фи, хи, пси
,
омега
сынды жаңа дауыссыз әріптерді де ойлап тапты. Жазу
басқа шығыс тілдеріндегідей оңнан солға қарай емес, солдан
оңға қарай оқылатын болды. Солайша жаңарған грек әліпбиінің
әралуан соны нұсқалары қалыптасты. Батыс-грек жазуы жүйе-
сіне этрус, латын жазуларымен қоса, Италияның
мессап, венет,
оск, сикул, умбет
т.б. сынды ежелгі халықтарының әліппелері
жасалды. Шығыс-грек жүйесінің негізінде ІІ-ІІІ ғасырларда
христиан дінін қабылдаған ежелгі мысырлықтардың ұрпақтары
болып табылатын коптардың жазуы, ал І мыңжылдық ортасында
византия жазуы қалыптасты. Византия жазуы негізінде осы за-
манғы грек, славян, әрмен, гүржі жазулары шықты. Орта ға-
сырлар басында бүкіл Батыс Еуропада жалғыз латын тілі ғана
жазба тіл болып табылатын. Латын жазуынан басқа жазу бол-
майтын. Герман тайпалары мен ирландықтар руна (киелі) жа-
зуын пайдаланды. Латынша жазу немістерде, ағылшындарда,
ирландиялықтарда VII-VIII ғасырларда, француздарда – ІХ ға-
сырда, испан, португал, норвегтерде – ХІІ ғасырда, итальян,
швед, дат, венгр, чехтарда – XIII ғасырда пайда болды. ІХ ға-
сырда славяндардың глаголица және кирилица деген екі жазуы
болды. Алғашқысын аз уақыт оңтүстік-батыс славяндары ғана
пайдаланды. Сосын барлығы да кирилицаға көшті. 1941 жылы
Моңғолстан мен кейбір кеңес республикалары сол жазуға өтті.
Өтпегендер арасында бұрыннан латын жазуымен пайдаланатын
латыш, эстон, литвалықтар, жаңа бір дәуір басында өз әліп-
пелерін жасап алған әрмендер мен гүржілер бар еді. Тарихта жа-
зудың төрт жүз түрі болғанымен, бұл заманда соның жиырма-
дайы қолданыста жүргенімен, ең көп қолданылатын бес жазу-
дың қатарына – әлем тұрғындарының 30 пайызы пайдаланатын
латын, 10 пайызы пайдаланатын кирилица, 10 пайызы пайдала-
натын араб, 20 пайызы пайдаланатын буындық-үнді, 25 пайызы
пайдаланатын түбірлік-қытай жазулары жатқызылады. Ал қал-
ған грек, еврей, эфиоп, гүржі, әрмен және басқа тілдерде жер
26
шарының бар болғаны 5 пайызы ғана жазып-оқиды. Оқудың мә-
дени құбылыс ретінде таралуы тек жазуға ғана байланысты емес
еді. Оның қандай нәрсенің бетіне жазылып, таралуына да байла-
нысты еді. Бағзы бабалар бұл мақсатта жартастарды, үңгір қа-
бырғаларын, дөңбек тастарды, тас бағандар мен қалақ тастарды
пайдаланған. Бірақ, тас барлық жерден табыла бермеген.
Алайда, жазу білетін адам жазатын зат таппай қоймайды. Теріс-
кей тайпалары ағаштардың діңгегі мен қабығын, күнгейдегілер
пальма жапырақтарын, малта тастарды жазуға қолданған. Ал он-
дай орман жоқ құла дүздегі Месопатамия (Қосөзен) халқы бо-
лып табылатын шумерлер саз балшықтан дымқыл шаршы жа-
сап, оған таңбаларын басып, оны өшіп кетпес үшін тандырға жа-
уып күйдірген. Биіктігі 2,5 сан-тиметрден аспайтын шағында-
рына ұсақ-түйек ескертпелерді түртіп қойса, биіктігі 40 санти-
метрге дейін баратын көлемділеріне
Жердің жаратылуы,
Алтын ғасыр, Гильгамеш
туралы
хиссаларын жазған. Мысыр-
лықтар шумер жазуын алғанмен, әлгіндей қыш қалақшаларға
жолаған жоқ. Өйткені, Ніл бойында жазуға пайдалануға бола-
тын нар қамыстар өсті. Егер олардың діңгегін құрайтын түтік
қабықтарын кеспе секілді ұзыншалап, жолақ-жолақ қылып қа-
тарластыра тіліп, бетіне дәл сондай жолақ тілімдерді көлденең
тізіп жауып, үстерін су бүркіп ылғалдап, күнге кептіріп қойса,
бір-біріне желімше жабысып, жап-жазық, жып-жылтыр парақ-
тарға айналып шыға келеді екен. Сосын қайқайтып қаламыңды
суыр да, сумаңдатып қалаған мәтініңді жаза бер!.. Мысырлық-
тардың ондай парақтарға қойған атауы гректердің құлағына
папирос, римдіктердің құлағына папирус болып естілген. Олар-
ды бір-біріне желімдеп сала құлаш қып ұзартып, сосын шиыр-
шықтап ораған тығырық бумаларды римдіктер харта деседі.
