Сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдаланудың тиімділігі Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында

Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты, “Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.

Мақсаты: барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға сабақтарда үйрету.

“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып, оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап зерттеу, оларға сеніммен қарау.

Сыни тұрғыдан ойлау — бұл саналы мағынаны іздеу: өзінің көзқарасының қандайлық болуымен, басқалардың да пікірін ескеріп, қандай да обьективті ойлау және қисыны бар өзіндік қате сенімінен бас тарта білу.

Сыни тұрғыдан ойлай білетін адам сұрақтар қоя біледі:

• Мен не білемін?
• Мен жаңаша нені білдім?
• Менің білімім қалай өзгерді?
• Мен осы біліммен не істей аламын?

Сын тұрғысынан ойлау технологиясындағы негізгі үш саты:

• - Шақыру, ой туғызу, қызығушылықты ояту (мотивация) (7 минут)
• - Іске асыру, мағынаны тану (ұғыну, мәнін түсіну) (20-25 минут)
• - Рефлексия, ой толғаныс (сананың өзіне, өзінің психикалық күйіне назар аударуы)

Шақыру немесе қызығушылықты ояту кезеңі - үйрену процесі – бұрынғы білетін және жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да, сабақ қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды қозғату, ояту, ми қыртысына тітіркенгіш арқылы әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге қызмет ететін “Топтау”, “Түртіп алу”, “Ойлану”, “Жұпта талқылау”, “Болжау”, “Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар әдістер (стратегиялар) жинақталған. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты – үйренушінің белсенділігін арттыру. Өйткені, үйрену – енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-әрекет екені даусыз. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады, тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала бастайды. Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы біліммен ұштастырады.

Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі мағынаны тану іске асыру (түсіне білу). Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша жұмыс жасауына көмектесетін оқыту стратегиялары бар. Соның бірі INSERT. Ол бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V – “білемін”, ― - “мен үшін түсініксіз”, + - “мен үшін жаңа ақпарат”, ? – “мені таң қалдырады” белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSERT – оқығанын түсінуге, өз ойына басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды құрал. Бір әңгіменің соңына тез жету, оқығанды есте сақтау, мәнін жете түсіну – күрделі жұмыс. Сондықтан да, оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі қарау салдарынан түсіне алмау, өмірмен ұштастыра алмау жиі кездеседі. Мағынаны түсінуді жоғарыдағыдай ұйымдастыру – аталған кемшіліктерді болдырмаудың бірден-бір кепілі. Үйретушілер білетіндерін анықтап, білмейтіндерін белгілеп сұрауға әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңаны түсіну үшін бұрынғы білім арасында көпірлер құрастыруға, яғни байланыстар құруға дағдыландырады.

Тақырып туралы ой-толғаныс – бағдарламаның үшінші кезеңі. Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойларын, өздері байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Бұл сатыда оқушылар бір-бірімен әсерлі түрде ой алмастыру, ой түйістіру, өз үйрену жолын, кестесін жасау мақсатында басқалардың әр түрлі кестесін біліп үйренеді. Бұл үйрену сатысы – ойды қайта түйіп, жаңа өзгерістер жасайтын кезең болып табылады. Әр түрлі шығармашылықпен ой түйістіру болашақта қолданылатын мақсатты құрылымға жетелейді. Осы кезеңді тиімді етуге лайықталған “Бес жолды өлең”, “Венн диаграммасы”, “Еркін жазу”, “Семантикалық карта”, “Т кестесі” сияқты стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне қарай лайықтала қолданылады.

Джиксо – ұжымдық оқыту әдісі

• Мақсаты – жалпы мәселені алдымен жұпта, сосын ұжымда талқылау. Бұл жағдайда әрбір оқушы бір сәт өзін мұғалім ретінде сезінеді, оқуға деген жауапкершілігі артады.
• Әдісті қолдану төмендегіше ұйымдастырылады. Алдымен ұжым 4 адамнан тұратын топтарға бөлінеді. Бұл “жанұя” топтар деп аталады. Содан кейін 1, 2, 3, 4-ке санау арқылы 1-лер бөлек, 2, 3, 4 өз алдына “жұмыс” тобын құрайды. Оқуға ұсынылатын материалдың тақырыбы талқыланған соң осы мәтінді түсіну қажет екендігі ескертіледі. 4 логикалық бөлікке бөлінген мәтіннің 1-бөлігін 1-лер, 2-бөлігін 2 санын алғандар, 3, 4 нөмірлі топтарға оқуға тапсырылады. Жұмысты бастамас бұрын оқушыларға “жұмыс тобында” мәтіннің тиісті бөлігін жақсы меңгеру қажеттілігін, өйткені сол бөлікті “жанұя топ” оқушыларына түсіндіруге жауапты екенін, мәтінді тұтас түсіну әр оқушының ыждағаттылығына байланысты екенін түсіндіру қажет.  Келесі кезекте ұжым мүшелері бастапқы топтарымен қайта табысып, өздерінің үйреніп келген бөліктеріндегі мазмұнды ортаға салады. Осылайша ұжым мүшелері бірін-бірі оқытуға, сол арқылы ойлауға үйренеді.  ДЖИКСО стратегиясы мазмұнды жоғары табыспен меңгеру, оқығанды есте сақтау үшін өте тиімді. Оқушының оқуға деген қызығушылығы артады, ұжымда жақсы қарым-қатынас қалыптасады, саналы тәртіп орнайды. Сондай-ақ, мұғалімді, мектеп қызметкерлерін түсіну, оларға деген дұрыс көзқарасқа үйренеді.

ИНСЕРТ (INSERT) I – interactive: өзінен-өзі белсендендіретін "Ә" – әлдеқашан білгенмін; N – noting: жүйелік белгілеу "+" – жаңа; S – system: тиімділік үшін "–" – басқалай ойлады; E – effective: оқу және ойлану "?" – басқалай ойлады. R – reading T – thinking Инсерт ағылшын тілінен сөзбе-сөз аударғанда: тиімді оқу және ойлау үшін жазудың интерактивті жүйесі. Тәсіл бірнеше сатымен жүзеге асады. I саты: Мәтіндегі ақпаратты келесі түрде бөлшектеу үшін мәтінді белгілеу: V «қанат белгімен» оқушыларға әлдеқашан белгілі нәрсе белгіленеді; - «алу» белгісімен олардың түсінігіне қайшы нәрсе белгіленеді; + «қосу» белгісімен оларға қызықты және тосын нәрсе белгіленеді; ? «сұрақ белгісі» егер, бір нәрсе анық емес, көбірек білуге құштарлық пайда болса қойылады. II саты: Мәтінді оқи отырып, оқушылар жеке азат жолдар мен сөйлемдерді белгілейді. III саты: Оқушыларға ақпараттарды өздерінің белгілеуіне сәйкес кестеге орналастырып, жүйелеу ұсынылады IV саты: Кестенің әрбір бағанын тізбектей талқылау. Қолдануының пәндік саласы: көбінесе көптеген фактілер мен мәліметтерден тұратын ғылыми-танымал мәтіндер. Осы тәсіл аналитикалық ойды дамытады, материалды түсінгенін қадағалаудың құралы болып табылады. ИНСЕРТ-тің кезеңдері үш сатыға сәйкес: шақыру, ұғыну, рефлексия

МИҒА ШАБУЫЛ

• Шығармашылықты ынталандыратын «миға әрекет» психологиялық тәсілмен, Алекс Осборн «Қолданбалы елес», 1950, шатастырмаңыз. Және бұл екі сөз тіркесі де «brainstorming» деген ағылшын терминінің орыс тіліндегі нұсқалары, бірақ әртүрлі салада қолданылады және әртүрлі міндет атқарады. Миға шабуыл әдістемелік тәсіл ретінде сыни тұрғыдан ойлау технологиясында фактілік материалдармен жұмыс істегенде бар білімдерін белсендендіру мақсатында қолданылады.
• 1 саты: Оқушыларға берілген тақырып бойынша ойлану және не біледі және не ойлайтынын жазу ұсынылады;
• 2 саты: Ақпаратпен алмасу.
• Тиімді пайдалануға ұсыныстар:
• 1. 1-сатыда 5-7 минуттық қатаң лимит;
• 2. Талдауда ойлар саналмайды, бірақ қайшылықтар жазып алынады;
• 3. Айтылған ұсыныстардың жедел жазылуы.

ТОПТЫҚ ПІКІРТАЛАС

• Пікірталас латын тілінен аударғанда – зерттеу, талдау, қандай да бір сұрақты талдау. Оқушыларға бір – бірлерімен білімдерімен, ойларымен, уәждерімен бөлісу ұсынылады. Пікірталасты жүргізуде басты шарт:
• оған қатысушылардың әртүрлі көзқарастарын сыйлау;
• туындаған қайшылықтардың құрылымдық шешімін бірге іздеу.
• Топтық пікірталас шақыру сатысында да, рефлексия сатысында да қолданылуы мүмкін. Және бірінші жағдайда оның міндеті: алғашқы ақпаратпен алмасу, қайшылықтарды анықтау, ал екінші жағдайда – алынған мағлұматтарды қайта ойлауға, мәселені өзіндік көруін басқа көзқарастармен және ұстанымдармен салыстыруға мүмкіндік. Топтық пікірталас түрі диалогтық қатынасты дамытуға, ойлаудың өзіндік болуына көмектеседі.

ҮЗІЛІСТЕРМЕН ОҚУ ЖӘНЕ БЛУМ СҰРАҚТАРЫ

• Әр типті сұрақтарды қолдану арқылы оқуды ұйымдастыру әдістемелік тәсілінің шартты аты
• Дайындық жұмыстары:
• 1. Ұстаз оқу үшін мәтін таңдайды. Таңдау үшін критерилер: - Мәтін берілген аудиторияға мүлдем белгісіз болуы тиіс (кері жағдайда тәсілді қолданудың мағынасы мен логикасы жойылады); - Динамикалық, оқиғалы сюжет; - Күтпеген шешім, «ашық» мәселелі мәре.
• 2. Мәтін алдын-ала мағыналық бөліктерге бөлінеді. Мәтіннің өзінде қай жерде оқуды тоқтатып, үзіліс жасау керектігі белгіленеді: «бірінші үзіліс», «екінші үзіліс» және т.с.с.
• 3. Ұстаз алдын ала мәтінге оқушылардың әр түрлі ойлау дағдыларын дамытуға бағытталған сұрақтар мен тапсырмалар ойластырады.
• Ұстаз нұсқаулар береді және мәтінмен жұмыстың ережелерінің сақталуын мұқият қадағалай отырып, үзіліспен оқу үрдісін ұйымдастырады. (Сипатталған стратегия өзіндік оқуда ғана емес, мәтінді естіп қабылдауында да қолданылуы мүмкін).

Сыни тұрғыдан ойлауды ынталандыратын сұрақтардың түрлері: - «ауыстыру» және талдау (ақпаратты жаңа түрге ауыстыру және оқиғалардың, фактілердің, ойлардың, құндылықтардың арасындағы өзара байланысты анықтау); - жады (формалды деңгей) – алынған ақпаратты тану және шақыру; - бағалау – алынған ақпаратқа пікірлер мен ойлар құрылатындай субъективті-жеке көзқарас; - синтез – алынған ақпаратты логикалық жалпылау, себеп-салдарлық байланыстарды бүтіндей қабылдау; - анализ – құбылысты үзінді түрінде қарастыру, «жалпы» мәнмәтінде «жекені» ерекшелеу; - қолдану – ақпаратты сюжеттік мәнмәтінде немесе оның сыртында мәселені шешештін құрал ретінде қолдану; Ескерту: үзіліспен оқуды шақыру және рефлексия сатысында технологияның басқа тәсілдерімен толықтыра отырып, ұғыну сатысында қолданған орынды.

КЛАСТЕРЛЕР

• Қандай да бір тақырыпты ұғынуда болатын ой үрдісін көрнекті ететін, материалды графикалық ұйымдастыру тәсілі. Кластер ойлаудың сызықтық емес форманың бейнесі болып табылады. Кейде осы тәсілді «көрнекті миға шабуыл» деп атайды.

Іс-әрекет тізбегі оңай және қисынды:

• 1. Ойдың, тақырыптың «жүрегі» болып табылатын басты сөзді немесе сөйлемді таза беттің ортасына (тақтаға) жазу керек.
• 2. Берілген тақырыпқа келетін, бейнелерді, фактілерді, ойды көрсететін сөздерді немесе сөйлемдерді жан-жағына «лақтырып» тастау керек. («Планеталар және оның серіктері» үлгісі)
• 3. Жазылуына қарай, пайда болған сөздер пасты ұғыммен түзу сызықпен біріктіріледі. Әрбір «серіктің» өз кезегінде тағы да «серіктері» пайда болады, жаңа логикалық байланыстар тұрғызылады.

Кластерлермен жұмыс жасағанда келесі ережелерді сақтау керек:

• 1. Ойға келген нәрсенің барлығын жазудан қорықпау керек. Қиял мен интуицияға ерік беру керек.
• 2. Уақыт біткенге дейін немесе ойлар сарқылғанға дейін жұмысты жалғастыру.
• 3. Көбірек байланыстар жасауға тырысу. Алдын-ала белгілі жоспарды қолданбау.

СИНКВЕЙН

• 1. (бірінші жол – БІР сөзбен, әдетте зат есіммен көрсетілген өлеңнің тақырыбы);
• 2. (екінші жол – ЕКІ сөзбен, әдетте сын есімдермен берілген тақырыптың сипаты);
• 3. (үшінші жол – ҮШ сөзбен, әдетте етістіктермен берілген осы тақырып көлеміндегі іс-әрекеттің сипаты);
• 4. (төртінші жол – автордың берілген тақырыпқа қатысын көрсететін, ТӨРТ сөзден тұратын сөз орамы);
• 5. (бесінші жол – БІР сөз – тақырыптың негізін қайталайтын жалынды-көркем немесе философиялық-жалпыланған деңгейдегі бірінші сөздің синонимі).
• Мысалы:
• Ана
• Сүйікті, нәзік
• Тәрбиелейді, тыңдайды, көмектеседі
• Өмірде ең маңызды адам
• Өмір

ЭССЕ

• Сынның және публицистиканың жанры, қандай да бір әдеби, философиялық, эстетикалық, моральдық және әлеуметтік мәселенің еркін баяндамасы. Әдетте сұрақтың жүйелі ғылыми қарастырылуына қайшы қойылады. Батыс педагогикасында жазба жұмыстарының өте кең таралған жанры. Әдетте рефлексия сатысында кішкене жазба тапсырмасы ретінде қолданған орынды.

10-минуттық эссе. Мәтінді оқығаннан (тыңдағаннан) және жалпы талдағаннан кейін оқушыларға 10-минуттық эссенің көмегімен өз ойларын ұйымдастыру ұсынылады (еркін хат әдісі бойынша). Ол үшін оқытушы берілген тақырыпты 10 минуттың ішінде жазуды сұрайды. Еркін хаттың басты ережесі – тоқтамау, қайта оқымау, түземеу. Қиындық туған жағдайда пайда болған мәселені жазбаша түсініктеме жасап, ары қарай жазуға тырысу керек. Кейде еркін эссе мәтінін одан да қомақты шығарманың дайындық сатысы ретінде қолдану ұсынылады.

• 10-минуттық эссе. Мәтінді оқығаннан (тыңдағаннан) және жалпы талдағаннан кейін оқушыларға 10-минуттық эссенің көмегімен өз ойларын ұйымдастыру ұсынылады (еркін хат әдісі бойынша). Ол үшін оқытушы берілген тақырыпты 10 минуттың ішінде жазуды сұрайды. Еркін хаттың басты ережесі – тоқтамау, қайта оқымау, түземеу. Қиындық туған жағдайда пайда болған мәселені жазбаша түсініктеме жасап, ары қарай жазуға тырысу керек. Кейде еркін эссе мәтінін одан да қомақты шығарманың дайындық сатысы ретінде қолдану ұсынылады.
• 5-минуттық эссе. Жазба тапсырманың бұл түрі әдетте сабақтың соңында оқылған тақырып бойынша өз білімдерін қорытуға көмектесу үшін қолданылады. Оқытушы үшін – бұл кері байланыс алу үшін мүмкіндік. Сондықтан оқушыларға екі пункт ұсынуға болады:
• 1) жаңа тақырып бойынша олардың не білгенін жазу;
• 2) олардың жауап ала алмаған бір сұрағын қою.

БАСТЫ ТЕРМИНДЕР

• Мұғалім мәтіннен 4-5 басты сөздерді таңдайды және тақтаға жазады.
• «а» нұсқасы: Жұптарға миға шабуыл әдісімен осы терминдерге жалпы түсініктеме беруге және олар келесі мәтінде қалай қатысатынын болжауға 5 минут беріледі.
• «б» нұсқасы: Оқушыларға топта немесе жеке түрде берілген басты терминдерді қолданып баяндаманың өз нұсқасын құру және жазу ұсынылады.
• Негізгі мазмұнмен танысуда оқушы «өздерінің» нұсқасы мен «түпкі мәтін» нұсқасын салыстырады. Сипатталған тапсырма әдетте «шақыру» сатысында қолданылады, бірақ «рефлексия» сатысында басты терминдерге қайта оралып және табылған сәйкестіктер мен қайшылықтарды талдау орынды. Берілген түрді қолдану елестетуді, қиялдауды дамытады, түпкі мәтінмен танысуда зейінді белсендендіруге көмектеседі. Пәндік сала шектеусіз.

ШАТАСТЫРЫЛҒАН ЛОГИКАЛЫҚ БАУЛАР

• «а» нұсқасы: «Басты терминдер» тәсілінің түрленуі. Қосымша сәті болып тақтадағы басты терминдердің арнайы «шатастырылған» логикалық тізбекте орналасуы болып табылады. Мәтінмен танысқаннан кейін «рефлексия» сатысында оқушыларға бұзылған тізбекті қалпына келтіру ұсынылады.
• «б» нұсқасы: Жеке беттерге мәтіннен (әдетте, тарихи-хронологиялық немесе жаратылыстанулық) 5-6 оқиға жазылады. Сыныптың алдында әдейі бұзылған тізбекте көрсетіледі. Оқушыларға хронологиялық немесе себеп-салдарлық баудың дұрыс ретін қалпына келтіру ұсынылады. Әртүрлі ойларды тыңдағап, қандай да бір ортақ шешімге келгеннен кейін, мұғалім оқушыларға бастапқы мәтінмен танысып, олардың ұйғарымдарының дұрыстығын анықтауды ұсынады. Осы форма зейін мен логикалық ойлаудың дамуына көмектеседі. Көбінесе ақпараттық-мазмұндық мәтіндерді оқығанда қолданылады.

«Б-Б-Б» КЕСТЕСІ («БІЛЕМІН – БІЛГІМ КЕЛЕДІ – БІЛДІМ»

• Материалды графикалық ұйымдастырудың және логикалық-мағыналық құрылымдаудың бір тәсілі. Тақырыптың мазмұны кешенді түрде қарастырылатын болғандықтан, түр ыңғайлы.
• 1 қадам: Мәтінмен таныспай тұрып, оқушылар өздері немесе топта бірінші және екінші «Білемін», «Білгім келеді» бағандарын толтырады.
• 2 қадам: Мәтінмен танысу барысында немесе оқығанды талдау үрдісінде оқушылар «Білдім» бағанын толтырады.
• 3 қадам: Қорытынды жасау, бағандардың мазмұнын салыстыру.

ӨЗАРА СҰРАҚ

• Жұппен жұмыс жасаудың бір тәсілі. «Ұғыну» сатысында қолданылады. Қолдану технологиясы: екі оқушы әрбір азат жолдан кейін тоқтай отырып мәтінді оқиды, содан кейін бір-біріне оқығанының мазмұны бойынша әртүрлі деңгейдегі сұрақтар қояды. Берілген түр коммуникативті дағдылардың дамуына әсер етеді.

СТО технологиясының стратегияларымен жұмыс жүргізгенде мынандай талаптарды ескерген жөн:

• 1. Оқушыларға топқа берілген тапсырмалар ұзаққа созылып кетпес үшін уақытты шектеп беру. Мысалы 1 тапсырмаға 3 минут.
• 2. Оқушы өз ойын не пікірін айтқанда оны шектемеу.
• 3. Оқушы жауап бергенде, не өз ойын ашық айтқанша ешқашан «сенің айтқаның дұрыс емес» деуге болмайды.
• 4. Басқа оқушылар бір-бірінің жауаптарын сын тұрғысынан бағалайды.

жүктеу 249,5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: