есептеуi туралы есептеу нәтижесiнiң қалыбы есептеу нәтижесiне қарағанда қолданылатын залалсыздықты талдаулар шеңберiнде.

Шығынсыздық нүктесінiң есептеулерi үшiн сатулар, айнымалы және тұрақты шығындардың шамасы пайданың тәуелдiлiгiнiң негiздi үлгiсi көлемінен қолданылады. Өзара байланыстың формуласы келесi түрде болады:

Р - өнiм бiрлiгiнiң iске асыруының бағасы;

Q - табиғи өлшем бiрлiктерiндегi сату көлемi талданатын мерзiм iшiнде;

AVC - өнiм бiрлiгiне орташа айнымалы шығындар;

FC - талданатын мерзiм iшiнде (жиынтық ) тұрақты шығындардың шамасы.

Шығынсыздық нүктесі мынандай сату көлемiн сипаттайды, мұнда сатудан түскен пайда нөлге тең немесе басқаша айтқанда кәсiпорынның жиынтық шығындарына тең.

Шығынсыздық нүктесі жиынтық айнымалы және тұрақты шығындарға iске асырудан түскен кіріс деңгейін көрсетеді. Шығынсыздықты нүктенiң пайданы жоспарлаудың мәселе шешiмiн ықшамдайды. Мысалы, шығынсыздықты нүктесі төмен болған сайын пайда жоғары басқаша осындай жағдайлар және операциялық тәуекел кiшiсi болуы мүмкiн.

Ол табиғи сияқты (iске асырудың кризистiк көлемi, шығарылатын тауардың табалдырықты саны), бағалық құн (тиiмдiлiктiң табалдырығы, шығынсыздықты нүкте) өрнегiнде де есептелінеді.

Өнiм бiрлiктерiндегi iске асырудың кризистiк көлемi келесі формула бойынша анықталады:

P- өнімнің бір бірлігінің бағасы

мұнда ВМ – жалпы маржа (маржинальдық пайда)

ВР – өнім өткізуден түскен табыс

Жалпы маржа iске асырудан түскен табыспен айнымалы шығындар арасындағы айырма ретінде анықталады.

1. Жиынтық сату түсiмнiң үлкеюi арқасында:

- сатулар санының үлкеюi;

- өнiмдердi сату бағасы деңгейiнiң жоғарылауы;

- сатулар және өнiмдердi сату бағалар санының үлкеюi;

- меншiктi маржиналь пайдасының үлкен меншiктi шамасы болатын өнiмнің сату көлемiн ұзарту есебiнен сату құрылымының өзгерiстерi.

2. Шығын төмендету арқасында:

- меншiктi айнымалы шығындардың кiшiрейтулерi;

- тұрақты шығындардың қысқартулары;

- меншiктi айнымалы және орташа тұрақты шығындардың бiр уақыттылы төмендетуi.

Залалсыздықты талдау процесінде маңызды мәнді жиынтық шығындардағы тұрақты шығындардың вариациясы үлесін есептеу алады. Тұрақты шығындардың деңгейі жоғары болған сайын, керектi нәтиже алу үшін – пайда, сату көлемi де соншалықты өсуі керектігі айқын. Мұндай ахуал компаниямен пайда алудың тәуекелдерінің өсуі туралы куәландырады.

Пайда көлемінің тұрақты шығындар көлемінен операциялық тәуелдiлiгі көрсеткiшi болып пайданың өзгерiсiне сату көлемiндегi өзгерiстiң әсер ету дәрежесiнiң көрсеткiшi табылады (операциялық тетiк, леверидж - degree of operating leverage (DOL)).

Әдебиетте оның есептеуiнiң әр түрлi әдiстерi ұсынылады. Мысалы, В.В. Ковалев үш жолды көрсеткен.

Бiрiншi жол шығынды сомадағы өндiрiстiк сипаттың шарты - тұрақты шығындарының еншiсi сияқты леверидж ұсыныста тұрақтанады немесе шартты - тұрақты және айнымалы шығындардың байланысына бiрдей. Операциялық леверидждiң шеңберiнде екiншi жолы өндiрiстiк сипаттың заттық шартты - тұрақты шығындарына таза пайданың қатынасы сияқты есеп айырысады. Үшiншi жол операциялық леверидждың есептеуiнде табиғи бiрлiктердегi iске асыру көлемiнiң өзгерiсiнiң екпiнiнің (пайыздар және салықтардың шегермесiне дейiн) пайданың өзгерiсiнiң екпiнiне қатынасы арқылы негізделеді.

Нарықтық конъюнктураның нашарлаулары жағдайында жақсы жағдайда операциялық тәуелдiлiгi аз және керiсiнше конъюнктураның жақсаруымен пайданы өсіру мүмкіндігі операциялық тәуелдiлiгi жоғары кәсіпорындарда тез пайда болады. Басқаша айтқанда, шығынды құрылымда тұрақты шығындар басым болатын кәсiпорындар үшiн сату көлемдерiндегi болмашы кiшiрейтулер қауiптiрек және тiптi кәсiпкерлiк сатулардан пайданың маңызды жоғалтуларына келу мүмкіндігі болып табылады.

1. Кәсiпорын қызметiнiң қаржы нәтижелерi нені бiлдiредi?

2. Пайданы жоспарлаудың технологиясы қандай?

3. Пайданы болжаудың дәстүрлi әдiстерiн атаңыз.

3. CVP талдауы негiзiнде пайданы жоспарлау бiлдiредi?

4. Кәсiпорында пайданы жоспарлаудағы DOL көрсеткiшiнiң мәнi қандай болады?