Қазіргі кең таралған Хартия термині әу баста осыдан өрбіп
жүрсе керек. Сондай ширатынды қағазға жазып пәтуаластанды-
рылған шарт деген ұғымды білдіріпті. Мұндай буманың ұзыны
көбіне көп 10 сантиметр болып келген түрі бар. Тіпті 5 санти-
метрге жетер-жетпес құрдым, 100 метрге дейін жететін көшқұ-
лаш папирустар да кездесетін көрінеді. Мәселен,
Иллиада
бөлек-
бөлек 24 бумадан, Інжіл де әлгіндей әлденеше бумадан
тұрыпты. Бірақ, аса жұқа әрі нәзік болғандықтан, бізге дейін
27
жеткен мысыр папирустары тым аз. Ең ескілері б.ж.с.д. XVIII
ғасырларда жазылыпты. Гректер мен латындар ұзақ уақытқа
дейін біздің қазақтар сияқты ауыз әдебиетін өркендеткен. Әзел-
гі классиктердің бірде - бірінің түпнұсқалары табылған емес.
Мәселен, б.д.д. VII-VIII ғасырларда туған
Илиада
мен
Одиссея
тек б.д.д. VI ғасырларда ғана папирус манускрипт қалпына
түскен. Ал олардың біздің дәуіріміздегі І ғасырдағы нұсқасы
ғана жетіп отыр. Ең толық нұсқасы ІV ғасырда жазылыпты.
Папирустардың бумалардан гөрі қолдануға ыңғайлы етіп дәп-
терлеген түрін кодекс деп атаған. Олар біздің дәуірдің І ғасы-
рынан бастап пайда болған. Сөйтіп, Мысыр халқы көбейген
сайын Ніл бойындағы әлгіндей қамыстар ойсырай азайып, ақы-
рында дербес өсімдік түрі ретінде біржола құрып біткен. Ұлы
Александр б.ж.с.д 322 жылы дүние салып, баласы Птолемей
Мысыр астанасын Ніл сағасына көшірді. Әлемдегі ең үлкен
Александрия кітапханасы дүниеге солай келді. Бірақ, бұл мәсе-
леде басқалар да Мысырдан қалысқысы келмеді. Кіші Азияда
250 жылы тәуелсіз патшалық құрылды. Онда Мысырдың өзде-
рінен озып кетпесін деп папирус сатуды жылма жыл қысқарт-
қанына қарамастан, тамаша кітапхана бой көтерді. Пергамдық-
тар жазуға мал терісін пайдалануды үйренді. Екі беті бірдей
шелденіп, есін кетіре иленіп, тақтайдай қылып, әдемі сүргілен-
ген жібектей жұмсақ жұқа тері кітап шығаруға кететін шығынды
екі есе қысқартты. Сөйтіп, Пергам кітапханасы Александрия
кітапханасынан кейінгі екінші орынды иемденді. Ондай тері өзі
жасалған қаланың құрметіне пергамент деп аталды. Кейде пай-
даланылған теріге жаңа мәтін жазылатын еді. Ондай кітаптар
палимсест делінді. Кейін оқымыстылар олардың діни мәтіндер
жазылған жаңа қабатының астынан Цицерон, Плавт шығарма-
ларын тауып, қайтадан қалпына келтіре бастады. Бұл орта ға-
сырдағы Еуропада қолжазба кітаптар шығарумен, негізінен, ғи-
бадатханалар шұғылданып, кезінде көп кітап діни сипатқа ғана
арналғанын көрсетеді. Қолжазба кітаптар арасынан көркем әде-
биет шығармалары кездесіп жарытпайды десе де болады.
|
