Т. М. Блисов Жерге орналастыру

Т.М. Блисов

050801 – Агрономия мамандығы бойынша оқитын студенттеріне арналған

Қостанай, 2012

ББК 40.3

Б 69

Блисов Тілеубай Матайұлы, экология кафедрасының доценті, а.ш.-ғ.к.

Ахмет А.З., агрономия кафедрасының профессоры, а.ш.-ғ.к.

Жемпиисов Ш. С., агрономия кафедрасының профессоры, а.ш.-ғ.к.
Блисов Т.М

Б 69 Жерге орналастыру: Әдістемелік ңұсқаулар - Қостанай: А.Байтурсынов атындағы ҚМУ, 2012. - 20 б.

050801 – Агрономия мамандықтар бағытында оқитын студенттеріне арналған

ББК 40.3

Қостанай мемлекеттік университеті, 2012

1 Жалпы мәліметтер...........................................................................................4

2 Өлшемдік метрлер...........................................................................................4

3 Эклиметр..........................................................................................................6

4 Эккер................................................................................................................8

5 Буссоль ..........................................................................................................10

6 Нивелир..........................................................................................................12

7 Нивелирлік рейкалар....................................................................................16

8 Теодолит........................................................................................................17

9 Штатив ..........................................................................................................18

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .................................................................19
Тақырып: Жергілікті жерде түсіру аспаптары және жабдықтары

Мақсаты: қарапайым аспаптар және жабдықтармен танысу

Құралдар: өлшеу ленталары, эккер, эклиметр, буссоль, нивелир, теодолит
Жалпы мәліметтер
Жерге орналастыру жұмыстарында сызықтық және бұрыштық өлшемдерді жүргізу үшін сызықтық және бұрыштық аспаптары қолданылады.

Жергілікті жерде топографиялық-геодезиялық жұмыстарды жүргізу кезінде сызықтардың ұзындығын өлшеу үшін әртүрлі өлшеу аспаптары қолданылады және оларды шартты түрде екі негізгі топқа бөледі, олар механикалық және физикалық-оптикалық.

Механикалық аспаптарға өлшеу ленталары, рулеткалар және сымдар жатады.

Сызықтық өлшемдер, яғни жергілікті ауданның нақты бөліктеріндегі ұзындық бірліктері, негізінен, тікелей немесе жанама шарттарға қатысты анықталуы мүмкін.

Физикалық-оптикалық аспаптарға оптикалық дальномерлер, сәулелі дальномерлер, радиолы дальномерлар және басқалар жатады.

Жерге орналастыру мақсатында жүргізілетін топографиялық жұмыстардың барлық түрлерінде жергілікті жерде сызықтардың ұзындығын немесе қашықтығын өлшеу үшін көбінесе ЛЗ-20 типті өлшемдік лента және қысқа сызықтарды өлшеуде РС типті рулетка аспаптары пайдаланылады.

Өлшемдік лентаның сыртқы берілімдері: ені – 15-25 мм, ал, қалыңдығы 0,3-0,4 мм өлшемдерінде болатын темір-тілім. Мұндай түрде берілген өлшем құралы, әртүрлі ұзындық өлшемдерін жүргізгенде икемді және ыңғайлы болып келеді де, оны дөңгелектеп жинап алуға болады. Лентаның шеттері ілгекті түрді жасалынып, өлшеулерге қатысты есептелінудің бастапқы және соңғы бірліктерін білдіретін белгі-сызық жүргізіледі де, оның бір шетінен бастап, реттік саналу бағытындағы метрлік өлшем сандары жазылған (1 сурет, а).

Сонымен қатар, осы аталған метрлік өлшемдер өзара тесіктер арқылы дециметрлер бөліктеріне бөлінгенін айта отырып, әрбір дециметрлік өлшемнің өлшеуге сәйкес келетін бірліктер үлесін шамамен анықтай аламыз.

Ұзындығы 24, 30, 50 және 100 м болады.

Өлшемдік лентаның он немесе он бір темір ұштамалары болады (1 сурет, в).

Жергілікті аудан бөліктерде берілген қысқа өлшемді қашықтарды, яғни ұзындықтарды өлшеу үшін, 5-10-20 м берілулерінде болатын, сантиметрлік бөліктерге бөлінген рулетка пайдалынады (1 сурет, г).

а – өлшемдік лента; б – өлшемдік лентаның шеттері ілгек түріндеқ; в – темір ұштамалары; г – рулетка; д – өлшемдік циркуль - «екі метрлік».

Бұл таяқшалар ақ және қызыл түстермен боялып, тиісті қашықтардан жақсы көрінетін болуы керек.

Өлшемдік лентамен өлшеу жұмыстарын жүргізу барысында, лентаның бастапқы ұшы, өлшенетін қашықтықтың бас нүктесімен сәйкестікте керіліп тартылады, оның екінші ұшындағы ілмек арқылы өтетін ұштама жерге қадалады да, белгі болып қалдырылады. Сонан соң, бірінші өлшемдеуші жерге қадалған ұштамаға өлшемдік лентаның бастапқы ұшындағы ілмекті алып, екінші өлшемдеуші лентаны кере тартып, оның екінші ұшындағы ілмек арқылы келесі ұштаманы жерге қадағаннан соң, бірінші ұштама жерден суырылып алынады.

Міне, осындай қайталамалы өлшемдерді жүргізе отырып, бастапқы өлшемдеушідегі барлық ұштамалар соңғы өлшеудеушіге ауысады. Содан кейін, он бірінші өлшемде, соңғы өлшемдеуші қолындағы барлық ұштамаларды бастапқы өлшемдеушіге қайтарада да, өлшем жұмыстары жалғастырыла береді.

Қорыта айтқанда, қайтамалы өлшемдер нәтижелерінде белгілі болатын өлшемдік бірліктері жинақтай келіп,

D = lп+r,

формуласын жазуға болады.

Бұл формуладағы : l - өлшемдік лентаның ұзындығы (20 м); п — салынған тұтас лентаның саны; r— лента ұзындығының қалдығы, м.

10815-64 және 7202-60 ГОСТ-тары бойынша жергілікті жерде сызықтардың ұзындығын ЛЗ-20 лентасымен өлшеу барысында нормалы салыстырмалы қателігі 1/1500 аспауы керек.

Ұзындығы 24, 30, 50 немесе 100 м болады.Өлшеуші метрдің 1 мм-ді көрсететін түрлері де бар. Өлшеуші метрдің бір түрі – рулетка, бірақ рулетка қысқа болады: 5, 10 және 20 м (1 сурет, г).

Өлшемдік циркуль – агрономдардың жер өлшеугіш негізгі аспабы (1 сурет, д).

Бұл ағаштан жасалған циркуль, циркулдың арасы 2м. Бұл аспаппен сызықты бір адам өлшеуге болады, ол үшін циркулдың сабы арқылы оны сызық бойынша ылғыйына айналдырып отырады. Өлшемдік циркулдың таяғының ұщы өткір болмауы керек, сонда олар топыраққа кіріп кетпейді. Өлшеу дәлділігі 1/100.

Брандис эклиметрі негізінен нысаналау түтігі мен диоптрлерден тұрады (2 сурет).

1 – металдық қорапша; 2 – кнопка; 3- градустық бөліктері бар диск; 4 – көз диоптрі; 5 – өлшем сандарын үлкейтетін лупа; 6 – цилиндрлік диск; 7 – нысана түтігі; 8 – металдық жіп

Эклиметрдің биіктігі бақылаушының бойына (жер бетінен көзіне дейін) сәйкес келуі тиіс.

Еңістік бұрышы (угол наклона) – ν, грекше ни, белгіленеді.

Эклиметр дөңгелек металдық қорапшадан тұрады, оның ішінде айналатын осте цилиндрлік диск ілінген. Дискінің жоғарғы жиектерінде нолмен белгіленген штрихтің екі жағына 0-ден 60⁰ –қа дейін градустық бөліктер көрсетілген.

Бөліктердегі + және – белгілері бұрыштардың өсуі немесе төмендеуін анықтауға мүмкіншіліек береді. Қорапшаның үстінде кнопка бар, ол дискіні жылжымайтын жағдайда ұстап тұрады. Егер кнопканы басатын болсақ диск босайды және оған бекітілген жүктің әсерінен бірнеше тербелуден кейін кеңістікте, қорапшаның көлбеуіне қарамай, бастапқы жайдайын ұстайды (нөлдік диаметр горизонталды жағдайы ұстайды). Қорапшаның цилиндрлік жағында ойып жасалған тесігі бар, ол шынымен жабылған және лупа арқылы дискінің градустық бөліктері онда үлкейтіліп көрсетіледі.

Қорапшаның бір бүйіріне төтрқырлы нысаналы түтік балқытылып жапсырылған. Түтіктің екі жағында да горизонталды ойып жасалған саңылаулар (тесіктер) бар: бірі жіңішке саңылау (тесік) көз диоптрі (ол көзге арналған), оған қарама-қарсысы ендірек горизонталды металлды жіптен тұрады оны заттық диоптр (ол анықталатын зат бағытына қаралған) деп атайды. Әрине нысаналау осі горизонталды жағдайда болғанда шеңбер бойынша өлшем нөлге тең болады, ал оны еңкейткенде немесе көлбегенде оған сәйкес бұрышты немесе градусты көрсетеді.

Қорапшасының бір бүрійіне кесте жапсырылған, онда 0⁰-ден 30⁰ және олардың әр қайсысына қарсы 20 м кесіндігі сәйкесті горизонталдық салымы-проложение (сыртқы щеңбер бойынша) және ішкі шеңбер бойынша биіқайырымы-превышение көрсетілген. Бұл деректер арқылы бақылаушы далалық жағдайда вертикалды бұрыштар мен горизонтальды салынымдардың бұрыштарын анықтауға болады.

Сызықтың (АВ) нүктедегі (В) еңістік бұрышын өлшеу үшін биіктікте (i) бақылаушының көзіне тең таңбасы бар қаданы вертикалды орналастырады. Бақылаушы (А) нүктесінде тұрып, эклиметрді көз деңгейінде және дискінің өсі горизонталды болғандай ұстайды. Содан кейін көз диоптріне қарай отырып заттық диоптрді қаданың таңбасына бағыттайды және кнопканы басып дискіні босатады. Бірнеше тербелуден кейін диск тоқтайды немесе нөлдік диаметр гориозталды деңгейге ие болады. Бақылаушы кнопканы босатады да лупа арқылы заттық диоптр жібінің жалғасуымен беттесетін дискінің бөлігін санайды және градустың ондық бөлігін немесе үлесін шамамен бағалайды. Санау мөлшері өлшенетін еңістік бұрышы болып саналады, эклиметрдің өлшем қателігі 30^/ (+, -) тең.

Эклиметр болмаған жағдайда кәдімгі транспортирді қолдануға болады (3 сурет).