Статистикалыќ мјлімметтерді кґрнекті кґрсету

8.1 Қатарлардың жіктелуі және олардың салу ережелері

8.2 Динамика қатарлары деңгейлерінің өзгеру көрсеткіштері
8.1 Қатарлардың жіктелуі және олардың салу ережелері
Статистиканың негізгі міндеттерінің ішінде көрсеткіштердің уақыт бойынша өзгеруін сипаттау, әлеуметтік - экономикалық процестердің даму динамикасын зерттеу үлкен орын алады. Еңбекақы деңгейі қалай өзгереді? Доллардың курсы қалай ауытқиды? Маңызды макроэкономикалық көрсеткіштердің өзгеру тенденциясы қандай? Осы және осы сияқты сұрақтарға жауаптар динамика қатарларын талдайтын арнайы статистикалық әдістердің көмегімен алынады.

Динамика қатарлары хронологиялық тәртіппен реттелген статистикалық көрсеткіштің (нышанның) мәндерінің тәртібі. Уақыттық қатардың жеке байқаулары осы қатардың деңгейлері деп аталады. Динамиканың әрбір қатары уақыт мәнімен оған сәйкес қатардың деңгейінің мәнінен тұрады. Динамика қатарларында уақыт көрсеткіші ретінде уақыттың белгілі бір сәттері (даталар) немесе жеке кезеңдер (тәуліктер, айлар, жартыжылдықтар, жылдар) көрсетілуі мүмкін.

Уақыттық параметрдің сипатына байланысты қатарлар бірсәттік немесе интервалдық болып бөлінеді. Бөлудің бірсәттік қатарларында көрсеткіштің мәнінің жағдайы белгілі бір уақыт сәтінің деңгейін сипаттайды. Мысалы, бірсәттік уақыттық қатарларға өнімнің белгілі бір түрлеріне бағасының қатарлары, акция курсының қатарлары жатады. Интервалдық қатарларда деңгейлер көрсеткіштің мәнін белгілі бір уақыт интервалында сипаттайды. Интервалдық қатарларға өнім өндірісінің жылдық динамикасының қатарлары жатады. 43 және 44 - кестелерде бірсәттік динамика қатарлары, ал 45 және 46 - кестелерде интервалдық динамика қатарлары келтірілген.
43 кесте - Өнеркәсіп компаниясының нақты датадағы акцияларының бағасы

44 кесте - 2007 жылдың айларындағы банктердегі халық салымдарының қалдықтары

45 кесте - 2007 жылдың бірінші жарты жылдығындағы еңбекақы қоры

46 кесте - Кәсіпорынын өнімінің экспортының көлемі

47 кесте - Өнімнің орташа тәуліктік өндірісі

Қатардың деңгейлері анықталған, негізделген (детерминорованный) немесе кездейсоқтық мәндер қабылдайды. Анықталған, негізделген (детерминированный) мәндері бар қатарларға айдағы күндердің саны туралы мәліметтердің қатары жатады. Содан кейінгі талдауға және болжауға деңгейлері кездейсоқ мәндері бар қатарлар ұшырайды.

Процестердің уақыт бойынша дамуының статистикалық талдаудағы табыстылығы динамика қатарларын дұрыс салуға тікелей байланысты. Сондай-ақ, қатардың көрші деңгейлерінің арасындағы интервалын дұрыс таңдаудың үлкен мәні бар. Уақыттық қатарлардың көмегімен нақты процестің дамуын көрсетудің маңызды шартының бірі қатарлардың деңгейлерінің салыстырмалығы. Салыстырылмайтын шамалар үшін динамиканы зерттеу дұрыс емес. Салыстырмайтын шамалар көбінесе құндық көрсеткіштерге байланысты. Бұл бағалардың уақыттың әр түрлі кезеңдерінде өзгеруіне байланысты. Сондықтан тәжірибе жүзінде деңгейлерді салыстырылатын түрге келтіруі қажет.

Процестің динамикасын зерттеу үшін ақпараттар толық және уақыттық қатардың ұзындығы жеткілікті болуы қажет. Мысалы, кезендік ауытқуларды зерттегенде кем дегенде үш толық кезеңнің ауытқуы туралы мәліметтер болуы қажет.

Бастапқы мәліметтерден жоғарыда көрсетілген талаптарға сәйкестігі уақыттық қатарды алдын ала талдау кезеңінде тексеріледі. Тек содан кейін ғана даму динамикасының негізгі көрсеткіштерін есептеумен талдауға, болжаудың моделдерін салуға, болжау бағаларын алуға өту қажет.

Әлеуметтік – экономикалық, қоғамдық құбылыстар үнемі өзгеріп, дамып отырады. Халықтың саны, оның құрамы, өндірілген өнімнің көлемі, еңбек өнімділігі және т.б. құбылыстар уақыт өткен сайын өзгеріп отырады. Сондықтан, статистиканың басты міндеттерінің бірі қоғамдық құбылыстардың уақыт бойынша өзгерісін зерттеу болып табылады. Статистика бұл міндетті динамикалық қатарларды талдау арқылы жүзеге асырады.

Динамикалық қатарларды статистикалық талдау көмегімен мына мәселелер шешіледі:

Динамикалық қатардың сандары - қатардың деңгейі деп аталады. Ол қатардың деңгейі абсолюттік, салыстырмалы немесе орта шамалармен анықталады.

Жай динамикалық қатар деңгейіне байланысты мезгілдік және теңаралық қатар түрлеріне бөлінеді.

Жылдар	1978	1979	1980	1981	1982
Төсек орны	350	360	710	750	920

Теңаралық қатардың мезгілдік қатардан айырмашылығы,оны уақыт бойынша бөлшектеуге және аралықтарды біріктіруге болады.

Жылдар	1978	1979	1980	1981	1982
Туылғандар саны	1120	1125	1126	1150	1165

Динамикалық қатардың деңгейлері кейде біркелкі жоғарылау немесе төмендеу бағытында болмайды, сондықтан зерттелген құбылыстың жалпы заңдылығын табу үшін динамикалық қатарды бірыңғайлау қажет.

Бұл әдіс бойынша ауруханада диагноз айырмашылығының пайыздық көрсеткішінің төмендегенін байқауға болады.

Бұл әдіс қатарларды бірыңғайлаудың ең оңай тәсілі болып есептеледі. Алайда, динамикалық қатарды бұлай өзгерту үшін әрбір деңгейдің өзгеруін нақты да жан-жақты зерттеу қажет.

Олбелгілі кезеңде мөлшердің өскенін немесе төмендеген мөлшерін сипаттайды. Мысалы:1993ж 44,6-39,8=+4,8

Алдыңғы кезеңнін салыстырмалы өзгеру пайызын көрсетеді ж.не құблыстың салыстырмалы жылдамдығын сипаттайды.

Мысалы:1993ж +4,8x100=+12.1%

3.Көбеюдің % маңызын есептеу-абсолюттік кобею көрсеткішінің қарқынды кобеюге қатынасы арқылы есептеледі

Мысалы:1993ж 4,8/12,1=0,4

Мысалы:1993ж 44,4x100/39,8=112,1%

Құбылыстардың уақыт бойынша өзгеруін талдағанда орташа көрсеткіштерді соның ішінде қатардың орташа деңгейін анықтайды. Орташа деңгей динамика қатарлары үшін жалпыландыратын сипаттама болып табылады. Олардың өзгеруі зерттелетін кезеңде реттеледі, бірақ кездейсоқ ауытқуларға ұшырауы мүмкін. Мысалы, бірқатар жылдардың өнімділігінің орташа деңгейі бір жылдың деңгейіне қарағанда өнімділікті жақсы көрсетіледі.

Қатардың орташа деңгейін бірсәттік және интервалдық қатарлар үшін әр түрлі анықталады.

Уақыт деңгейі бір қалыпты динамиканың интервалдық қатарлары үшін орташа деңгейін қарапайым орташа арифметикалық формула бойынша есептеледі.