Сəуір – мамыр – маусым 996 жылдан бастап шығады Жылына рет шығады

165 
қажетті
байланыстарды
табу
арқылы
адамны
танымы
басталады
, 
ал
ғылым
негізінде
, 
себеп
жəне
салдарды
байланысын
талдау
жатыр
. 
ғасырға
дейін
философия
ғылымында
жеке
«
байланыс
» 
ғымыны
өзі
қарастырылмады
, 
талқыға
т сіп
барлығыны
назарында
болған
жалпы
өзара
байланыс
қағидасы
. 
Ал
ғылымда
байланысты
шектелген
ғана
лгісі
болады
, 
мысалы
: 
ішкі
жəне
сыртқы
, 
қажетті
жəне
кездейсоқ
, 
ма ызды
жəне
ма ызды
емес
. 
ғасырда
ғылымны
дамуына
байланысты
аталған
ғымны
лгісі
де
ке ейіп
, 
көпшілікті
зерттеу
пəніне
айналды
. «
Байланыс
» 
ғымыны
саралануы
көбейе
т сті
. 
Философиялық
т рғыдан
байланысты
, 
материаны
қозғалыс
нысаны
бойынша
саралануы
ма ызды
болып
табылады
. 
Байланысты
басқа
да
бөлінуі
бар
. 
Мəселен
, 
к ш
бойынша
, 
яғни
бір
қ былысты
қата
т рде
басқа
қ былыстармен
(
дене
м шесімен
) 
байланысуы
; 
байланыстан
кейін
туындайтын
нəтижені
сипаты
бойынша
, 
яғни
бір
қ былыс
, 
екінші
қ былысты
себебі
ретінде
орын
алуы
; 
əрекетті
бағыты
бойынша
(
тіке
жəне
кері
байланыс
) 
жəне
тағы
басқа
т рлері
бар
. 
«
Себептілік
» 
ғымын
нақтылап
, 
оны
қажеттіліктен
ажыратуға
тырысқан
Аристотель
болды
. 
Ол
«
Метафизикада
» 
себепті
төрт
т рін
саралап
, 
көрсетеді
: 
нысан
ретіндегі
себеп
, 
əрекет
етуші
себеп
, 
материалдық
себеп
, 
б тін
себеп
. 
Осы
саралауды
т бінде
жатқан
нəрсе
, 
себеп
-
салдар
байланысыны
сан
-
алуан
т рлігі
. 
Философияда
«
себептілік
» 
ғымы
туралы
екі
т рлі
көзқарас
қалыптасқан
. 
Оларды
бірі
негізгі
себептілік
сипаттамасыны
(
генетикалық
жəне
уақытша
асимметрия
, 
бір
мағыналы
байланыс
жəне
т
.
б
.) 
сақталуын
талап
етсе
, 
екінші
көзқарас
«
себептілік
» 
ғымын
физиканы
жа а
жетістіктерін
есепке
ала
отырып
, 
батыл
қайта
қ руды
сынады
. 
азіргі
ғылымда
себептілік
туралы
т сінік
философиялық
себептілік
қағидасы
ретінде
анықталған
. 
Оны
мазм нына
себепті
байланысты
жалпылығы
жəне
объективтілігі
, 
сонымен
қатар
қажеттілік
сипаты
кіреді
. 
Мəн
мен
қ былысты
арақатынасыны
дамуына
оларды
тағы
да
бір
кезе і
— 
себептілік
, 
немесе
себептілік
қатынастар
. 
Себеп
пен
салдар
осы
себептілік
қатынасты
ажырамас
бірлікте
т рған
өзара
байланысты
екі
жағы
. 
Басқа
қатынастар
сияқты
себеп
пен
салдарды
сыртқы
көрінуі
мен
ішкі
мəніні
бір
-
бірінен
айырмашылықтары
бар
. 
лемдік
қ былыстар
мен
процестердегі
шытырман
, 
қат
-
қабат
қарым
-
қатынастарды
ішінен
біз
екі
немесе
бірнеше
өзара
байланыстағы
қ былыстарды
бөліп
, 
оқшау
қараймыз
да
оларды
бірін
себеп
, 
екіншілерін
салдар
дейміз
. 
ғни
себептілік
əлемдегі
сан
-
алуан
байланыстарды
бір
өткінші
кезе і
. 
Басқаша
айтқанда
, 
себептілік
деп
қ былыстарды
, 
заттарды
немесе
оларды
жақтарыны
ішкі
байланысын
, 
оларды
өзара
бір
-
біріне
əсер
ету
негізінде
тиісті
өзгеріс
тудыруын
айтамыз
. 
Мəселен
, 
с тті
тиісті
дəрежеге
дейін
қозғай
берсек
, 
ол
қаймаққа
айналады
. 
Себеп
дегеніміз
— 
екі
немесе
бірнеше
қ былыстарды
, 
заттарды
, 
оларды
ішкі
жақтарыны
өзара
байланысқа
т сіп
, 
бір
-
біріне
əсер
ету
барысында
ол
қ былыстар
мен
заттарда
, 
оларды
жақтарында
тиісті
өзгерістер
туғызуы
. 
Ал
салдар
дегеніміз
— 
өзара
əсер
ету
нəтижесінде
қ былыстарда
, 
заттар
мен
оларды
ішкі
жақтарында
пайда
болған
өзгерістер
. 
Жалпы
алғанда
д ниеде
себепсіз
еште е
жоқ
. 
Себептілік
б л
əлем
қ былыстарына
тəн
жалпылама
қасиет
. 
Себептілік
жəне
салдар
бірін
-
бірі
тудыратын
қ былыстарды
генетикалық
байланыстарын
белгілейтін
ғым
. 
азіргі
философия
, 
себеп
за дылығын
адамны
тəжірибелік
қызметі
жолымен
дəлелдеуге
м мкіндігі
бар
деген
қорытытындыға
келеді
. 
əлелдегенде
қ былыстарды
жай
ғана
кезектесуі
емес
, 
оны
қажетті
кезектесуі
. 
Егер
адам
қ былысты
кезектестіруді
жасанды
істесе
, 
соны
істей
алса
, 
оны
өзі
себепті
байланысты
бар
екендігіні
дəлелі
. 
азақстан
Республикасыны
қылмыстық
қ қығы
«
себепті
байланыс
» 
ғымын
қолдана
отырып
, 
б л
ғымны
анықтамасын
қылмыстық
за да
бекітпеген
. «
Себепті
байланыс
» 
ғымын
философия
ғылымы
өз
за дылығына
с йене
отырып
қалай
т сіндірсе
, 
азақстан
Республикасыны
қылмыстық
қ қығы
жəне
сот
тəжірибесі
б л
ғымды
солай
пайдаланады
, 
яғни
, 
бізді
ойымызша
, 
қылмыстық
қ қықта
себепті
байланысты
философиялық
ғымы
қылмыстық
қ қық
шін
жарамсыз
болғандықтан
, 
қылмыстық
қ қық
өз
ше берінде
себепті
байланысты
ғымын
қалыптастыру
керек
деген
көзқарастар
да
жоқ
емес
. 
Мысалы
, 
Л
.
Трегерді
айтуынша
: «...
Философия
қ қықтағы
себепті
байланыс
мəселесін
шеше
алмайды
. 
Оны
қ қық
аясынан
бөлек
өзіні
шешетін
міндеттері
бар
». 
Сонымен
қатар
«
қылмыстық
қ қық
адамны
іс
-
əрекеті
мен
одан
пайда
болған
өзгерісті
арасындағы
себепті
байланыс
туралы
мəселемен
айналыса
алмайды
, 
өйткені
себепті
байланыс
табиғи
за дылық
ше берінде
қарастырылуы
қажет
; 
сол
себепті
қылмыстық
қ қықтағы
«
себепті
байланыс
» 
ғымы
«
теологиялық
байланыс
» 
ғымына
алмастырылу
қажет
» 
дейді
В
.
Зауер
. 
рине
, 
б л
көзқарастармен
келісуге
болмайды
. 
ылмыстық
қ қық
басқа
ғылымдармен
байланыспай
, 
жеке
алғанда
барлық
ғылымдарға
ортақ
философияны
негізгі
қағидаларын
ескермей
, 
т птамыры
философиядан
шығатын

166 
санаттарды
, 
қылмыстық
қ қықта
ғылыми
т жырымдарын
жасай
алмайды
. 
Сондықтан
да
қылмыстық
қ қық
өз
аясында
философия
ғылымынан
бөлек
«
себепті
байланыс
» 
ғымын
қалыптастыру
ойға
сыймайтын
нəрсе
. 
ылмыстық
қ қық
теориясындағы
«
себепті
байланыс
» 
аса
к рделі
мəселелерді
бірі
болып
табылады
. 
Орын
алған
қоғамға
қауіпті
іс
-
əрекет
(
əрекет
немесе
əрекетсіздік
) 
пен
одан
туындаған
зардапты
арасында
себепті
байланыс
болмаса
, 
қылмыстық
жауаптылықты
объективтік
негізі
де
жоққа
шығады
. 
Сондықтан
да
қылмыстық
жауаптылыққа
тартуды
негізгі
шарты
қылмыстық
іс
- 
əрекетпен
одан
пайда
болатын
қоғамды
қауіпті
салдарды
арасында
себепті
байланысты
анықтау
болып
табылады
. 
ылмыстық
қ қықтағы
себепті
байланыс
мəселесін
зерттегенде
еске
сақтайтын
бір
жай
, 
адамны
əрекеті
мен
одан
туындайтын
қоғамға
қауіпті
зардапты
арасындағы
себепті
байланысты
ғана
анықтау
қылмыстық
жауаптылық
мəселесін
шешпейді
. 
ылмыстық
жауаптылық
шін
іс
-
əрекетті
объективті
қоғамға
қауіптілігін
жəне
адамны
кінəлігін
анықтау
қажет
. 
Себепті
байланыс
жауаптылықты
объективті
шегін
ғана
анықтайды
. 
Адамны
əрекеті
зардапты
пайда
болуына
жағдай
жасамаса
, 
іс
-
əрекетті
қоғамға
қауіптілігі
жəне
адамны
кінəлігі
туралы
айтуға
болмайды
. 
Теория
мен
тəжірибені
здіксіз
байланысы
болашақта
себепті
байланыс
мəселесін
за дастыруға
м мкіндік
бере
алады
. 
оғамға
қауіпті
іс
-
əрекет
мезгілі
жағынан
зардапқа
себепші
болып
, 
оны
пайда
болуына
нақтылы
м мкіндік
жасаса
, 
ал
зардап
істеген
іс
-
əрекетті
қажетті
нəтижесі
негізінде
пайда
болғанда
себепті
байланыс
орын
алады
. 
орыта
келгенде
, 
бізді
ойымызша
, 
келесі
қорытындыларды
жасауға
болады
: 
«
Себепті
байланыс
» 
ғымы
туралы
көптеген
көзқарастарға
талдау
жасау
арқылы
, 
себепті
байланыс
— 
е
алдымен
философиялық
, 
одан
кейін
қылмыстық
қ қықтағы
за
санатына
айналатынын
негіздеу
. 
Себепті
байланысты
анықтау
тиісті
белгілерге
сəйкес
ж ргізілу
қажеттілігін
дəлелдеу
[2]. 
Бірінші
белгісі
бойынша
себепті
байланысты
д рыс
анықтау
шін
міндетті
т рде
уақыт
кезектілігі
қажет
. 
оғамға
қауіпті
іс
-
əрекет
пен
одан
туындаған
зардап
белгі
бір
мезгілдік
ж йелікте
болуы
керек
. 
Себепті
байланыс
орын
алатын
бастапқы
кезе
, 
яғни
іс
-
əрекет
мезгілі
, 
жөнінен
қылмыстық
нəтижені
алдын
алуы
тиіс
. 
Егер
де
уақыт
кезектілігі
орын
алмайтын
болса
, 
онда
себепті
байланысты
анықтауды
қажеттілігі
болмайды
. 
йткені
себепті
байланыс
тиісті
мезгілдік
ж йелікте
болатын
екі
кезе ні
арасында
ғана
анықталуға
жатады
. 
Себепті
байланысты
келесі
белгісі
— 
ол
шарасыздық
, 
яғни
зардап
басқа
іс
-
əрекеттен
емес
, 
нақтылы
қылмыскермен
істелінген
іс
-
əрекет
нəтижесінде
орындалуы
қажет
. 
Аталған
белгі
екінші
белгімен
тығыз
байланысты
. 
Сондықтан
да
қ қық
қорғау
қызметкерлері
қылмыстық
іс
-
əрекет
нəтижесінде
қоғамға
қауіпті
зардапты
пайда
болуына
нақтылы
м мкіндік
туатынын
біліп
, 
содан
барып
жасалған
іс
-
əрекеттен
зардап
шарасыздықтан
орын
алатынын
анықтауға
болады
. 
ылмыстық
қ қықтағы
себепті
байланысты
зерттеу
барысында
кейбір
авторларды
себепті
байланысты
бірнеше
нысандарын
ажыратып
жəне
сол
нысандарды
əр
т рлі
негіздер
бойынша
сараланғанын
көруге
болады
. 
Мысалы
, 
М
. .
Лысовты
ойынша
, 
қажетті
зиян
тигізу
теориясы
жеткілікті
де гейде
сот
тəжірибесіні
с ранысын
қанағаттандыра
алмайды
, 
əсіресе
ол
жанама
зиянды
салдарды
тигізген
уақытта
айқын
көрініс
табады
. 
М
. .
Лысовты
тармақталған
себепті
байланысқа
қатысты
анықтамасын
талдайтын
болсақ
: «...
дамып
келе
жатқан
себептілік
қатарыны
шекарасынан
тыс
шығып
, 
істелінген
əрекетті
өзінен
емес
, 
оған
қатысы
жоқ
жеке
əрекеттен
шығып
, 
онымен
параллельді
себепті
-
салдар
байланысыны
қатарын
қ райды
» [3]. 
Себепті
байланысты
анықтау
шін
себепті
байланыс
пайда
болатын
бастапқы
жəне
со ғы
шекті
білу
қажет
. 
Б л
мəселені
шешу
шін
Т
.
В
.
Церетели
, 
В
.
Н
.
Кудрявцев
сияқты
за герлер
қылмыстық
қ қық
аясында
жасанды
оқшаулау
қағидасын
қолдануды
сынады
. 
Адамны
іс
-
əрекеті
қажетті
шарт
болғанда
ғана
себепті
байланыс
орын
алады
. 
Себепті
байланыс
қылмыстық
қ қықтағы
«
əрекетсіздік
», «
қылмыстарды
көптігі
», «
кінə
», 
«
қылмысқа
дайындалу
» 
жəне
«
қылмыс
жасауға
оқталу
», «
қылмысқа
қатысу
» 
жəне
«
қатысушыларды
т рлері
мен
нысандары
» 
сияқты
ғымдарды
қалыптасуына
негіз
болып
табылады
. 
Себепті
байланысты
анықтау
қоғамдық
қауіпті
əрекет
жасағанда
ғана
емес
, 
қоғамдық
қауіпті
əрекетсіздік
жағдайында
да
қажет
. 
Адам
əрекеті
секілді
, 
қоғамға
қауіпті
əрекетсіздік
те
айналадағы
д ниеге
белгілі
бір
өзгерістерді
əкеледі
. 
рекетсіздік
мінез
-
қ лықты
енжар
нысаны
болып
табылады
. 
ылмыстық
-
қ қықтық
мағынада
алғанда
əрекетсіздік
дегеніміз
— 
əрқашанда
адамны
өзіне
ж ктелген
міндеттерді
орындамауы
. 
Адамға
белсенді
қимылдау
, 
белгілі
бір
əрекеттер
жасау
міндеті
ж ктеліп
, 
ол
оны
орындамаған
жағдайда
соны
салдарынан
қоғамға
қауіпті
зардап
туындаса

167 
ғана
адамны
əрекетсіздігі
мен
туындаған
салдарды
арасында
себепті
байланыс
бар
деуге
болады
. 
Адамда
осындай
міндет
болмаса
, 
оны
əрекетсіздігімен
туындаған
салдар
арасында
себепті
байланыс
туралы
мəселе
жайына
қалады
. 
ылмыстық
қ қық
əдебиеттерінде
əрекетсіздік
кезіндегі
себепті
байланыс
мəселесі
əр
уақытта
біржақты
шешілмеген
. 
Бірқатар
ғалымдар
əрекетсіздік
кезіндегі
зиян
тигізуді
айтып
, 
себепті
байланысты
орын
алмауын
мойындаса
, 
кейбір
авторлар
əрекетсіздік
кезіндегі
зиян
тигізуді
болмайтынын
айтып
, 
себепті
байланысты
жоққа
шығарады
. 
рекетсіздік
ешқандай
нəтиже
əкелмегендіктен
, 
олар
оны
екінші
сатыға
ығыстырады
. 
ылмыстық
қ қықта
«
əрекет
» 
жəне
«
əрекетсіздік
» 
ғымдарын
ажырату
қажет
. 
оғамға
қауіпті
əрекет
сияқты
əркетсіздікте
қылмыстық
за
қорғайтын
қоғамдық
қатынастарға
зиян
тигізеді
. 
Біреуіні
зардап
салмағы
екіншісінен
көп
немесе
аз
деп
айтуға
болмайды
. 
рекетсіздік
пен
одан
туындайтын
қылмыстық
нəтижені
арасында
міндетті
т рде
себепті
байланыс
орын
алады
деген
т жырым
жасауға
болады
. 
ылмыстарды
көптілігін
анықтаған
кезде
, 
себепті
байланысты
ерекше
ма ызы
бар
. 
Б л
ерекшелік
себепті
байланысты
міндетті
орын
алуынан
көрініс
табады
. 
Бір
адамны
жасаған
жеке
қылмысында
себепті
байланысты
бекіту
жəне
бір
адаммен
жасалатын
бірнеше
қылмыстардағы
себепті
байланысты
анықтау
қылмыстарды
, 
біріншіден
, 
жеке
, 
екіншіден
, 
көптік
деп
ажыратуға
м мкіндік
береді
. 
Сонымен
қатар
б л
ажырату
қылмыстық
жауаптылық
мəселесін
, 
жаза
мөлшерін
шешуге
бірден
-
бір
негіз
болып
табылады
. 
Аталған
ш
нысанды
жеке
қылмыстардан
ажырата
білу
қажет
. 
ылмыстарды
көптігі
мен
жеке
қылмыстарды
ажырату
қ қық
қорғау
органдарында
, 
жеке
алғанда
тергеу
, 
сот
қызметінде
аса
ма ызды
роль
атқарады
. 
ылмыстарды
көптігі
мен
жеке
қылмыстарды
ажыратып
, 
қылмыстық
жауаптылық
мəселесін
шешкенде
себепті
байланысты
алатын
орны
лкен
. 
Жеке
жəне
көптік
қылмыстарда
себепті
байланыс
қандай
ретпен
орын
алады
? 
Екі
жағдайдағы
себепті
байланысты
қалай
анықтау
қажет
? 
Осы
с рақтарға
жауап
бермес
шін
, 
жеке
жəне
көптік
қылмыстарды
айырмашылығын
білу
қажет
. 
Жеке
қылмыстармен
қылмыстарды
көптігін
ажырату
, 
тергеу
, 
сот
қызметінде
аса
ма ызды
рөл
атқарады
. 
Кейбір
жағдайларда
оны
ажырату
белгілі
бір
т рғыдан
қиындықтар
туғызады
. 
Айтылған
қиындықты
орын
алуы
за ды
нəрсе
, 
өйткені
кейбір
жеке
қылмыстар
мазм ны
жағынан
к рделі
болып
, 
бірнеше
іс
-
əрекеттен
қ ралғандықтан
, 
көптік
қылмыстарға
қсас
келеді
. 
Жеке
қылмыстар
деп
, 
қылмыстық
за да
көрсетілген
бір
қылмыс
белгілері
бар
қоғамға
қауіпті
іс
-
əрекетті
айтамыз
. 
Жеке
қылмыстар
за дылық
қ рылымына
байланысты
жай
жəне
к рделі
болып
екіге
бөлінеді
. 
Жеке
жай
қ рамдағы
қылмыстар
бір
объектіге
, 
бір
əрекет
арқылы
кінəні
бір
нысанымен
зиян
келтіру
арқылы
ж зеге
асырылады
. 
К рделі
жеке
қ рамдағы
қылмыстар
қылмыстық
за ға
сəйкес
: 
жалғасқан
қылмыс
, 
созылмалы
қылмыс
, 
к рделі
қ рамды
қылмыс
, 
балама
іс
-
əрекетті
қылмыс
жəне
қосымша
ауыр
зардапты
болуымен
сипатталатын
қылмыс
деп
бірнеше
т рлерге
бөлінеді
. 
Жалғасқан
қылмыс
дегеніміз
— 
ортақ
мақсатқа
жетуге
бағытталған
қсас
қылмысты
əрекеттерден
қ ралған
, 
жиынтығында
бір
қылмыс
болып
табылатын
қылмыстар
. 
Созылмалы
қылмыс
деп
кінəліні
өзіне
қылмыстық
за
жазамен
қорқытып
ж ктеген
міндеттемелерін
зақ
мерзімге
орындамай
əрекет
немесе
əрекетсіздік
арқылы
белгілі
бір
қылмыс
қ рамын
зіліссіз
, 
белгілі
бір
уақыт
аралығында
істеуін
айтамыз
. 
К рделі
қ рам
деп
екі
немесе
одан
да
көп
іс
-
əрекеттерден
қ ралатын
, 
оны
əрқайсысыны
бірінен
-
бірін
бөліп
қарағанда
жай
т рдегі
қылмыс
қ рамына
жататын
, 
бірақ
ішкі
бірлігі
бойынша
бірқылмысты
қ райтын
қылмыстарды
жиынтығын
айтамыз
. 
Ауыр
зардапты
болуымен
сипатталатын
қылмыстар
, 
екі
жеке
іс
-
əрекеттерден
қ ралғанымен
, 
ішкі
өзара
байланыс
нəтижесінде
бір
қылмысты
қ райды
. 
Жеке
қылмыстардағы
себепті
байланысты
шартты
т рде
«
жеке
себепті
байланыс
» 
деп
атауға
болады
. 
ылмысты
бірнеше
мəрте
жасалуында
себепті
байланысты
анықтау
негізгі
шарт
болып
табылады
. 
азақстан
Республикасында
ж ргізіліп
жатқан
қылмыстық
саясатты
ізгілік
қағидасына
негіздеу
жəне
қоғамға
қауіптілігі
аз
іс
-
əрекеттер
шін
қылмыстық
репрессияны
же ілдету
, 
аяқталмаған
қылмыстар
туралы
за дылық
нормасыны
қалыптасуына
лкен
əсерін
тигізді
. 
ылмыс
істеу
сатылары
деп
қасақана
істелетін
қылмысқа
дайындалу
, 
оқталудан
біткенге
дейінгі
өтетін
кезе дерді
айтамыз
. 
рбір
қылмысқа
қатысушы
пайда
болған
қылмыс
зардабымен
себепті
байланыста
болуы
қажет
. 
Сонымен
қатар
себепті
байланыс
қылмысқа
қатысушыларды
əрбір
жеке
т рін
ажыратуға
негіз

168 
болып
табылады
. 
Бірақ
б л
ереже
эквиваленттілік
теорияны
жақтаушыларымен
жоққа
шығарылады
. 
квиваленттілік
теорияны
негізін
салушы
М
.
Бури
былай
деген
: «
Орындаушы
өзіні
жеке
еркімен
əрекет
етсе
, 
көмектесуші
өз
еркінсіз
əрекет
етіп
, 
орындаушыға
тəуелді
болып
табылады
. 
ылмысқа
қатысушыларды
біреуіні
іс
-
əрекеті
өзіні
жеке
мақсатын
көздеуге
бағытталса
, 
екінші
қатысушы
өз
мақсатын
біріншіге
тəуелді
етеді
». 
М
.
Бури
қылмысқа
қатысатын
көмектесушіні
жеке
м ддесі
болмайды
деген
қорытындыға
келеді
. 
квиваленттік
теориясына
белгілі
бір
дəрежеде
адекватты
себептілік
теориясы
қарсы
т рады
. 
Б л
теория
осындай
нақты
жағдайда
ғана
емес
, 
жалпы
қарастырылып
отырған
қылмыстық
салдарды
туғыза
алатын
əрекеттерді
ғана
қылмыстық
нəтижені
себебі
деп
есептеді
. 
Б л
жерде
зардап
типтік
болмағандықтан
, 
нəтиже
істелген
іс
-
əрекетке
сəйкес
келмейтіндіктен
жəне
оған
адекватты
болмағандықтан
, 
іс
-
əрекетті
зардапты
себебі
деп
тануға
болмайды
. 
Себепті
байланыс
туралы
ілім
, 
қылмысқа
қатысқандық
шін
жауаптылықты
негіздегенде
ерекше
ма ызды
роль
атқарады
. 
емек
«
себепті
байланыс
» 
ғымын
алдын
ала
анықтамай
, 
қылмысқа
қатысу
туралы
зерттеулерді
жəне
қылмысқа
қатысушыларды
т рлерін
белгілеуді
ж ргізуге
болмайды
. 
ылмыстық
қ қық
теориясында
қылмыс
істеуді
ерекше
нысаны
болып
табылатын
қылмысқа
қатысуды
өзіндік
объективтік
жəне
субъективтік
белгілері
бар
. 
Соны
ішінде
қылмысқа
қатысуды
объективтік
жағыны
бір
белгісі
əрбір
қылмысқа
қатысушыны
əрекетімен
қылмыс
зардабыны
арасындағы
себепті
байланысты
болуы
. 
Себепті
байланыс
қылмысқа
қатысушыларды
жауаптылығын
белгілеудегі
объективтік
шекара
болып
табылады
. 
Б л
шекарадан
тыс
жауаптылық
ауқымы
аса
алмайды
. 
рбір
қатысушыны
əрекеттеріні
өзара
себепті
байланысы
мен
шарттарыны
болуы
қылмысқа
қатысушыларды
бірлескен
қылмысты
іс
-
əрекеттеріні
салдары
екендігін
дəлелдейді
жəне
барлық
қатысушыларды
бірдей
жағдайда
жауаптылыққа
тартылуыны
алғы
шарты
екендігін
көрсетеді
. 
ылмыстық
қ қықтағы
себепті
байланыс
қылмысқа
қатысу
институтында
ерекше
ма ызды
қызмет
атқарады
. 
Себепті
байланыс
қылмысқа
қатысушыларды
т рлерін
, 
нысандарын
жəне
қылмысқа
қатысу
институтыны
пайда
болуына
лкен
əсерін
тигізеді
. 
ылмыстық
қ қықта
қылмыстар
көптігі
мен
себепті
байланысты
ара
-
қатынасы
туралы
мəселе
қарастырылмаған
. 
йткені
қылмыстар
көптігіні
нысандары
: 
қылмысты
бірнеше
мəрте
жасалуы
(11-
бап
), 
қылмыстарды
жиынтығы
(12-
бап
), 
қылмыстарды
қайталануы
(13-
бап
) 
қазіргі
ылмыстық
кодекске
жа адан
енгізіліп
отыр
. 
ылмыстарды
көптігін
анықтаған
кезде
себепті
байланысты
ерекше
ма ызы
бар
. 
Б л
ерекшелік
себепті
байланысты
міндетті
орын
алуынан
көрініс
табады
. 
Бір
адамны
жасаған
жеке
қылмысында
себепті
байланысты
бекіту
жəне
бір
адаммен
жасалатын
бірнеше
қылмыстардағы
себепті
байланысты
анықтау
қылмыстарды
, 
біріншіден
, 
жеке
, 
екіншіден
, 
көптік
негіздерде
танылып
ажыратылады
. 
Сонымен
қатар
б л
ажырату
қылмыстық
жауаптылық
мəселесін
, 
жаза
мөлшерін
шешуге
бірден
-
бір
негіз
болып
табылады
. 
Аталған
ш
нысанды
жеке
қылмыстардан
ажырата
білу
қажет
. 
ылмыстарды
көптілігі
мен
жеке
қылмыстарды
ажырату
қ қық
қорғау
органдарында
, 
жеке
алғанда
тергеу
, 
сот
қызметінде
аса
ма ызды
роль
атқарады
. 
ылмыстарды
көптігі
мен
жеке
қылмыстарды
ажыратып
, 
қылмыстық
жауаптылық
мəселесін
шешкенде
себепті
байланысты
алатын
орны
лкен
. 
азақстан
Республикасында
ж ргізіліп
жатқан
қылмыстық
саясатты
ізгілік
қағидасына
негіздеу
жəне
қоғамға
қауіптілігі
аз
іс
-
əрекеттер
шін
қылмыстық
репрессияны
же ілдету
, 
аяқталмаған
қылмыстар
туралы
за дылық
нормасыны
қалыптасуына
лкен
əсерін
тигізеді
. 
Аяқталмаған
қылмыс
пен
себепті
байланысты
өзара
арақатынасыны
ерекшелігі
бар
. 
Себепті
байланыс
қылмысқа
дайындалумен
оқталуды
шекарасын
ажыратуға
м мкіндік
береді
. 
ылмыс
қ рамын
орындауға
əлі
жетпеген
, 
яғни
қылмысқа
дайындық
сатысындағы
əрекеттерде
қоғамға
қауіпті
салдарды
пайда
болу
м мкіндігіні
дəрежесі
өте
аз
. 
Сондықтан
да
за мен
қорғалатын
объектіге
қолс ғуды
нақтылы
қауіптілігі
туралы
айтуға
болмайды
. 
ылмысқа
дайындық
кезіндегі
əрекеттер
қоғамға
қауіпті
зардапты
ж зеге
асыру
шін
нақтылы
болып
табылмайды
. 
ылмысқа
дайындалу
əр
уақытта
да
іс
-
əрекет
арқылы
қылмыс
жасауға
қолайлы
жағдайлар
жасайды
, 
онсыз
қылмысты
орындалуы
м мкін
емес
[4]. 
Аяқталмаған
қылмыстағы
себепті
байланысты
анықтау
қылмысқа
дайындық
жəне
оқталуды
ажыратуға
жəне
сот
-
тергеу
тəжірибесінде
қылмыстық
жауаптылықты
белгілеп
жаза
тағайындағанда
өте
ма ызды
болып
табылады
. 
Себепті
байланыс
қылмысқа
қатысу
институтында
ерекше
орын
алады
. 
Себепті
байланыс
туралы
ілім
«
қылмысқа
қатысу
» 
ғымыны
қалыптасуына
жəне
қылмысқа
қатысушыларды
т рлерін
белгілеуде
орасан
зор
ықпалын
тигізеді
. 

169 
дебиеттер
тізімі
1.
Философский
энциклопедический
словарь
// 
Гл
. 
ред
. 
Л
.
В
.
Ильичев
и
др
. — 
М
.: 
Сов
. 
энцикл
., 1983. — 
С
. 339. 
2.
азақстан
Республикасыны
Жоғарғы
Сотыны
бюллетені
. — 
Астана
, 2000.
3.
Философиялық
сөздік
// 
Р
.
Н
.
Н рғалиев
, . .
Ақмамбетов
, 
Ж
.
М
.
бділдин
ж
.
б
. — 
Алматы
: 
азақ
энцикл
., 1996. — 207-
б
. 
4.

жүктеу 9,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: