Сəуір – мамыр – маусым 996 жылдан бастап шығады Жылына рет шығады

125 
ФИЛОСОФИЯ
 
ОЖ
1:316 (410.1) «16» 
.
К
.
сбеков
.
А
.
Б кетов
атында ы
ара анды
мемлекетт к
университет
. 
КК
СА С
-
ЕУМЕ
К
К
А АС А
Н А
А АМА
-
А Ш
А
 
 
данной
 
статье
 
рассматривается
 
ормирование
 
социально
-
олити еских
 
в глядов
 
выда
егося
 
английского
 
илосо а
 XVII 
в
. 
Дж
. 
окка
. 
Автор
 
одро но
 
анали ирует
 
такие
 
онятия
, 
как
 
раво
, 
мораль
, 
сво ода
, 
труд
, 
равенство
 
и
 
ытается
 
раскрыть
 
ротиворе ия
 
в
 
социально
-
олити еских
 
в глядах
 
мыслителя
. 
од еркивается
, 
то
 
не
 
только
 
сво ода
 
явля
-
ется
 
ундаментом
 
всех
 
рав
, 
но
 
и
 
труд
 
играет
 
немаловажну
 
роль
 
в
 
ормировании
 
олити
-
еского
 
о
ества
. 
In the article given the author considers the Forming of social and political views remarkable English 
philosopher of the 17
th
century Jh. Lokk. The author considers such concepts like Right, morality, 
freedom, labor, equality and tries to throw light on contradictions in social and political views of a 
thinker. The author accentuates that not only freedom occurs to be the base or right and so labor is 
not of little importance in forming the political society. 
азіргі
ниеж зілік
қаржы
дағдарысынан
кейінгі
болып
жатқан
өзгерістер
əлемні
экономикасын
қайта
қарап
шығуды
талап
етеді
. 
Б л
за ды
процесс
. 
Бірақ
экономика
халықпен
тығыз
байланысты
болғандықтан
, 
оны
рухани
д ниесін
қайта
сараптап
шыққан
д рыс
деген
көзқарастамыз
. 
кономика
жəне
саясат
— 
өзара
тығыз
д ние
. 
кономикадағы
болып
жатқан
өзгерістер
саясатқа
, 
ал
саясатта
болып
жатқан
өзгерістер
экономикаға
өз
əсерін
тигізбей
кетпейтіндігі
белгілі
д ние
. 
Сондықтан
өткен
ойшылдарға
қайта
оралу
немесе
оларға
бет
б ру
, 
оларды
е бектерін
сараптау
арқылы
жіберген
қателіктерді
бетін
ашып
, 
сол
арқылы
ақиқатқа
жетсек
, 
көптеген
мəселелерді
шешуге
м мкіндік
алар
едік
. 
азіргі
заман
философиясы
бірлікте
болғанымен
, 
əр
т рлі
ағымдарды
қамтиды
. 
Соларды
ішіндегі
аналитикалық
философия
логика
жəне
жасанды
тілді
пайдалану
арқылы
ақиқатқа
жетуге
болады
деген
көзқарасты
станады
. 
Оны
өзінде
тікелей
бірнеше
себептері
бар
. 
Соларды
бірі
XX 
ғасырды
басында
жəне
аяғында
ғылымдарды
ішінде
нақты
ғылым
болып
саналатын
математиканы
өзі
қиындықтарға
жəне
қарама
-
қайшылықтарға
тап
болды
. 
арапайым
əдістермен
оларды
шешуге
м мкіндік
болмады
. 
Сондықтан
барлық
проблемаларды
т птамыры
математиканы
негізінде
жатыр
деген
пікір
к шейе
т сті
. 
Ал
математиканы
негізіне
не
жатады
? 
Логика
, 
жасанды
тіл
жəне
философия
. 
Сол
арқылы
олар
өз
проблемаларын
шешуді
жолын
тапты
. 
Бізде
қазіргі
қоғамда
болып
жатқан
қаржы
дағдарысымен
қатар
рухани
дағдарысты
себептерін
анықтап
, 
оны
жолын
қазіргі
заманнан
өткенге
қарай
бет
б ру
арқылы
шешу
керек
деген
бағдарды
стандық
. 
XVII 
ғасырда
Еуропа
елдерінде
, 
соны
ішінде
лыбритания
жерінде
д ниеге
келген
ж
. 
Локкты
философиялық
көзқарастары
Батыс
елдеріне
өзіндік
болмысы
бар
ерекше
д ние
алып
келді
. 
ж
. 
Локкты
замандастары
Г
.
Галилей
, 
И
.
Ньютон
, 
Р
.
екарт
, 
Т
.
Гоббс
, 
Б
.
Спиноза
, 
тағы
басқа
ойшылдар
болды
. 
Адамзат
тарихыны
рухани
д ниесінде
ж
. 
Локк
қандай
орынға
ие
болды
деген
сауалдар
əлі
к нге
дейін
өзіні
мəнін
жоймаған
мəселе
. 
ш
ж зден
аса
ғасыр
уақыт
өтседе
, 
ойшылды
философиялық
е бектері
ғалымдарды
назарында
жəне
де
көптеген
пікірталастар
туғызуда
. 
ж
. 
Локк
өз
замандастарыны
арасында
қандай
адам
болды
? 
Оны
əлеуметтік
-
философиялық
көзқарастары

126 
əлеуметтік
прогреске
қалай
əсер
етті
? 
Б л
с рақтар
əлі
к нге
дейін
өзіні
гносеологиялық
ма ызын
жоғалтпаған
. 
ж
. 
Локк
теориялық
де гейде
еркін
ойлау
рухына
өз
лесін
қосты
. 
Ойшылды
өмір
с рген
уақыты
діни
инквизицияны
шарықтау
шегі
болмаса
да
, 
бірақ
қоғамда
өзіндік
болмысын
жоймаған
қ былыс
болатын
. 
ж
. 
Локк
абсолюттік
монархия
билігіне
қарсы
болған
отбасында
тəрбиеленгендіктен
, 
оны
болашақ
көзқарастары
осындай
еркін
бағытта
қалыптасты
. 
Ағылшын
революциясы
кезінде
мемлекетті
пайда
болуы
жəне
мəні
, 
жеке
меншік
, 
мораль
, 
қ қық
, 
еркіндік
жəне
т
.
б
. 
мəселелер
өзекті
бола
бастады
. 
Патша
билігі
мен
феодалдарды
жеке
меншігі
қ дайдан
берілген
деген
көзқарасқа
к мəндана
бастаған
адамдар
саны
арта
т сті
. 
Т
.
Гоббсты
келісім
-
шарт
теориясы
патшалық
билік
пен
феодалдық
жеке
меншікке
қарсы
т рса
да
, 
жалпы
қоғамдық
идеяға
айнала
қойған
жоқ
. 
йткені
Т
.
Гоббсты
саяси
-
əлеуметтік
көзқарастары
еркіндік
болмысын
жақтағанымен
, 
абсолюттік
монархияны
жоққа
шығарған
жоқ
, 
керісінше
, 
оған
қолдау
көрсетіп
отырды
. 
Ал
ж
. 
Локкты
мемлекет
, 
қоғам
, 
жеке
меншік
жəне
бостандық
туралы
идеялары
, 
сол
кездегі
ағылшын
қоғамыны
буржуазиялық
тап
өкілдеріні
ойларымен
сай
келді
. 
Сондықтан
ж
. 
Локк
ағылшын
буржуазиялық
тап
өкілдеріні
арасынан
қолдау
тапты
. 
ж
. 
Локкты
саяси
-
əлеуметтік
көзқарастары
, 
оны
таным
теориясымен
тығыз
байланыста
дамыды
. 
Оны
«
Адамны
ақыл
-
ойы
туралы
тəжірибе
» 
атты
е бегі
мораль
, 
қоғам
, 
дін
, 
мемлекет
, 
қ қық
т
.
б
. 
с рақтарға
ізденіс
ретінде
жазылған
алғашқы
е бектеріні
бірі
болатын
. 
Ойшылды
көзқарастарыны
ішіндегі
ерекше
орынға
ие
болатыны
— 
табиғи
қ қық
теориясы
. 
Сондықтан
оны
мемлекет
жəне
қоғам
, 
табиғи
қ қық
, 
жалпы
философиялық
жəне
таным
туралы
ілімдерінен
жеке
қарастаруға
болмайды
. 
Себебі
философиялық
жəне
таным
туралы
көзқарастарыны
негізінде
ғана
оны
саяси
-
əлеуметтік
көзқарастарын
толық
ме геруге
м мкін
болады
. 
Олар
өзара
диалектикалық
байланыста
. 
ж
. 
Локк
физика
жəне
семиотикамен
қатар
, 
адамны
іс
-
əрекетін
зерттейтін
жəне
жақсылық
пен
з лымдықты
шекарасын
анықтайтын
этиканы
зерттеу
қажеттігіне
баса
назар
аударады
. 
тиканы
ж
. 
Локк
математика
сияқты
нақты
ғылымдар
қатарына
жатқызады
. 
ғни
, 
математикалық
те деулерді
шешу
арқылы
біз
нақты
шешімге
келетін
болсақ
, 
сол
сияқты
этиканы
мораль
туралы
ілім
ретінде
, 
онда
қойылған
проблемаларды
талқылау
арқылы
д рыс
жəне
нақты
шешімге
келе
аламыз
деген
ой
қорытады
. 
Осылай
ойшыл
таным
теориясы
арқылы
этикаға
, 
ал
этика
арқылы
мемлекет
жəне
қоғам
туралы
ілімге
жол
ашты
. 
Сондықтан
ж
. 
Локк
қоғамдағы
өмірді
моральдық
қағидаға
негізделген
өмір
ретінде
сипаттайды
. 
Ойшылды
саяси
-
əлеуметтік
жəне
философиялық
көзқарастарыны
қалыптасуы
к рделі
рухани
процестерден
өтті
. 
Оған
тікелей
себеп
болатын
, 
оны
табиғат
за дарына
деген
көзқарас
. 
Табиғат
за дарын
талқылай
келе
, 
ж
. 
Локк
за дарды
өзін
: 
мə гі
, 
табиғи
, 
адам
жəне
қ дай
за дары
деп
бөлді
. 
Осы
за дарға
т сінік
беру
барысынды
философты
, 
əліде
болса
орта
ғасырлық
т сініктерден
арыла
қоймағандығын
байқаймыз
. 
Мə гі
за дарға
ол
, 
əмбебапты
жалпы
за дарын
жатқызады
, 
сондықтан
б л
əмбебапты
жалпы
за дары
қалған
барлық
за дарды
қайнар
көзі
болып
табылады
. 
ж
. 
Локк
мə гі
жəне
қ дайды
за дарын
қарастыра
келе
, 
табиғат
за дарына
бет
б рады
. 
Антик
дəуіріндегі
стоиктер
мен
Аристотельді
көзқарастары
сияқты
, 
ж
. 
Локк
табиғат
за дарына
анықтама
бере
келе
, 
осы
за дарды
алдында
барлық
адамдар
те
деген
қорытынды
жасайды
. 
ж
. 
Локк
Жа а
дəуірді
ойшылы
болғандықтан
, 
феодалдық
қоғамдағы
əлеуметтік
те сіздік
теориясына
қарсы
т рды
. 
Орта
ғасыр
ойшылдары
, 
соны
ішінде
, 
Фома
Аквинскийді
саяси
-
əлеуметтік
көзқарасы
бойынша
, 
феодалдық
қатынастар
, 
əсіресе
əлеуметтік
қатынастар
арасындағы
өз
ара
те сіздік
, 
туа
біткен
те сіздік
деген
теорияны
дамытты
. 
ж
. 
Локк
осы
теорияға
қарсы
т рып
, 
табиғат
за дарын
тек
санамыз
арқылы
тани
аламыз
, 
сондықтан
біз
қандай
да
бір
қ былысты
немесе
процестерді
санамыз
арқылы
танып
-
т йсінетін
болсақ
, 
ол
қ дайдан
берілген
қасиет
емес
, 
тек
табиғатты
өзінен
берілген
қасиет
деп
тануымыз
қажет
деген
пікір
айтады
. 
ж
. 
Локк
— 
табиғи
қ қық
теориясын
қайтадан
сараптап
шыққан
философ
. 
Жəне
де
Антик
дəуірі
мен
Орта
ғысыр
ойшылдарыны
көзқарастарынан
өзгеше
жа а
дəуір
адамыны
табиғатына
тəн
табиғи
қ қық
теориясын
жазып
шығарды
. 
Философты
табиғат
за дары
теориясы
жақсылық
пен
з лымдық
категориясымен
байланысты
. 
Жақсылық
, 
ж
. 
Локкты
т сінігі
бойынша
, 
бізді
өміріміздегі
қайғылы
, 
қасіретті
жағдайларды
азайтып
, 
бақытқа
, 
лəззатқа
толы
жақтарын
арттыратын
кездер
. 
Ал
з лымдық
, 
ойшылды
пікірінше
, 
бақытсыздыққа
алып
баратын
жағдайлар
. 

127 
ж
. 
Локкты
табиғи
қ қық
теориясыны
мəні
неде
жəне
оны
қоғамны
саяси
өміріне
қатынасы
қандай
? 
андай
да
теория
болмасын
, 
оны
д рыс
т сіну
шін
, 
ол
туралы
жан
-
жақты
ой
т сінік
қалыптастыру
шін
, 
оны
пайда
болу
себептеріне
баса
назар
аудару
қажет
. 
Жа а
дəуірге
дейін
қ қық
туралы
т сінік
екі
жақты
мағынада
болды
. 
Бір
жағынан
, 
оны
жер
бетіндегі
қ дайды
əмірі
, 
қасиеті
ретінде
қабылданса
, 
яғни
оны
өзгермейтін
абсолюттік
мəні
бар
(
Орта
ғасыр
ойшылдарына
тəн
), 
екінші
жағынан
, 
келісім
-
шарт
ретінде
д ниеге
келген
(
Антик
дəуіріні
ойшылдары
, 
соны
ішінде
стоиктерге
тəн
). 
Жа а
дəуірде
қ қық
туралы
т сінікті
шінші
анықтамасы
қалыптасты
. 
Ол
қ қықты
адамзатқа
тəн
, 
яғни
кісілік
қасиеті
бар
деген
пікір
. 
дайды
немесе
қандай
да
бір
абсолюттік
санаға
байланысты
пайда
болған
қ былыс
емес
, 
тарихи
процесс
кезінде
адамдар
арасындағы
қарым
-
қатынасты
реттеу
шін
пайда
болған
адамзатты
жетістігі
. 
Табиғи
қ қық
теориясыны
мəнін
т сіну
шін
, 
ж
. 
Локк
адамдарды
табиғи
жағдайы
немесе
жаратылыстық
ахуал
жағдайын
т сінуіміз
қажет
дейді
. 
Табиғи
жағдайы
қалпында
, 
адамдар
арасындағы
қатынастарды
қандай
да
т рлері
болмасын
, 
толық
бостандыққа
негізделген
қатынастар
болып
есептеледі
. 
Т
.
Гоббсты
т сінігі
бойынша
, 
табиғи
жағдайы
кезінде
бəріні
барлығына
қарсы
соғысы
болатындай
жағдайы
туындайды
, 
яғни
«
адам
адамға
қасқыр
» 
деген
қағида
бірінші
орынға
т рады
. 
Б л
жерде
толық
бостандық
деген
т сінік
соғыс
деген
т сінікпен
пара
-
пар
. 
Ал
Т
.
Гоббстан
ж
. 
Локкты
жаратылыстық
ахуал
теориясыны
ерекшелігі
, 
табиғи
жағдайы
кезінде
барлығы
табиғат
за дарына
бағынышты
. 
Табиғат
за дары
ол
— 
ақыл
. 
Сондықтан
адамдар
ақыл
-
парасатқа
сəйкес
іс
-
əрекет
жасаулары
керек
. 
Осыған
байланысты
ж
. 
Локк
табиғи
жағдайы
кезінде
қоғамны
саяси
өміріндегі
жағдайлар
арасында
, 
Т
.
Гоббс
сияқты
радикалды
айырмашылық
ж ргізбейді
. 
ж
. 
Локк
көптеген
қоғамдық
институттарды
табиғи
жағдайы
қалпына
жатқызады
. 
Сот
билігі
болсын
, 
атқарушы
билікті
өзі
болсын
табиғи
жағдайы
кезінде
, 
табиғатты
за дылықтары
арқылы
іске
асырылады
деген
пікір
айтады
. 
ж
. 
Локк
индивидті
басты
қ рал
деп
жəне
мемлекетті
қоғамдық
келісімні
негізінде
пайда
болған
жетістік
ретінде
қарастырады
. 
Т
.
Гоббсты
шығармаларында
да
осындай
көзқарастарды
кездестіреміз
. 
ж
. 
Локкты
жаратылыстық
ахуал
туралы
ілімін
, 
мемлекетті
басқару
туралы
ілім
ретінде
қарастырмау
керек
, 
ол
тек
мемлекетті
пайда
болу
туралы
идеяларды
бірі
ғана
. 
ж
. 
Локк
шін
қоғамны
саяси
т рақтылығы
ол
абсолюттік
монархты
немесе
деспотты
жетістігі
емес
, 
ол
көпшілікті
қандай
да
бір
ережеге
бағынуыны
арқасындағы
жетістік
деп
тануымыз
керек
. 
Осылай
əр
индивидті
өзіндік
туа
біткен
қ қықтары
пайда
болады
. 
Осыдан
келіп
туындайтыны
қоғамны
конституциялық
формасы
. 
оғамны
конституциялық
формасы
кезінде
ж
. 
Локк
шін
басты
мақсат
— 
адам
өмірі
, 
оны
бостандықтары
ғана
емес
, 
сонымен
қатар
жеке
меншікті
сақтап
қалу
жəне
қорғау
. 
Т
.
Гоббс
шін
ол
— 
бейбітшілікті
сақтау
жəне
адамдарды
қоғамда
өмір
с руін
қамтамасыз
ету
. 
ж
. 
Локк
, 
Т
.
Гоббсқа
қарағанда
, 
мемлекет
оны
экономикасыны
т рақты
дамуыны
қайнар
көзі
жеке
меншікте
екендігін
жақсы
а ғарғандығын
байқауға
болады
. 
ж
. 
Локкты
жеке
меншік
туралы
көзқарасы
, 
Антик
дəуірі
жəне
Орта
ғасыр
ойшылдарынан
əлдеқайда
ерекше
көзқарас
. 
Олар
мемлекетті
мəнін
жəне
мақсатын
этикалық
т рғыдан
алып
қарастырады
, 
яғни
қауымдастықты
мəні
моральдық
нормаларға
негізделіп
өмір
с ру
деп
біледі
. 
ж
. 
Локкты
е бектерінде
біз
қсас
көзқарастарды
кездестіреміз
, 
бірақ
ол
бақытты
өмірді
мəнін
, 
этикалық
нормаларда
ғана
емес
деген
шешімге
келеді
. 
Жалпы
қоғамдық
сананы
формаларын
қондырғы
ретінде
қабылдау
қажет
. 
рине
, 
қоғамдық
сананы
формалары
болсын
, 
қандай
да
бір
рухани
қ ндылықтар
болсын
, 
олар
қоғамдық
қатынастарды
реттеуші
, 
қозғаушы
к штері
екендігіне
к манданбаймыз
. 
Бірақ
осы
қоғамдық
қондырманы
өзіні
қозғаушы
к ші
болуы
керек
, 
қоғамдық
қ ндылықтарға
толық
мəн
жəне
сипат
беретін
архи
қажетті
себептер
болуы
тиіс
. 
ж
. 
Локк
қоғамға
бірігуді
себебін
«
кім
-
кімні
де
өзіні
жеке
бостандығынан
бастартып
, 
азаматтық
қоғамны
қамытына
мойынс натын
жалғыз
жол
— 
өз
меншігін
ала сыз
пайдаланып
, 
қоғам
м шесі
емес
əлдекімге
қарағанда
неғ рлым
қауіпсіздікте
т рып
, 
ы ғайлап
, 
аман
-
есен
жəне
тыныштықта
бірлесе
өмір
с ру
шін
қоғамдастыққа
бірігу
туралы
басқа
адамдармен
жасалған
келісім
» 
деп
сипаттайды
[1, 162]. 
ғни
ж
. 
Локк
қауымдастыққа
бірігуді
жəне
келісімге
отыруды
мəні
тек
этикалық
нормаларда
ғана
емес
, 
өз
жеке
меншігін
ала сыз
пайдалануда
деп
біледі
. 
Философты
б л
көзқарастары
, 
өзіне
дейінгі
дəст рлі
т рде
қалыптасқан
көзқарастардан
ерекшеленеді
. 
ж
. 
Локк
— 
е бек
пен
жеке
меншік
туралы
ілімдерді
дамытқан
ойшылдарды
бірі
. 
Жаратылыстық
ахуал
жағдайында
адамдар
қоршаған
ортадағы
заттарды
пайдалануды
арқасында
өмір
с реді
. 
Бірақ
индивид
табиғатты
заттарын
тікелей
пайдалануды
негізінде
ғана
одан
шыққан
нақты
объект
жеке
меншікті
көзіне
айналады
. 
Енді
ол
объект
(
жеке
меншік
) 
индивидті

128 
қарамағында
болғандықтан
, 
оған
индивидті
тарапынан
қызығушылық
арта
т седі
. 
йткені
объектті
жасау
барысында
, 
адам
оған
тек
кө іл
бөліп
қоймай
, 
сонымен
қатар
оған
барлық
рационалдық
к ш
-
жігерін
ж мсайды
. 
зіні
болмысынан
туған
жа а
д ние
пайда
болады
. 
Келесі
кезекте
жаратылыстық
ахуал
жағдайынан
шыққан
адам
келісім
-
шарт
арқылы
саяси
қауымдастыққа
көшеді
, 
ендігі
жерде
индивидті
жасанды
объектісі
(
жеке
меншік
) 
тек
сол
индивидті
ғана
қорғауында
емес
, 
жалпы
саяси
қауымдастықты
қорғауында
болады
. 
Сонда
жеке
меншік
жеке
т лғаны
мəнділігіне
ғана
сипат
беріп
қоймай
, 
қоғамны
мəнділігін
, 
оны
ерекше
екендігін
, 
басқа
индивидтерді
алдында
рөлі
жоғары
екендігін
көрсетеді
. 
Жеке
меншік
болмаса
, 
адам
өздеріні
қажеттіліктерін
қанағаттандыра
алмас
еді
. 
Жеке
меншік
пен
е бекті
арқасында
адамдарды
қауымдастыққа
бірігу
қ штарлығы
арта
т седі
. 
Ал
жеке
меншікті
өзі
е бекті
арқасында
болмақ
. 
Сондықтан
, 
қоғамда
е бек
мəселесіне
көбірек
кө іл
бөлу
керек
. 
ж
. 
Локкты
шығармашылығында
е бек
мəселесі
тыс
қалмайды
. 
Бірақ
ж
. 
Локк
К
.
Маркс
сияқты
е бекті
жалпы
жəне
абстрактілі
деп
қарастырмайды
. 
Жа а
дəуірде
қозғалыс
т сінігі
механикалық
қозғалыс
, 
яғни
денені
бір
жерден
екінші
жерге
ауысуы
деп
қарастырған
. 
Сол
сияқты
е бекті
өзі
жалпы
е бек
ретінде
қарастырылды
. 
ж
. 
Локкты
е бек
туралы
мəселесіндегі
жетістіктеріні
бірі
е бекті
қоғамдық
қатынастарды
ішіндегі
негізгі
атрибуттарды
бірі
деп
, 
мемлекет
қ ру
процесінде
ерекше
рөлге
ие
болатындығын
а ғарған
. 
Субъективтік
факторлар
объективтік
шындықты
негізіне
айналады
. 
Жаратылыстық
ахуалдан
саяси
қауымдастыққа
бірігуді
өзі
жеке
меншік
пен
еркіндікте
жатқанымен
, 
оны
барлығын
айналдырып
келгенде
е бекті
нəтижесінен
шығарғандығын
байқауға
болады
. 
ж
. 
Локк
те дік
мəселесіне
арнайы
тоқталмасада
, 
жаратылыстық
ахуал
жағдайында
те дік
мəселесі
сырт
қалмайды
. 
Философты
айтуынша
, 
жаратылыстық
ахуал
кезінде
билік
пен
қ қықты
рөлі
те
. 
ж
. 
Локкты
т сінуге
болады
, 
ол
өзіні
көзқарасы
бойынша
, 
əлеуметтік
бітістіруші
-
(
компромисс
) 
идеолог
. 
Табиғи
жағдай
немесе
жаратылыстық
ахуал
жағдайында
те дік
туралы
айту
қарама
-
қайшылыққа
толы
мəселе
. 
Бірақ
бақытқа
жетуді
бірден
-
бір
қайнар
көзі
те дік
екендігін
мытпаған
жөн
. «
Бостандық
» 
деген
т сінікті
өзі
«
те дік
» 
деген
мағынаға
сай
келеді
. 
Т
.
Гоббс
«
адам
адамға
қасқыр
», «
бəріні
барлығына
қарсы
соғысы
» 
деп
отырғаны
индивидтер
арасындағы
те дік
қ қына
ие
болу
шін
к рес
екендігін
білдіріп
отыр
. 
Жаратылыстық
ахуал
жағдайындағы
соғыс
жағдайы
бəріне
де
қ қылы
болу
— 
ешнəрсеге
де
қ қылы
болмауды
білдіреді
. 
ғни
индивидтерді
те сіздік
немесе
ешнəрсеге
қ қылы
болмау
жағдайы
қауымдастыққа
бірігіп
өмір
с руге
итермелейді
. 
Сондықтан
те дік
мəселесі
қандай
да
жағдай
болмасын
өзекті
проблемаларды
бірі
болып
қалмақ
. 
Те дік
проблемасы
е бек
мəселесіне
алып
келіп
тірейді
немесе
е бек
мəселесі
те дікті
қарастыруға
шақырады
. 
Б л
жерде
осы
екі
т сінік
өзара
байланыста
. 
Е бекті
өзінде
те дік
болмаса
, 
онда
оны
бағалау
қиынға
т седі
. 
Саяси
қауымдастықты
индивидтерге
пайдалы
жері
— 
жасаған
е бегіне
баға
беру
арқылы
өзіне
тиісті
жеке
меншікке
қ қықтарын
ж ргізу
. 
миль
юркгейм
«
оғамдық
е бек
бөлінісі
туралы
» 
атты
шығармасында
е бек
бөлінісі
, 
қоғамны
пайда
болуы
жəне
əрі
қарай
дамуына
кө іл
бөледі
. .
юркгейм
: «
Біз
б л
қоғамда
е бек
бөлінісінен
туындайтын
əлеуметтік
ынтымақ
бар
-
жоғын
ғана
зерттемеуге
тиіспіз
. 
Б л
анық
ақиқат
, 
олардағы
е бек
бөлінісі
аса
дамыған
жəне
ынтымақ
туғызады
. 
Бірақ
е
бастысы
, 
ол
тудыратын
ынтымақ
қоғамны
жалпы
бірігуіне
қандай
шамада
жəрдемдесетінін
анықтау
керек
, 
өйткені
сонда
ғана
біз
оны
қандай
дəрежеге
дейін
қажет
екендігін
, 
ол
əлеуметтік
байланысты
ма ызды
факторы
ма
, 
əлде
, 
керісінше
, 
оны
жанама
əрі
тума
шарты
болып
табыла
ма
, 
соны
білетін
боламыз
», — 
дейді
[1, 27]. 
ғни
əлеуметтік
қауымдастықты
пайда
болуын
қарастырғанда
е бек
бөлінісіне
мəн
берген
д рыс
болар
. 
андай
да
дəуір
немесе
мемлекетті
басқару
формасы
болмасын
, 
е бек
бөлінісіне
ерекше
мəн
беріп
отырған
. 
Оны
себебі
е бек
мемлекеттегі
экономиканы
дамытушы
фактор
болып
есептеледі
. 
Бірақ
е бекті
т рлері
көп
. 
азіргі
та да
постиндустриалдық
қоғамны
өзінде
е бекке
, 
оны
мəніне
айрықша
кө іл
бөледі
. 
Е бек
қоғамдағы
жеке
т лғаны
əлеуметтік
орнын
анықтайды
. 
Е бекке
баға
беру
арқылы
, 
мемлекетті
экономикасы
қандай
дəрежеде
дамығандығын
айқындап
отыруға
болады
. 
Б л
жерде
мораль
шешуші
фактор
емес
. 
Таза
моральдық
қ былыс
қоғамға
дейін
болған
, 
бірақ
айқын
көрінісі
тек
қоғамдағы
саяси
, 
əлеуметтік
, 
мəдени
, 
қ қықтық
қатынастарда
байқала
бастады
. 
Сондықтан
е бек
бөлінісіні
е
бірінші
қ қықтық
жағын
қарастыру
керек
, 
содан
кейін
ғана
оған
моральдық
сипат
беруге
болады
. 
Б л
айтылғанны
бəрі
моральді
беделін
т сірмейді
, 
керісінше
, 
ерекше
мəн
жəне
қызметті
ерекше
рөлін
береді
. 
Кейбір
əдебиеттерде
қ қықтық
мемлекет
туралы
айтқан
кезде
, 
моральдық
нормаларға
аса
көп
кө іл
бөлмей
, 
оны
рөлін
төмендетуге
тырысады
. 
Неміс
классикалық
философиясыны
негізін

129 
қалаушы
жəне
сонымен
қатар
қ қықтық
мемлекет
идеясыны
атасы
болып
саналатын
И
.
Кантты
өзі
қ қықтық
мемлекет
туралы
айта
келе
, 
қ қықтық
мемлекет
категориялық
императивке
негізделуі
тиіс
деген
болатын
. 
Жаратылыстық
ахуал
жағдайында
жəне
де
содан
кейін
де
мораль
жəне
моральдық
қатынастар
қоғамдық
сананы
айқындаушы
факторы
болмасада
, 
ерекше
формасы
болып
қалады
. 
Моральдық
қағидат
, 
адамды
бостандық
жəне
жауапкершілік
мəселесіне
кө іл
бөлуді
талап
етеді
. 
ж
. 
Локк
— 
либерализмні
жəне
саяси
-
қ қықтық
ілімні
классигі
ретінде
бостандық
идеясына
кө іл
бөлген
ойшылдарды
бірі
. 
Т
.
Гоббсқа
қарағанда
, 
ж
. 
Локкты
бостандық
туралы
идеясы
тек
адамға
ғана
негізделген
жəне
ол
іштен
əсер
ететін
фактор
ретінде
қарастырады
. 
Профессор
Б
.
С
.
абыкенованы
айтуы
бойынша
, «
ж
. 
Локкты
саяси
-
қ қықтық
ілімге
енгізген
жа алығы
: 
«
бостандық
» 
жəне
«
бостандығы
жоқ
» 
деген
т сініктер
адамны
табиғатынан
тыс
қолданылмайды
» 
[2]. 
ғни
«
бостандық
» 
т сінігі
тек
адамны
табиғатына
ғана
тəн
қ былыс
. 
Бостандық
арқылы
Локк
адамны
объективтік
қ қықтарына
негізделген
субъективтік
қ қықтарын
шығарады
. 
Философ
шін
бостандық
дегеніміз
, 
жаратылыстық
ахуал
жағдайындағы
жағдай
. 
Бірақ
жоғарыда
айтып
кеткендей
, 
жартылыстық
ахуал
немесе
табиғи
жағдайы
адамдарды
толық
бостандыққа
алып
келеді
. 
Осындай
қалыпты
жағдай
бəріні
барлығына
қ қығы
бар
, 
еште еге
қ қығы
жоқ
жағдай
адамны
жоғарғы
рухани
қ ндылықтарына
қол
с ғуға
, 
сол
арқылы
адамны
табиғи
за дарын
б зуға
дейін
алып
барады
. 
Сондықтан
осындай
қ қық
б зушылықты
, 
оны
ішінде
табиғи
қ қықтарды
б зуды
болдырмау
шін
сырттан
əсер
ететін
к ш
қажет
. 
Ондай
к ш
, 
ойшылды
пікірінше
, 
мемлекет
болып
табылады
. 
Жаратылыстық
ахуал
жағдайында
адамдар
моральдық
қағидаға
негізделе
отырып
, 
өмір
с реді
, 
бірақ
моральдық
нормалар
адамдарға
толық
қауіпсіздікті
қамтамасыз
ете
алмайды
. 
йткені
, 
қандайда
адам
болмасын
, 
ол
өзіні
табиғатынан
өзін
ғана
ойлайтын
пенде
. 
з
пайдасын
іздеуді
арқасында
, 
ол
басқа
адамдарды
қызығушылықтарына
қарамастан
, 
оны
қ ндылықтарын
жерге
басып
, 
алға
қойған
мақсатына
жетуге
тырысады
. 
Мемлекетке
көшу
деген
— 
жеке
т лғаны
табиғи
жəне
жасанды
қ қықтарын
қорғайтын
жоғарғы
институтқа
көшу
. 
Мемлекет
жаратылыстық
ахуал
кезіндегі
қоғамға
қарағанда
, 
т рақты
жəне
болашағы
айқындалған
қауымдастық
болып
есептеледі
. 
Мемлекет
жеке
т лғаны
болмысын
анықтайды
. 
Осыдан
келіп
табиғи
қ қықтарды
орнын
азаматтық
қ қықтар
мен
бостандықтар
басады
. 
Ал
азаматтық
қ қықтар
мен
бостандықтарды
қорғау
жəне
толық
қамтамасыз
ету
мемлекеттік
органдарды
қ зырында
болады
. 
Бірақ
ж
. 
Локк
мемлекетті
абсолюттік
билігіне
қарсы
т рады
. 
Оны
ойынша
, 
мемлекеттік
билік
халыққа
толық
т рақтылық
бере
алмайды
. 
Бір
адамны
қолында
шоғырланған
билік
деспотизмге
, 
ал
ол
өз
алдына
əлеуметтік
шиеленіске
алып
келеді
. 
Соғыс
жағдайы
осы
əлеуметтік
шиеленістен
келіп
туындайды
. 
Сондықтан
т рақсыздық
жағдайынан
шығатын
жолды
халық
белгілеуі
қажет
. 
Бірақ
ол
процесс
қалай
ж ру
керектігі
анықталмаған
. 
Б л
жерде
бізге
анығы
— 
халық
саяси
қауымдастыққа
біріксе
де
, 
мемлекет
алдында
өзіні
жаратылыстық
қ қықтарын
жоғалтпайтындығы
. 
Ойшылды
пікірінше
, 
мемлекеттік
билік
тек
за дар
мен
қ қықтарға
негізделіп
ж ргізілуі
қажет
. 
Ал
мемлекет
халықпен
жасалған
келісім
-
шарт
бойынша
ғана
билігін
іске
асыруы
тиіс
. 
Сондықтан
ж
. 
Локк
шін
бостандық
мəселесі
оны
саяси
-
қ қықтық
ілімінде
ерекше
орынға
ие
. 
Жеке
т лғаны
бостандығы
қоғамдағы
барлық
қ ндылықтарды
т рлерін
анықтайтын
фактор
. 
Жалпы
бостандық
индивид
, 
қоғам
жəне
мемлекет
шін
өзін
-
өзі
айқындайтын
қ ндылық
болып
табылады
. 
ж
. 
Локк
шін
бостандық
— 
барлық
қ қықтарды
негізі
. 
Сондықтан
ол
іске
асырылуы
тиіс
. 
Адам
өмір
с руге
қ қылы
, 
бірақ
бостандық
қ қысы
болмаса
оны
іске
асыру
м мкін
емес
. 
Локк
шін
бостандық
жай
ғана
өмір
с ру
м мкіндігі
емес
, 
қандай
да
болсын
зорлық
-
зомбылыққа
тыйым
салу
, 
оған
жол
бермеу
болып
саналады
. 
Мемлекеттегі
қ лдықты
өзін
жаратылыстық
ахуал
жағдайындағы
соғысты
жалғасы
ретінде
қарастыруға
тиіспіз
. 
Сол
себептен
ойшыл
мемлекеттегі
қ лдыққа
сын
көзбен
қарайды
. 
мір
с ру
қ қығын
іске
асыру
арқылы
адам
бостандыққа
ие
болады
. 
лдық
қоғамдық
тəртіпті
негізін
жоққа
шығарады
. 
Сондықтан
адамдар
өздері
қ л
болуға
немесе
басқаларды
қ лдыққа
алуға
қ қықтары
жоқ
. 
Егерде
адам
та дауға
ерікті
болса
, 
онда
ол
өзіні
іс
-
əрекетінде
де
ерікті
болуы
тиіс
. 
Академик
.
Есім
«
Бостандықты
бағасы
» 
деген
мақаласында
«
Бостандық
деген
əркімні
бет
-
бетімен
босып
кетуі
емес
, 
бостандық
деген
əрбір
азаматты
өз
еліне
деген
тəуелділік
санасы
болса
керек
. 
алқын
қ рметтеген
адам
ғана
бостандық
идеясын
қабылдап
, 
оны
өзіні
өмір
салтына
айналдыра
алады
. 
Бостандық
деген
— 
туған
елмен
, 
ж ртымен
қандай
жағдайда
болмасын
бірге
болу
» [3]. 
ғни
туған
елімен
бірге
болу
, 
оны
бостандығы
шін
к ресу
нағыз
бостандықты
т рі
болып
саналады
. 
андай
да
халық
, 
лт
болмасын
өзіні
бостандығы
шін
, 
əрқашанда
к рес
ж ргізіп
ж ргені
бізге
тарихтан
белгілі
. 

130 
Жалпы
бостандық
адам
болмысыны
қарама
-
қайшылығы
ретінде
қарастырылады
. 
Бостандық
дегеніміз
— 
адамны
саналы
т рдегі
ерікті
та дауы
. 
Та дауды
е
басты
мақсаты
— 
қажеттілік
шекарасынан
шыға
білу
. 
Адамны
іс
-
əрекеті
жəне
бостандығы
қажеттіліктер
шекарасынан
шықпаса
, 
онда
таза
бостандық
бар
деп
айта
алмаймыз
. 
Ал
қажеттіліктер
д ниесі
болса
индивидті
жан
-
жақты
қыспаққа
алып
отырады
, 
қажеттіліктер
шекарасынан
шығу
м мкіндігі
азаяды
. 
Сондықтан
адамны
ішкі
рухани
болмысында
шиеленіс
туындайды
. 
ж
. 
Локк
осындай
қарама
-
қайшылықтарды
болдырмауға
тырысады
. 
Бірақ
XVII 
ғасырда
адам
туралы
т сінік
əліде
болса
, 
көптеген
ізденістерді
талап
етіп
отырды
. 
Ол
бостандықты
барлық
қ қықтарды
фундаменті
деп
қарастырғанымен
, 
бостандықты
өзіндік
негізін
қарастырмады
. 
Сондықтан
ж
. 
Локкты
бостандық
туралы
көзқарастарында
қарама
-
қайшылықтар
кездестіреміз
. 
Адамзат
тарыхында
жеке
т лғаны
туа
біткен
қ қықтары
туралы
идея
, 
бостандық
идеясы
саяси
-
қ қықтық
ойды
шарықтау
шегі
болып
саналады
. 
Ағылшын
философы
ж
. 
Локк
өзінен
кейінгі
рпақтарға
өшпес
м ра
қалдырып
кеткені
анық
. 
Одан
кейінгі
рпақтар
ойшылды
қалдырып
кеткен
е бектеріне
с йене
отырып
, 
азаматтық
қоғам
, 
қ қықтық
мемлекет
идеяларын
идея
ретінде
, 
одан
кейін
іс
ж зінде
іске
асыра
бастағандығыны
куəгері
болып
отырмыз
. 
дебиеттер
тізімі
1.
лемдік
саясаттану
антологиясы
. — 
Алматы
: 
азақстан
, 2005. — 2-
т
. — 427-
б
. 
2.

жүктеу 9,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: